Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1985, Blaðsíða 8

Jóla-
kötturinn
tekur þá sem enga nýja flík fá á jólunum
En hvaðan er þessi skepna komin?
H
vaða íslendingur kannast ekki við jóla-
köttinn, þá voðalegu skepnu sem situr um
að taka þá vesalinga sem eru svo óheppnir
að fá enga flíkina á jólunum?
Fyrrum var jólakötturinn hræðilegur ógn-
bara ekki á heilum sér tekið, sérstaklega
í j afn tvísýnu útliti og nú var um að ræða.
Það voru komin tár í augu hans. Þetta
var allt svo þungbært og ekkert hægt að
gera, nema bíða og vona. En níu ára
gömlum dreng er margt betur gefið en
þolinmæði.
Hann leit út, það hafði aðeins rofað til.
Eins og eðli vestanáttarinnar er háttað
þá gekk hann á með hryðjum og gat orðið
albjart á milli. Hann sá í brimgarðinn,
þetta var ekkert verra en hann hafði búist
við. Nokkrir snjótittlingar kúrðu sig ofan
í frerann í hlaðvarpanum. Þrátt fyrir ofs-
ann héldu þeir velli og hann var löngu
hættur að velta því fyrir sér hvaðan þeim
kæmi sá ofurkraftur að þeir gátu boðið
náttúruöflunum birginn. Það þurftu allir
að berjast. Sá sem ekki gat það var fljótt
dæmdurúrleik.
Það heyrðist bankað og afinn fór til dyra.
Eftir drykklanga stund kom hann aftur
og sagði þær fréttir að póstbáturinn hefði
snúið við.
Það lá við að honum sortnaði fyrir
augum. Það suðaði fyrir eyrum hans svo
hann heyrði eins og í fjarska þegar afi
bætti við að það stæði til að hann reyndi
aftur á morgun. Veðrið myndi víst eitthvað
ganga niður.
Hann blessaði Halldór, skipstjórann á
póstbátnum í huganum. Hann skyldi
minnast hans í bænum sínum.
Aðfangadagurinn rann upp. Það þurfti
ekki að vekja hann þótt hann hefði átt
erfitt með að sofna og sofnað seint. Hann
var fyrir löngu vaknaður. Hafði beðið birtu.
Veðurhljóðið lét enn þungt í eyrum. En
þó var hann ekki ósáttur við það, eitthvað
hafði lægt.
Afi var kominn á fætur og sagðist ætla
að fara niður að bryggju, hvort hann vildi
koma með. Hann hélt það nú og var fljótur
að koma sér í.
Þeir leiddust. Afinn orðinn stirður til
gangs og drengurinn léttvægur í veður-
hamnum.
Við austurvegg salthússins fyrir ofan
bryggjuna stóðu nokkrir menn og fleiri
voru á leiöinni. Einnig sást til kvenna með
flaksandi svuntur og skýlur um höfuð er
drógu með sér krakka, sem ekki réðu sér.
Mönnum var mikið niðri fyrir.
Póstbáturinn var væntanlegur eftir svo
sem klukkutíma. Það var á hreinu. Gott
að eitthvað komst á hreint á þessum erfiðu
tímum hugsaði drengurinn og lagði sig
allan fram til að missa nú ekki af neinu,
er sagt var.
En vandamálið, sem menn voru svo
alvörugefnir yfir var það, hvernig ætti að
komast út í póstbátinn, koma einum far-
þega um borð, taka tilbaka póstinn og að
minnsta kosti einu olíufati yrðu þeir að
ná og það yrði ekki tekið um borð í bátinn,
tvö hundruð lítra tunnu.
Nokkrir farþegar höfðu þurft að komast
út í ey, en höfðu hætt við það vegna óviss-
unnar um hvort yrði hægt að komast frá
borði.
Svo að eitthvert heimilið varð að búa
við það að hafa ekki annaðhvort pabba eða
mömmu heima um jólin.
Hryðja gekk nú yfir en er birti aftur kom
einhver auga á lítinn dökkan díl, er reis
og hneig á öldunum. Þetta var sá lang-
þráði, á því var enginn vafi.
Valdir voru úr menn til að fara út í
póstbátinn.
Voru það mestu hraustleikamennirnir
er þekktir voru að því að láta sér ekki allt
fyrir brjósti brenna. Þéttir á velli og þéttir
í lund. Sæbarðar hetjur er trúðu á mátt
sinn og megin en rýmdu þó fyrir Guði
sínum á sunnudögum og hátíðum. Trúðu
þeirri biblíu er aldrei verður færð í letur
en reyndist þeim haldgóð er þeir börðust
gegn stormum og stórsjóum. Guð hjálpar
þeim er hjálpar sér sjálfur sagði gamla
fólkið, og trúði því jafnframt að ekki yrði
feigum forðað.
Milli hleina innarlega í víkinni var nú
settur fram bátur og gekk það greiðlega.
Stjórnandinn skipaði fyrir með þrumu-
raust hverjum á sinn stað.
Farþeganum var komið fyrir í skut.
Þetta var veiklulegur piltur á sextánda ári.
Með augu er lágu of djúpt og voru alltof
stór fyrir gráhvítt andlitið.
Hann var búinn að vera með hósta og
uppgang allt haustið og það gat ekki dreg-
ist lengur að koma honum í læknishendur.
Þó að enginn segði neitt, vissu allir að
þarna fór eitt af fórnarlömbum hvíta
dauðans, en hann hafði stungið sér niður
þarna í eyjunni og enginn vissi hver yrði
næstur. Sigð dauðans vofði yfir þessu litla
samfélagi og vakti meiri ógn og kvíða
heldur en hin venjubundna barátta við að
hafa í sig og á. Það var barist til að lifa,
komast af en reynsla kynslóðanna hafði
kennt þeim það og þeir vissu að hverju
þeir gengu í því tillliti og fyrir löngu búnir
að sætta sig við sitt hlutskipti. Það var
hið óþekkta sem vakti óttann. Eitthvað sem
lá í leyni, ósýnilegt eins og vindurinn.
Er báturinn kom út fyrir, tók hann illa
fram yfir sig og varð einn að fara að ausa
af kappi en hinir réru lífróður.
Það sást nú um stund ekki vel hverju
fram fór þaðan sem við stóðum á fjöru-
kambinum. Og kvíðinn var í algleymingi.
Konur báru svuntuhorn að auga sér og
kölluðu til guð og jesú á víxl og báðu þess
að allt gengi slysalaust.
Börnin blá af kulda, tvístígandi í gúmí-
túttunum, blaut í fætur og fyrir löngu
komin með hina árvissu kuldabólgu á
hverja tá. En þau fundu ekki fyrir henni
núna. Þetta allt vár orðið að einni spurn-
ingu um það hvort jólin kæmu í ár eða
ekki fyrr en á næsta ári.
Karlmennirnir sögðu ekkert. Það var
harka í svipnum og augu þeirra urðu eins
og samlit gráu skeggstubbunum á andliti
þeirra. Þeir kipruðu sig saman í herðunum
og niður í hálsmálið eins og þeir væru að
búa sig undir átök. Hendur þeirra ónæmar
fyrir kulda voru krepptar og þvílíkar hend-
ur, þykkar sem bjarnarhrammar og sigg-
grónar af að munda árarnar. Þeir sáust
aldrei með vettlingar hvernig sem viðraði,
enda ekki fyrir nein vettlingatök. Þeir
rýndu út í élið. Þeir vissu við hvað félagar
þeirra voru að berjast þarna úti og tóku á
með þeim, í huganum.
Skipverjar hentu tógi um borð í árabát-
inn og var því slegið á farþegann og ein-
hvernveginn hvarf hann um borð.
Einhverjum varningi var hent til báts-
verja, sem þeir gátu gripið, sumt lenti í
sjónum.
En hjartað tók kipp þegar stóru olíufati
var velt í sjóinn með viðfestu tógi er báts-
verjar gripu í endann á.
Þeir biðu nú ekki boðanna heldur réru
allt hvað af tók til lands, enda él í aðsigi
og tókst lendingin greiðlega enda margar
fúsar hendur er biðu í vörinni. Er búið var
að brýna bátnum var tekið í endann á tóg-
inu og tosað í. Því einhversstaðar, ein-
hversstaðar úti í dimmu élinu vaggaði
vambmikil tunna, er hafði jólin okkar
innanborðs. Og viti menn tunnan skilaði
sér og var nú velt af mörgum höndum
undir vegg á salthúsinu. Menn hlupu heim
eftir brúsum og þarna undir veggnum var
olíunni deilt út og dugði í öll ílát.
Menn voru hýrir á svip og skiptust á
gamanyrðum og ekki dró úr gleðinni, er í
ljós kom að í kassa er fannst í bátnum
voru kerti, margir pakkar af kertum, litlum
snúnum kertum er voru eins og jólin í
laginu, blá, gul og rauð, þetta var hrein
litadýrð. Lífið var nú aftur komið í gang,
nú skorti ekkert, grár hversdagsleikinn
orðinn litskrúðugur.
Þau héldu heim.
Fetuðu sig upp brattan sneiðinginn, fóru
varlega í hálkunni.
En þeim miðaði hægt því nú var hann
beint í fangið.
Afi bar olíubrúsann í annarri hendinni
en með hinni leiddi hann lítinn hnokka er
var léttur í spori og hélt fast um kerta-
pakkann sinn.
þeir voru á leiðinni heim með jólin.
Er þeir opnuðu útidyrnar barst á móti
þeim ilmur úr eldhúsinu. Amma var byrjuð
að elda jólamatinn og nú fór allt í gang.
Baðast í þvottabalanum, farið í sparifötin
og sest að snæðingi. Að því loknu voru
teknar upp jólagjafirnar.
Að venju las afinn upp úr jólaguðspjall-
inu og svo sungu þau jólasálma. Drengnum
leið dásamlega og þótt hann vissi að rödd
hans hljómaði afkáralega og hann væri
annað hvort á undan eða eftir og eitthvað
vantaði í textann þá hafði hann nautn af
að reyna að yfirgnæfa válega raust ís-
hafsnæturinnar er hamaðist á glugganum.
Þessi jól heyrðist ekkert í hinu íslenska
ríkisútvarpi.
Áður en gengið var til hvílu fór hann
ásamt afa sínum út á hlað.
Veður hafði gengið niður, stjörnubjart,
stund milli stríða. Afinn fróður um tákn-
mál almættisins á festingunni, útskýrði
fyrir drengnum er var þögull og góður
hlustandi. Þeir héldust ekki lengi við sök-
um kulda.
Þetta hafði verið dýrðlegt aðfangadags-
kvöld.
t dag minnist hann andlita afa síns og
ömmu eins og þau litu út í flöktandi skini
kertaljósanna við eldhúsborðið þetta að-
fangadagskvöld fyrir mörgum, alltof mörg-
um árum síðan. Það var heiðríkja í svip
þeirra, það var birta sálarinnar, sú birta
er stafar frá þeim, er hafa orðið þess að
njótandi að greina á milli hismisins og
kjarnans. Vitandi það að lífsfyllingin
kemur ekki með yfirborðskenndu prjáli
frekarenjólin.
Oftlega verður honum hugsað til þessara
tilteknu jóla, er svo litlu munaði að „angur
yrði að meini" en urðu einhver eftirminni-
legustu jól er hann hefur lifað.
EFTIR
GUÐMUND
ÓLAFSSON
FORNLEIFAFRÆÐING
valdur sem börnin óttuðust allra kvikinda
mest. Það var eðlilegt þegar örbirgðin var
mikil og alls óvíst um nokkurn jólaglaðn-
ing. Má fara nærri um alla þá sálarangist
sem jólakötturinn olli hjá kynslóð eftir
kynslóð fátækra barna. Það þótti nær
óbærileg skömm að fara í jólaköttinn. Eftir
því sem velmegun hefur aukist, hefur sú
ógn sem stafaði af jólakettinum dofnað
verulega. Enn á þó jólakötturinn nokkuð
sterk ítök í hugum manna, þó að hann
virðist vera orðinn meinlausari en áður.
En hvert er hann kominn þessi gamli
barnaskelfir og hvernig er hann til íslands
kominn? Þrátt fyrir það, að jólakötturinn
sé alþekkt fyrirbæri, virðist uppruni hans
vera flestum gleymdur. Mér er ekki kunn-
ugt um að nokkuð hafi verið reynt að
grafast fyrir um uppruna hans, fyrr en
Árni Björnsson, þjóðháttafræðingur, gerði
tilraun til þess í ágætri bók sinni sem út
kom 1983, og heiti „í jólaskapi", en þar er
gerð grein fyrir hinum ýmsu siðum sem
tengj ast j ólahaldi.
Því miður ristir umfjöllun Árna um jóla-
köttinn þar allt of grunt að mínu mati, sem
verður líka til þess að hann dregur rangar
ályktanir um tilurð hans. Hann vill gera
sem minnst úr hlut hans, og hefur marg-
sinnis lýst yfir í útvarpi, að hann þættist
nú hafa gengið af jólakettinum dauðum.
Þarna er ég Árna algerlega ósammála,
enda tel ég að jólakötturinn eigi kyn sitt
að rekja til kauða nokkurs sem ekki verður
svo auðveldlega kveðinn niður.
Áður en ég geri nánari grein fyrir hug-
myndum mínum um uppruna jólakattar-
ins, er rétt að athuga hvað Árni hefur um
hann að segja í bók sinni. Þar hljóðar frá-
sögnin svo:
„Þau munnmæli komust inn í þjóð-
sögur fyrir rúmum hundrað árum, að
þeir sem enga nýja flík fengju á jólun-
um, færu í jólaköttinn, eða „klæddu
jólaköttinn."
Þessi munnmæli virðast ekki reist á
neinum íslenskum arfsögnum, heldur
hafa borist hingað frá Noregi einhvern
tímann á síðustu tvö hundruð árum.
Þar er það reyndar jólageitin, sem
menn þurfa að óttast á líkan hátt, ef
þéir fá enga flíkina, eða þá að þeir verða
að þola annars konar háðung, sem líka
er tilgreind í íslenskum munnmælum,
til dæmis að bera hrútshorn fullt af
hlandi og skvetta úr því í rúmið sem
þeir voru fæddir í.
En þar sem geitur voru óvíða til á
íslandi á síðustu öld og alveg óþekktar
sem neins konar óvættir, þurfti að finna
nafn á einhverri annarri skepnu, sem
hljómaði ekki ólíkt jólageit. Og einhver
hefur fundið upp jólaköttinn, enda eru
t.d. urðarkettir alkunnir í íslenskri
þjóðtrú sem viðsjálsgripir. Og eftir að
þessi jólaköttur var einu sinni kominn
á prent, hefur mikið verið hugsað, talað,
ort og skrifað um hann.“ (f jólaskapi,
bls. 64.)
Eins og fram kemur hjá Árna þá munu
jólakötturinn okkar og jólageitin norska