Frjáls verslun - 01.11.1972, Blaðsíða 33

Umboðsmaður Alþingis og upp-
lýsingaskylda hins opinbera
Tvær athyglisverðar þingsályktunartillögur til verndar
einstaklingnum gagnvart ríkisvaldinu
Eitt helzta einkenni þjóð-
félaga nútímans er vaxandi
smæð einstaklingsins gagn-
vart ríkisvaldinu. í kommún-
istískum þjóðfélögum og ann-
ars staðar, þar sem einræði
ríkir, eru valdi hins opinbera
cngin takmörk sett, og jafnvel
í hinum frjálsu þjóðfélögum
Vesturlanda, eins og okkar,
verður þess átakanlega vart,
að stjómvöldin ætla sér æ
stærri hlut á kostnað einstakl-
ingsins. Þetta gildir ekki bara
í atvinnulífinu, heldur á mörg-
um öðrum sviðum þjóðlífsins.
Inni á skrifstofum hins opin-
bera, hvort sem 'það er ríkis-
valdið sjálft, einstakar stofn-
anir þess, bæjar- og sveitarfé-
lög o. s. frv., eru ákvarðanir
teknar, sem varða afkomu okk-
ar og einkalíf, án þess að við
séum spurð og á nokkurn hátt
höfð með í ráðum. Það er því
að vonum, að þær raddir séu
liáværar í mörgum löndum,
sem spyrja: Varð þjóðfélagið
til fyrir mig eða varð ég til
fyrir þjóðfélagið?
fsland hefur gkki farið var-
hluta af þessari þróun, nema
siður sé. Samt sjást þess merki,
að margir gegnir menn úr
mismunandi stjórnmálaflokk-
um hér á landi geri sér grein
fyrir þessari óheillaþróun og
vilji sporna við henni. Þann-
ig voru tvær athyglisverðar
þingsályktunartillögur sam-
þykktar á síðasta Alþingi, sem
báðar miða í þessa átt. Var
önnur þeirra um stofnun em-
bættis umboðsmanns Alþingis,
flutt af Pétri Sigurðssyni, en
hin um upplýsingaskyldu
stjórnvalda, flutt af Þórarni
Þórarinssyni og Ingvari Gísla-
syni.
JAFNT GANGI YFIR
ALLA
Tillaga Péturs Sigurðssonar
alþingismanns var á þá leið, að
Alþingi álykti að fela ríkis-
stjórninni að láta undirbúa
löggjöf um stofnun embættis
umboðsmanns Alþingis. Skuli
hliðsjón höfð af sambærilegri
löggjöf annarra þjóðþinga á
Norðurlöndum og frumvarp
þessa efnis lagt fyrir næsta
reglulegt Alþingi.
í greinargerð með tillögunni
segir, að þeirri skoðun hafi áð-
ur verið hreyft, að nauðsyn-
legt væri að setja löggjöf um
sérstakan umboðsmann AI-
þingis. Tilgangurinn með slíkri
embættisskipan eigi að vera
skilyrðislaus möguleiki þegn-
anna til þess, að lög og reglur
þjóðfélagsins gangi jafnt yfir
alla einstaklinga þess. Verði
ekki í því efni gerður mismun-
ur á þeim hlunnindum, sem
þjóðfélagið veitir þegnum sín-
um, né þeim skyldum, sem á
þá eru lagðar, sem og afpián-
un refsinga þeirra, er brotleg-
ir gerast. Þá segir ennfremur,
að hjá grannþjóðum okkar
hafi verið í gildi löggjöf um
umboðsmenn þjóðþinganna um
langt árabil. Ýmsir þeir at-
burðir hafi gerzt fyrr og síðar,
sérstaklega í samskiptum ein-
staklinga við embættismenn og
starfsmenn bæjar- og ríkis-
stofnana, sem kalli á slíka lög-
gjöf.
VALDNÍÐSLA OG ÁSTÆÐUR
HENNAR
Sérhvert stjórnvald hefur
ákveðinn og afmarkaðan
verkahring. Það á að miða at-
hafnir sínar við þennan verka-
hring og er því þá auðvitað
fyrst og fremst óheimilt að
taka sér vald til athafna, sem
heyra undir annað stjórnvald.
Geri það slíkt, er um valdþurrð
að tefla. En stjórnvaldinu ber
jafnframt að beita valdi sínu
í réttu augnamiði, það er að
segja með þá opinberu hags-
muni eina fyrir augum, sem
því ber að sýsla um. Stjórn-
valdið á ekki að miða athafnir
sínar við óskyld og annarleg
sjónarmið. Fyrst og fremst er
það auðvitað varhugavert, ^ð
stjórnvald hafi í huga eitthvert
ólögmætt markmið — stefni
með stjórnarathöfn sinni að
einhverju ólögmætu takmarki,
enda þótt það felist ekki beint
í henni.
Slík ólögmæt sjónarmið geta
verið mjög margvísleg, svo
sem ef stjórnvald lætur stjórn-
ast af persónulegri vináttu eða
óvild, einkahagsmunum, stétt-
arhagsmunum, flokkslegum
sjónarmiðum, fjárhagslegum
hagsmunum annarra einstakl-
inga eða jafnvel hins opinbera,
ef slík hagsmunagæzla er ekki
i verkahring þess stjórnvalds.
Hér verður raunar að taka til-
lit til aðstæðna hverju sinni.
Þótt flokksleg sjónarmið eigi
t. d. oftast að réttu lagi að vera
útilokuð við val manna í opin-
berar stöður, þá verður þó
stundum talið rétt að taka til-
lit til pólitískra viðhorfa um-
sækjanda. Er jafnvel stundum
gert ráð fyrir því beinlínis, svo
sem við val í bæjarstjórastöð-
ur.
Ólögmæt sjónarmið leiða
stundum til þess, að stjórnar-
athöfn er bundin ólöglegu skil-
yrði og getur þarna verið að
finna gleggsta dæmið um eig-
inlega valdníðslu. Stjórnarat-
höfnin kann þá vel að verða
ógildanleg vegna þessa ólög-
mæta skilyrðis eða það fellt úr
gildi, vegna þess, að það er tal-
ið byggt á ólögmætum sjónar-
miðum. Um þetta er til at-
hyglisverður Hæstaréttardóm-
ur. Þar voru málavextir þeir,
að A fékk leyfi bygginganefnd-
ar og bæjarstjórnar til þess að
reisa íbúðarhús á lóð sinni
FV 11 1972
33