Vísbending - 18.12.2003, Blaðsíða 20

VÍSBENDING
- Hannes Hólmsteinn Gissurarson -
Hugmyndir Halldórs Kiljans
Laxness um hagskipulag
egar Halldór Kiljan Laxness sneri frá Bandaríkjunum í árslok
1929, var hann orðinn sannfærður sósíalisti. Þá beið hans á fs-
landi rit, sem hann hafði samið úti í Kaliforníu, greinasafnið Al-
þýðubókin, og hann átti næstu árin eftir að setja saman skáldsögu
um sjávarpláss á íslandi, Sölku Völkit. Með henni skipaði hann sér
í öndvegi íslenskra bókmennta og vék ekki þaðan, meðan hann
lifði. En Halldór var betri sögumaður en leiðsögumaður. Skoðum
stuttlega og gagnrýnum hugmyndir hans um hagskipulagið í þess-
um tveimur verkum.
Draumurinn um vísindalegt skipulag
Margt má gagnrýna í Alþýðubókinni. Til dæmis var það kenning
Halldórs, að alþýða manna byggi yfir meiri visku en lærðir menn.
Sannleikurinn væri ekki í bókum. Auðvitað er það rétt, að þekk-
ingin dreifist á mennina. En er það ekki röksemd fyrir því að dreifa
valdinu á þá alla í stað þess að safna því saman á eina hendi, eins
og Halldór og aðrir byltingarmenn vildu gera? Og er þessi kenn-
ing ekki í mótsögn við aðra, sem Halldór hélt líka fram í Alþýðu-
bókinni, að til væri eitt og aðeins eitt vísindalegt þjóðskipulag?
Mennirnir góðir og skipulagið vont
Sú kenning Halldórs er líka hæpin í meira lagi, að mennirnir séu í
eðli sínu góðir, en verði vondir f og af skipulaginu. Hitt virðist nær
sanni, að menn séu jafngóðir eða -vondir, hverjar sem leikreglurn-
ar séu, en sumar leikreglur geti haldið hinum verri eiginleikum
þeirra í skefjum og laðað fram hina betri. Menn breyta ekki um
eðli, þótt þeir skipti um skipulag. Önnur kenning, sem Halldór tók
raunar eftir Karli Marx, er háskaleg einföldun. Hún er, að trúin sé
aðeins huggun eða athvarf fjöldans, ópíum fyrir alþýðu. Auðvitað
á trúarþörfin sér dýpri rætur. Hún felur í sér leit að tilgangi lífsins,
vitund um, að maðurinn sé ekki æðsta skepna jarðar, að viskan sé
ekki vonarsnauð.
Lögmáli skortsins hafnað
Halldór gekk að annarri kenningu Marx vísri í Alþýðubókinni.
Hún er, að tæknilegur vandi framleiðslunnar hafi verið leystur.
Gnótt sé gæða á jörðinni, úrlausnarefnið aðeins að skipta þeim
réttlátlega. Þessi kenning er því miður röng. Lögmál skortsins gild-
ir enn, og menn verða að glíma við það á hverjum degi. Gæðin
falla ekki fyrirhafnarlaust í hendur okkar, heldur þurfa boð sífellt
að berasl manna og þjóða í milli um, hvernig stilla megi saman
framboð og eftirspurn, framleiðslu og neyslu, innflutning og út-
flutning, fjárfestingu og sparnað. Reynslan sýnir líka, að menn
hraða sér ekki að settu marki, nema þeir sjái gulrót framundan og
hafi vönd fyrir aftan sig, beri í brjósti von um ávinning og ótta við
tap.
Uppskurð frekar en lyfjagjöf
Ein meginhugmynd Alþýðubókarinnar er í beinu framhaldi af
þeirri kenningu, að allur tæknilegur vandi framleiðslunnar sé leystur
og nóg til skiptanna. Hún er, að róttæk umskipti séu nauðsynleg.
Það þurfi uppskurð frekar en lyfjagjöf, byltingu í stað þróunar.
Þessi hugmynd er varhugaverð. Menn geta ekki skipt um skip á
miðri siglingu, heldur verða að láta sér nægja að gera við það, sem
er í ólagi. Hættumar af byltingu eru margar. Hvaða líkur em á því,
að í valdastóla eftir byltingu veljist menn, sem séu upplýstir og
góðviljaðir? Hvernig á að leiðrétta mistök, þar sem allt er lagt und-
ir? Engels orðaði þessa hugmynd svo, að menn stykkju úr ríki
20