Vísbending - 18.12.2003, Blaðsíða 39

Björn Þórðarson varð ráðherra árið
1942 af tveimur ástæðum. í fyrsta
lagi gátu sjálfstæðismenn og framsóknar-
menn ekki náð saman í ríkisstjórn og í
öðru lagi var hann svonefndur lögskilnað-
armaður, en þeir vildu ekki rjúfa sam-
bandið við Dani meðan á heimstyrjöld-
inni stæði. Sveinn Björnsson sem hafði
gegnt embætti rikisstjóra frá árinu 1941
var þeirrar skoðunar, öndvert við stærstan
hluta þjóðarinnar, að menn skyldu fara
hægt í sakirnar í sjálfstæðismálinu. Björn
var lögfræðingur að mennt og gegndi
ýmsum lögfræðistörfum frá því að hann
lauk próft árið 1908 þar til hann varð for-
sætisráðherra. Hann hafði ekki skipt sér
af pólitík að ráði nema með innleggi sínu
í sjálfstæðismálinu en var talinn fram-
sóknarmaður.
Stjórn hans varð fyrsta og eina utanþingstjórnin sem starfað
hefur hér á landi þó að nokkrir ráðherrar hafi verið utan þings.
Ómögulegt reyndist að mynda stjórn á þinginu og ríkisstjóri taldi
sér þennan kost einan færan. Með Birni í stjórninni voru skipað-
ir nokkrir menn, sinn úr hverjum flokki. Þó að Alþingi hafi ekki
tekist að mynda stjórn sjálfu var það ekki ánægt með utanþings-
stjórnina. Þrjú mál settu svip sinn á stjórnartíð Björns Þórðarson-
ar, sjálfstæðismálið, en það var leitt til
lykta 17. júní árið 1944, hernámið og
verðbólgan.
Árið 1943 lagði stjórnin fyrir þingið
frumvarp um ráðstafanir í dýrtíðarmálum,
en þingið gerbreytti því og forsætisráð-
herra sagði í kjölfarið að hann hefði þá
talið að þingið ætti að tilnefna nýja stjórn.
Það varð þó ekki og margir telja að enginn
stjórnmálaforingja á Alþingi haft getað
unnt neinum hinna að vera forsætisráð-
herra þegar lýðveldi yrði stofnað. Það
styður þessa skoðun að strax haustið 1944
náðu sjálfstæðismenn og sósíalistar sam-
an, ásamt Alþýðuflokknum í fyrsta og eina
sinn í ríkisstjórn (ef undan er skilin stjórn
Gunnars Thoroddsens og tveggja stuðn-
ingsmanna hans úr flokknum), þ.e. Ný-
sköpunarstjórninni.
Björn Þórðarson lét af embætti í október 1944. Eftir það sinnti
hann einkum ritstörfum. Minnisstæðasta atvik frá stjórnarferli
Björns var þegar hann las skeyti frá Kristjáni X. Danakonungi á
Þingvöllum 17. júní 1944. Þar las hann upp heillaóskir frá kon-
ungi, en sleppti seinni hluta skeytisins þar sem konungur
snupraði þjóðina. Skeytinu stakk Björn svo í vasann og það hef-
ur ekki sést síðan, þrátt fyrir ítarlega leit. ♦♦♦
Bjöm Þórðarson
(1942-1944)
Sú meginregla hefur gilt við stjórnarmynd-
anir að formenn stærstu stjórnarmála-
flokka hafa haft forystu við myndun stjórnar-
innar. Á þessu eru nokkrar undantekningar,
tvær minnihlutastjórnir Alþýðuflokksins, og
stjórnarmyndun Stefáns Jóhanns Stefánssonar
og stjórnarmyndum Ólafs Jóhannessonar árið
1978.
Stefán Jóhann Stefánsson var lögfræð-
ingur að mennt. Faðir hans lést áður en
Stefán fæddist og ólst hann upp með móður
sinni á Dagverðareyri. Stefán lauk stúd-
entsprófi árið 1918 og lögfræðiprófi fjór-
um árum síðar. Hann varð sósíaldemókrati
á menntaskólaárum sínum. Stefán Jóhann
varð fyrst ráðherra 1939 þegar hann gegndi
embætti félagsmálaráðherra. Hann var
fyrstur íslendinga til að gegna embætti utan-
ríkisráðherra árið 1941.
Eftir að Nýsköpunarstjórnin sprakk 5.
október 1946 vegna Keflavíkursamningsins
tók við ein lengsta stjórnarkreppa í sögu
lýðveldisins; hún stóð í tæpa fjóra mánuði.
Ýmsar hugmyndir um stjórnarmyndanir voru uppi. Sósíalistar
gældu við vinstri stjórn, hugmyndir um þjóðstjórn komu fram
og margir óttuðust utanþingsstjórn. Loks var þó mynduð
þriggja flokka ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks, Framsóknar-
flokks og Alþýðuflokks, sem var þeirra minnstur, en formaður
flokksins veitti stjórninni forystu á meðan formenn hinna
flokkanna voru utan stjórnar.
Ríkisstjórn Stefáns Jóhanns þurfti að takast á við allar teg-
undir efnahagserfiðleika, sem plagað hafa íslenskt samfélag
til okkar daga. Þrátt fyrir það liggja ending-
armeiri verk eftir þessa rikisstjórn en ílestar
aðrar. Má þar einkum nefna tvennt. Land-
grunnslögin, lög um vísindalega verndun
fiskimiða, voru samþykkt á Alþingi árið
1948. Lögin byggðust á frumvarpi sem
Hans G. Andersen hafði samið og var sam-
þykkt lítið breytt. Allar útfærslur landhelg-
innar til 1975 hafa byggst á þessari löggjöf.
Ríkisstjórn Stefáns Jóhanns gekkst fyrir að-
ild íslands að bandalaginu við stofnun þess
1949. Önnur verk Stefáns Jóhanns hafa
staðið tímans tönn. Má þar nefna vinnulög-
gjöfina frá 1938.
Stefán Jóhann varð fyrir andstöðu ungra
manna innan Alþýðuflokksins, einkum
Gylt'a Þ. Gíslasonar og Hannibals Valdimars-
sonar sem þótti Stefán of hægri sinnaður.
Svo fór að Hannibal felldi Stefán við for-
mannskjör í flokknum. Þegar Stefán lét af
stjórnmálaafskiptum tók hann við embætti
sendiherra íslands í Danmörku. Enda þótt
lýðveldi hafi verið stofnað á íslandi árið
1944 og íslendingar sagt skiíið við Dani, þá stóð eitt mál
opið. Það var handritamálið. Stefán Jóhann átti innangengt til
samherja sinna meðal sósíaldemókrata í Danmörku' og gat
hann þokað handritamálinu áfram á þann veg, seín báðar
þjóðir gátu við unað íiieð handritaskilúm til íslands, s.em
hófust árið 1971. Víst er-áð lausn handritamálsins er dæmi
um vinsantlegan skilnað nýlendu og herraþjóðar þó biðin
væri nokkur. «$♦
Stefán Jóhann
Stefánsson
(1947-1949)
T
39