Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1958, Blaðsíða 45

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Stjörnunöfn
daníustjórn, sendur til þess að komast
að því hvort hann seldi handrit úr
landi. Verið gat líka að þetta væri ein
hver sérvitringur, sem safnaði gömlum
handritasnifsum, eins og aðrir safna
frímerkjum.
Við sátum nú þarna og virtum hvor
annan fyrir okkur. í búðinni hamaðist
snöggklipptur strákur við að sóla skó,
og lét sem hann sæi okkur ekki. Mér
varð fyrst fyrir að spyrja hvernig at-
vinnan gengi.
„Sæmilega, alveg sæmilega. Fólk
þarf altaf að fá sér skó“, sagði hann.
„Ég á ekki við það“ sagði ég, „held-
ur við verslunina — verslunina með
handritin".
„Nú svo að skilja“ sagði hann, eins
og hann væri undrandi út af því að
ég skyldi vera að hugsa um slíka smá-
muni. „Jú, þau koma og fara — koma
og fara. En það er bezt fyrir yður að
spyrja safnið um það“.
Ég sagðist hafa spurt safnið, og nú
langaði mig til þess að vita hvort ekki
stæði svo á, að hann gæti sýnt mér
nokkur handrit, aðeins til gamans.
Nú varð löng þögn og hann gaf mér
hornauga. Svo sagði hann að það væri
verst að ég skyldi ekki hafa komið til
sín í gær, það hefði verið miklu betra.
Annars gæti ég reynt að koma á morg-
un og spyrja, og þó væri það líklega
bezt á fimmtudaginn. En hvers vegna
færi ég ekki í safnið úr því að mig
langaði til að sjá gömul handrit. Það
hefði verið betra ef ég hefði komið í
gær, eða um páskana.
Ég sagði honum að ég væri ekki kom
inn til þess að kaupa handrit, og það
væri ekkert sérstakt handrit, sem mig
langaði til að sjá, því að í mínum aug-
um mundu þau öll vera eins. Mig lang-
aði aðeins til að sjá handrit frá Dauða-
hafinu í hans vörslu, hér á þessum
stað, úti fyrir skósmiðabúðinni í Betle-
hem.
Hann hugsaði sig lengi um og dingl-
aði öðrum fætinum í ákafa. Hann
skaut vefjarhettinum lengra aftur á
hnakkann, strauk skeggið og kinnina.
Hann hummaði og ræskti sig. Svo
krosslagði hann fæturna öfugt og
dinglaði hinum fætinum. Hann starði
á mig og það komu kippir í nasavæng-
ina.
Strákurinn lagði frá sér skóinn og
leit á okkur. Þá tók Kando skyndilega
ákvörðun. Hann fór ofan í brjóstvasa
sinn og dró þar upp litla minnisbók,
EINU sinni var frægur stjörnufræð-
ingur að flytja erindi um stjörnurnar.
Að því loknu kom til hans öldruð
kona, þakkaði honum fyrir erindið, en
sagði svo: „En það er eitt, sem eg skil
ekki. Hvernig fóruð þið að komast að
því hvað stjörnurnar heita?“
Nú munu flestir spyrja: Hvernig
stendur á nöfnum stjarnanna og eftir
hvað reglum eru þeim gefin nöfn?
Því er þá til að svara, að nafngiftirn-
ar eru margs konar. Sumar eru eigin-
nöfn, aðrar grísk eða latnesk stafa-
heiti, tvöföld stafaheiti, merkjaheiti,
skammstafanir, ilúmer o. s. frv. Er
þetta allt svo fólkið mál, að það verð-
ur ekki skýrt með fáum orðum. Sumt
má þó nefna til gamans.
Er það þá fyrst, að eiginnöfnin eru
elzt og þau eru flest frá Aröbum
komin, en nokkur frá Grikkjum og
Rómverjum. En það eru ekki nema
rúmlega 100 stjörnur, sem hafa fengið
slík nöfn, og er það hverfandi á móts
við allan stjarnafjöldann. Stjörnufræð-
ingarnir gátu komist af án þess að
nota eiginnöfn.
John Bayer gaf út fyrstu reglulegu
stjörnukortin árið 1603. Hann fann upp
á því að einkenna stjörnurnar 1 hverju
stjörnumerki með grísku bókstöfunum,
eftir því hve skærar þær voru. Nú er
gríska stafrófið þannig: Alpha, Beta,
Gamma, Delta, Epsilon, Zeta, Eta,
Theta, Iota, Kappa, Lambda, Mu, Nu,
Xi, Omicron, Pi, Pho, Eigma, Tau,
Upsilon, Phi, Cgi, Psi og Omega. Skær-
ustu stjörnuna í hverju merki nefndi
eins og þær er húsfreyur nota til að
skrifa hjá sér til minnis þegar þær
fara í búðir. Hann opnaði bókina og
sýndi mér í hana. Og þar milli blá-
strykaðra blaðanna, geymd líkt og hús-
freyur geyma strætisvagnamiða eða
kvittanir frá kjötsalanum, lágu nokkur
lítil snifsi af gráleitu bókfelli og með
fornum bókstöfum.
Þessi snifsi höfðu hirðingjar fundið
einhvers staðar uppi í fjöllunum. Og
þeir höfðu farið með þau langan króka
veg til þess að forðast vélbyssur
ísraelsmanna, og afhent þau þessum
sýrlenzka skósmið á horninu gegnt
fæðingarkirkjunni i Batlehem.
Bayer Alpha, þá næstu Beta o. s. frv.
Fyrst í stað þótti mönnum ekki mikifl
til þessa koma, en nú fylgja allir
stjörnufræðingar þessari reglu. Þessum
nöfnum fylgdu svo rómversk skýring-
arnöfn. Þannig kallaði hann Castor
Alpha Geminorum, en Pollux Beta
Geminorum, en Geminorum bendir til
þess að um tvístirni sé að ræða. Hon-
um skjöplaðist þó þar, því afl
Pollux hefði átt að heita Alpha, því afl
nú vita menn að hann er bjartari.
Ekki dugði þessi regla alls staðar,
því að í sumum stjörnuhverfum eru
stjörnurnar jafnbjartar. Þá var farin
sú leið að byrja á þeirri, sem næst var
pólstjörnunni og halda svo áfram.
Nú eru svo margar stjörnur í sum-
um stjörnuhverfum, að ekki dugði
griska stafrófið. Þá var því rómverska
bætt við, og þegar það hrökk ekki, voru
settir tveir rómverskir stafir, svo sem
AA, AB, AC o. s. frv., síðan BB, BC,
BD, og þannig út stafrófið, og svo er
breytt á ýmsa aðra vegu og með tölu-
stöfum. Þannig merkir t. d. Pi-5, að til
eru fjórar aðrar stjörnur með því
nefni: Pi-1, Pi-2, Pi-3 og Pi-4. Stjörn-
urnar þrjár í Bogmannsmerki, sem
snúast um einn miðdepil, eru nefndar
Alpha Centauri A, Alpha Centauri B
og Alpha Centauri C. Síríus er tvístirni,
Stóri hundurinn og Litli hundurinn
(eða hvolpurinn). Stóri hundurinn
nefnist Alpha Canaris A, og Litli hund-
urinn Alpha Canaris B.
Síðan brezki stjörnufræðingurinn
Flamstead gaf út stjörnukort sitt 1725,
hafa stjörnufræðingar fylgt þeirri reglu
að láta stjörnuheitum " fylgja það
númer, sem þau hafa í þeirri skrá, þar
sem þeirra er fyrst getið. Árið 1890 gaf
írskur stjörnufræðingur, J. L. E. Drey-
er, út stjörnuskrá, er hann nefndi „New
General Catalog“. Síðan hafa komið
tveir viðaukgr við þessa stjörnuskrá,
annar 1895 og hinn 1910. Þessar þrjár
útgáfur kallar dr. Harlow Shapley
„helgirit allra stjörnufræðinga, sem
fást við að rannsaka stjörnuþokur og
fjarlæg stjörnuhverfi“.
Með hinu nýa himinkorti, eða ljós-
myndan geimsins, sem nú er að koma
út, fá stjörnufræðingar ærið verkefni 1
næstu áratugi að gefa nýum stjörnum
nöín og skrásetja þau.