Frjáls verslun - 01.04.1976, Blaðsíða 16

á staðarval fyrirtækja og hið
opinbera hefur stofnsett fyrír-
tæki til að veita atvinnutæki-
færi. Nafntogaðasta fyrirtæki
af þessu tagi er sennilega Norr-
bottens járnverk, sem er rekið
með stöðugu tapi. Menn hafa
því velt því fyrir sér hvort
fyrirtækin yrðu ekki hálfgerð
sníkjudýr með sama áfrám-
haldi, þ. e. þau sæju sér hag
í því að stunda spilamennsku
við ríkisvaldið og verða sér
þannig út um alls kyns fyrir-
greiðslu fremur en hugsa um
ávöxtun fjármagnsins og hafa
markaðinn að leiðarljósi.
Bein þjóðnýtingaráform hafa
einnig skotið upp kollinum og
sumum hverjum verið hrint í
framkvæmd eins og um lyfja-
verslunina. Ekki er ótítt að
heyra enduróm slíkra hug'-
mynda hér á landi úr hópi
vinstri manna skömmu eftir að
þær eru til umræðu hjá Svíum.
Sumar þingsályktunartillögur
hér virðast þann veg til komn-
ar.
AFSKÍPTI AF VERÐ-
MYNDUN
Eins og áður er um getið er
treyst á frjálsa verðmyndun á
flestum sviðum. Undantekning
er að sjálfsögðu á sviði opin-
berrar þjónustu af ýmsu tagi.
Sú regla var t. d. tekin upp
fyrir nokkrum árum að rann-
sókn á sjúkrahúsi eða læknis-
hjálp skyidi kosta það sama.
hvað sem gert væri og hver
sem ætti í hlut.
f sambandi við bein afskipti
af verðmyndun eru tilraunir
Svía til bess að stýra bvggingar-
markaðnum, byggingarleyfum,
lánafvrirgreiðsiu og ákvörðun
húsaleigu sorglegt dæmi að
ýmsu leyti. Nákvæmar áætlan-
ir voru gerðar um hve mikið
skyldi byggja á ári hverju,
hvernig bvggingarstarfsemi
skvldi dreift innan ársins til að
jafna árstíðasveiflu og hve mik-
ið á hverjum stað til að trufla
sem minnst vinnumarkaðinn.
Fjármögnun átti sér að miklu
levti stað í gegnum bvggingar-
fvrirtæki, sem bvggðu blokkir
oe háhýsi eftir ákveðnum staðli
til að ná niður byggingarkostn-
aði. Um 1960 mun aðeins um
fjórðungur húsa hafa verið bein
einkaeign í mynd raðhúsa og
einbýlishúsa. Biðlistum var
komið upp og röð fylgt af stakri
nákvæmni. Ung hjón þurftu að
bíða allt upp í sex ár eftir að
fá tveggja herbergja leiguíbúð.
án þess að geta ráðið staðarvali
nema að litlu leyti og innrétt-
ingum alls ekki. Til þess að fá
inni á stúdentagarði þurfti að
hafa verið við nám svo og svo
lengi og svo virtist ætla áð
verða um alla framtíð. Ef mað-
ur þurfti að flytja búferlum í
annan bæ fór óratími í að leita
uppi annan, sem þurfti að flytja
öfuga leið eða i lengri keðju.
Þá kom greinilega fram hvað
það getur verið fyrirhafnarsamt
að versla í fríðu fremur en
láta gjaldmiðilinn ráða. Á sama
tíma og leiga í nýbyggðum íbúð-
um fór sífellt hækkandi vegna
verðbólgu var leiga í eldra hús-
næði nær óbreytt. Þetta olli því
að eldra fólk bjó heldur áfram
í 6 herbergja íbúðum í stað þess
að minnka við sig, sem aftur
þýddi áframhaldandi skort á
stærri íbúðum. Beinir húsa-
leigustyrkir voru miðaðir við
laun og barnafjölda, en fengust
ekki nema húsnæði væri af lág-
marksstærð til þess að örva
fólk til að búa í mannsæanandi
húsnæði. Þetta framkallaði
íbúðir yfir hinu tiltekna lág-
marki — öfugt við hið tiltekna
hámark, sem húsnæðismála-
kerfið hér á landi miðast við.
Sennilega hefði húsnæðis-
málastjórn sem þessi verið
dauðadæmd á fslandi eins og
allar tilraunir til að ákveða ná-
mark húsaleigu. Hvort tveggia
er að íslendingar eru miklu lé-
legri skiouleggjendur slíkra
mála en Svíar og fslendingum
tamara að virða reglur að vett-
ugi. sem þeim þykir kjánaleg-
ar. En Svíar framfvlgja öllum
reglum, góðum og slæmum, af
stakri samviskusemi. Þetta
þýddi að sjálfsögðu að evðilegg-
ingin á húsnæðismarkaði þeirra
varð ógnvekjandi. Byggt var og
bvggt án þess að tekið væri
tillit til þess að ráði hvað fólk
vildi eða hvað framtíðin bæri
í skauti sér. Hvernig fór? Svíar
fengu leið á að búa í uppturn-
uðum fjölbýlishúsum. Nú vilja
þeir byggja sér einbýlishús úti
í skógi í ríkara mæli eftir því
sem efni standa til og ráða
innréttingum. Þess vegna er nú
unnt að líta teiknistofur og bús-
munaverslanir, sem ekki fór
mikið fyrir áður meðan bygg-
ingarfyrirtæki sáu um allt.
Stúdentaíbúðir standa auðar —
sumpart vegna minni aðsóknar
að háskólanámi.
SVEIFLUJÖFNUN OG
VINNUMARKAÐURINN
Oft er til þess vitnað hve
mikil kyrrð hefur ríkt á sænsk-
um vinnumarkaði í áratugi og
til skipulags atvinnumála þar
í landi almennt. Samtök laun-
þega og vinnuveitenda voru
stofnuð upp úr aldamótunum
síðustu. Bæði eru vel skipulögð
og hafa fjölda sérfræðinga í
þjónustu sinni. Margar sendi-
nefndir verið gerðar út af örk-
inni til að kynna sér hina far-
sælu samningagerð um kaup og
kjör.
Ýmsar skýringar hafa komiö
fram á því hvað valdi þeim
frið, sem ríkt hefur í kjaramál-
um. Hjálpast þar sennilega
margt að. Samtökin eru sterk
bæði inn á við og út á við.
Launþegasamtökin, sem sósíal-
demókratar stýra, telja sig hafa
nokkra tryggingu fyrir stefnu
sinni hjá sósíaldemókratískri
ríkisstjórn. Samtökin hafa haft
þekkta hagfræðinga í sinni
þjónustu, sem hafa gert sér
grein fyrir heildarafleiðingum
kjarasamninga og hve mikið var
að sækja í vasa vinnuveitenda
á hverjum tíma. Löng og erfið
verkföll 1909 og í stríðinu
hjá málmiðnaðarmönnum eru
mönnum enn í minni og hafa
gert verklýðssamitökin tillits-
samari og fleira mætti tína til.
En ekki eru allir á einu máli
um að aðalmarkmið launa-
stefnunnar hafi náðst. Eitt
meginatriðið hefur lengi verið
að sömu laun skyldu greidd
fyrir sömu vinnu og að laun
hinna lægst launuðu skyldu
hækka mest (solidarisk löne-
politik). Mörgum finnst árang-
ur ekki hafa orðið sem erfiði:
launajöfnun eftir þessari leið
hafi mistekist vegna launa-
16
FV 4 1976