Vísbending - 18.12.2003, Blaðsíða 36

VISBENDING
og vel ritfær, en ekki leiftrandi stjórnmálamaður sem hreif
fjöldann. Hann var áhugamaður um hagfræði og hafði ritað um
gengismál fyrstur Islendinga, en það fór þó svo að hans um-
deildasta ráðstöfun var gengishækkun krónunnar árið 1925. Að
ýmsu er að hyggja varðandi þessa ráðstöfun. Verðhjöðnun
hafði verið hér á landi eins og víðar á Vesturlöndum og Bretar
höfðu hækkað gengi pundsins. Raungengi hækkaði því ekki
eins mikið og hækkunin gæti gefið til kynna. Kaupmáttur
styrktist, en samkeppnishæfni minnkaði.
Velmegun var á stjórnarárum Ihaldsflokksins, einkum fram-
an af. Frjálsræði í inn- og útflutningi var meira en síðar þekkt-
ist langt fram eftir öldinni. Haftastefnan hófst reyndar ekki
fyrr en eftir að kreppan skall á árið 1930. Árið 1927 vann
Framsóknarflokkurinn sigur og íhaldsmenn töpuðu fimm
þingsætum. Jón sagði þegar af sér og braut þar blað, en flest-
ir fyrri ráðherra höfðu setið löngu eftir að ljóst var að þeir
nutu ekki fylgis meirihluta Alþingis og varð að samþykkja á
þá vantraust.
Árið 1929 sameinuðust íhaldsflokkurinn og Frjálslyndi
flokkurinn í Sjálfstæðisflokk, en hann hafði uppsögn sam-
bandssamningsins við Dani á sinni stefnuskrá, auk þess sem
hann fylgdi verslunarfrelsi og studdi frelsi einstaklingsins. Jón
Þorláksson var kjörinn fyrsti formaður Sjálfstæðisflokksins.
Árið 1933 varð Jón borgarstjóri í Reykjavík. Hann var fyrstur
til að verða bæði borgarstjóri og forsætisráðherra á ferli sínum
en síðan hafa fjórir fylgt í fótspor hans. Jón dró sig út úr þjóð-
málunum og var það mál manna að hann kynni betur við sig í
borgarmálum, en sem borgarstjóri gat hann einbeitt sér að
verklegum framkvæmdum og málum sem til heilla horfðu án
þess að þurfa stöðugt að standa í málamiðlunum. Hann var m.a.
einn fyrsti baráttumaður fyrir hitaveitu. Jóni entist þó ekki lengi
aldur í borgarstjórastólnum, en hann lést árið 1935. ♦♦♦
Kosningarnar 1927 voru gjöfular fyrir
Framsóknarflokkinn. Flokkurinn fékk
19 þingmenn en aðeins 29,8% atkvæða en
Ihaldsflokkurinn fékk 16 þingmenn og
42,5% atkvæða. Auk þess fékk Alþýðu-
flokkurinn 5 þingmenn og 19,1% atkvæða,
og tveir þingmenn voru stakir en tengdust
þó íhaldsflokki og Framsóknarflokki. Jón
Þorláksson sagði af sér þegar úrslit lágu
fyrir. Af spamaðarástæðum var þingið þó
ekki kallað saman. Framsóknarmenn kusu
að gera ritstjóra Tímans, Tryggva Þórhalls-
son, að foringja sínum, en hinn aðalforingi
Framsóknarmanna var Jónas Jónsson frá
Hrillu. Á þessum tíma var Framsóknar-
flokkurinn fyrst og fremst þingflokkur og
formaður þingflokksins var formaður
flokksins en með kjöri Tryggva til að leiða
ríkisstjórn verður hann einnig formaður
flokksins. Framsóknarmenn höfðu meiri-
hluta þingmanna í neðri deild Alþingis en
þar sem landskjörnir þingmenn sátu í efri deild voru íhaldsmenn,
sem síðar urðu sjálfstæðismenn, og kratar með meirihluta þar.
Alþýðuflokkurinn tók þá afstöðu að veita ríkisstjórn Framsókn-
arflokksins hlutleysi án skilyrða og án áhrifa á ráðherraval. Það var
síðan óánægja Alþýðuflokksþingmanna veturinn 1930 - 1931 af
því að Alþýðuflokkurinn taldi að Framsóknarflokkurinn sýndi
ekki sem skyldi skilning á þörfum verkafólks um kjarabætur og
því varð ályktað á þingi Alþýðusambandsins, sem jafnframt var
þing Alþýðuflokksins, að forsendur fyrir hlutleysi flokksins gagn-
vart ríkisstjóm Tryggva væru ekki lengur fyrir hendi. Samvinnan
hélt þó áfram fram eftir vetri en baráttumál Alþýðuflokksins,
bygging verkamannabústaða og virkjun við Sog og rafvæðing í
þéttbýli, sátu eftir.
Ágreiningsefni þessa tfma kristölluðust í að bóndi var bústólpi
og réttur bóndans til landsstjórnar var rneiri en lýðsins í þéttbýli að
mati Framsóknar. Við þessar aðstæður myndaðist bandalag Sjálf-
stæðisflokks og Alþýðuflokks til að knýja fram breytingar á kjör-
dæmaskipan. Vorið 1931 tilkynnti Alþýðuflokkurinn að flokkurinn
hætti stuðningi við ríkisstjórn Tryggva Þórhallssonar án þess þó að
heita Sjálfstæðisflokknum stuðningi eða hlutleysi. Samtímis bám
nokkrir þingmenn Sjálfstæðisflokksins fram tillögu um vantraust á
ríkisstjórnina. Við þessar aðstæður rauf Tryggvi Þórhallsson þing
og boðaði til kosninga. Af þessu spruttu hatramar deilur og var um
tíma umsátursástand um heimili forsætis-
ráðherra. í kosningunum juku Framsókn-
arflokkur og Sjálfstæðisflokkur fylgi sitt á
kostnað Alþýðuflokks.
Framsóknarmenn fengu 35% atkvæða í
kosningunum og hreinan meirihluta.
Stjórnin hafði ekki meirihluta í efri deild
en hélt áfram völdum. Ásgeir Ásgeirsson,
mágur Tryggva, varð fjármálaráðherra. Sat
hin nýja stjóm að völdum í tæpt ár en þá
myndaði Ásgeir Ásgeirsson stjórn með
Sjálfstæðisflokknum.
Stjóm Tryggva Þórhallssonar var um
margt merkileg stjórn. Sagt var að Jónas
Jónsson frá Hriflu, dóms- og kennslumála-
ráðherra, réði öllu, en aðrir ráðherrar væm
núll, Tryggvi stóra núllið en Einar Áma-
son, fjármálaráðherra, litla núllið. Læknar
í Reykjavík með Níels Dungal, prófessor, í
broddi fylkingar töldu að geðheilsa dóms-
málaráðherrans orkaði tvímælis. Yfirlækn-
irinn á Klepp, sem Jónas hafði skipað, heimsótti dómsmálaráð-
herrann á sjúkrabeð og tjáði honum að hann væri „ekki normal".
Dómsmálaráðherrann rak yfirlækninn samstundis og skipaði hon-
um að rýna embættisbústað sinn tafarlaust!
Eftir stjórnina liggja skóiabyggingar víða um land, bygging
Arnarhváls fyrir stjórnarskrifstofur, hafist var handa um byggingu
Þjóðleikhúss og fleiri húsa. Árferði var ekki mjög slæmt í upphafí
stjómartímabilsins en svo skall heimskreppan á hér á landi. Saman
fór minni afli og lægra verð á afurðum. Samhliða verðhjöðnun var
kaupgjald mjög hátt og mikið atvinnuleysi.
Tryggvi Þórhallsson var guðfræðingur að mennt. Að prófi
loknu vígðist hann til prests að Hesti í Borgarfirði. Hann var
áhugamaður um búskap og rak búskap í Laufási við Laufásveg.
Hann hrökklaðist úr Framsóknarflokknum undan ofríki Hriflu-
Jónasar og stofnaði Bændaflokkinn. Hann varð forsætisráðherra
þegar sjávarútvegur hafði náð hlutfallslegum yfirburðum yfír
landbúnað, en hann tók afstöðu með landbúnaðinum og sveitunum
á kostnað þéttbýlisins, eins og endurspeglaðist í kjördæmaskipan
og þversögn í niðurstöðum kosninga. Síðustu æviár sín var hann
bankastjóri Búnaðarbankans, sem hann hafði stofnað 1930. Hann
lést langt um aldur fram árið 1935, aðeins 46 ára að aldri. Enginn
efaðist um heilindi Tryggva og hann var talinn góðviljaður
maður. ❖
Tryiflpfin ÞórhaUsson
(1927-1932)
36
Forsætisráðherrar í hundrað ár