Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1985, Blaðsíða 23

Tsékov (til vinstrí) og Toistoy áríð 1901.
sig aðeins um og bætti við: „En ljóta." (í
Máfinum.) Karlmennirnir í Villihunangi
virðast yfirleitt útslokknaðir, og birtist það
ekki síst í miklum drykkjuskap. En kon-
urnar bera enn von í brjósti um betra líf.
Þennan draum sinn sjá þær holdtekinn í
hugsjónamanninum Platonof, og eru því
allar ástfangnar af honum — svo ólíkar
sem þær eru hver annarri. Áþekkt hlutverk
hafði persóna í Máfinum, og notfærði sér
það af kulda og kæruleysi, en það er nú
öðru nær um Platonof, hann ætlar að kikna
undan þessu, leggst í drykkju, hirðuleysi
og sjálfsmorðsörvinglan. Þetta er í raun
aðalpersóna leiksins, og því nokkuð sam-
sett, rúmar meginandstæður leikritsins,
milli draums og veruleika. En aðalatriðið
virðist mér vera hvernig eldhuginn koðnar
niður. Til að undirstrika það enn betur,
er hann hafður kennari, en það eru ein-
hverjar lágkúrulegustu persónur sem
hugsast geta í leikritum Tsékovs, sbr.
kennarann í Máfinum, sem aldrei talar um
annað en bág kjör sín! Hliðstæða Platonofs
í Máfinum er hins vegar heimsmaður og
glæsimenni, leikari. Það er þetta samsetta
eðli Platonofs sem heillar konurnar í Villi-
hunangi, annarsvegar eldsál, sem getur
hrifið þær út úr hversdagsleikanum, hins-
vegar ræfill, sem þarfnast þeirra til að
reisa sig við.
Þetta leikrit er eins og forvinna að Máf-
inum, ekki eins marghliða, snýst mest um
ástarsambönd. Tákn eru mikilvæg í verk-
um Tsékovs, hlutir sem óeðlilega mikil
áhersla virðist lögð á. En það er þá vegna
þéss að þeir vísa til aðstæðna persónanna,
sýna meginatriði verksins í nýju ljósi.
Þetta finnst mér öllu fínlegar gert í frægu
leikritunum fjórum en í Villihunangi, þar
sem járnbrautarlest fer öskrandi yfir mitt
sviðið, sóðar út umhverfi sitt, og kremur
loks aðalpersónuna, sem áþreifanlegt tákn
þess mannlífs sem lýst var hér að framan,
og ryöst yfir persónurnar, treður óskir
þeirra og drauma í skítinn. Raunar er þetta
svo nútímalegt atriði á leiksviði, að tilgátur
hafa heyrst (frá Árna Ibsen) um að Frayn
hafi bætt þessu við.
Enska leikskáldið Michael Frayn samdi
þessa leikgerð úr handriti Tsékovs, sem
fyrst var gefið út 1923, nær tuttugu árum
eftir dauða höfundar. í formála sínum
rekur Frayn sterkar heimildir fyrir því,
að Tsékov hafi samið verkið þegar hann
var um tvítugt — ef ekki fyrr. Eins og
Frayn segir þar, er þetta með ólíkindum,
verkið er það merkilegt. Ekki segist Frayn
hafa gert mikið annað en að stytta verkið
um meira en helming og einfalda það, ydda.
Frumgerð segir hann vera í senn endur-
tekningasama og sundurleita, og að hún
tæki 6—7 klukkutíma í flutningi. Ýmsar
styttingar þess munu hafa verið á fjölunum
víða um lönd. Árni Bergmann þýddi þessa
gerð á íslensku, sem virðist vel.
Skáld Og Samfélag
Það hefur verið sagt um leikrit Tsékovs,
að þau séu dramatísk — ekki vegna þess
sem persónurnar gera, heldur þvert á móti
vegna þess að þær geta ekkert gert. Þessi
almenna tilfinning fyrir að drabbast niður
í getuleysi á sér augljósa hliðstæðu í þjóð-
félagi þessa tíma, þar sem ungt menntafólk
myndaði mikla hreyfingu til að bæta hag
alþýðunnar, fór út í sveitir til að kenna
sveitafólki að lesa, til að vekja það til
umhugsunar um eigið líf, svo það gæti náð
á því tökum. En hugsjónafólkið einangrað-
ist í sinnuleysinu sem múgurinn var þrung-
inn af, og ekkert virtist geta breytt. Sumt
af þessu unga fólki tók upp hermdarverk
til að útrýma fulltrúum spillingar og harð-
stjórnar, sem virtust heimskan og dólgs-
háttur holdi klædd, þannig myrtu þau
keisarann 1881, ogýmsa háttsetta embætt-
ismenn hans. En auðfundnir voru aðrir
jafnillir eða verri til að taka við af þeim,
og ríkisvaldið fór létt með að sigrast á
fámennum hermdarverkasamtökum „Þjóð-
viljans", Narodnaja Volja.
Hér skal ekki margt sagt um ævi
Tsékovs. Hann fæddist árið 1861 í Tagan-
rog, lítilli borg á norðurströnd Asov-vatns,
austan Krímskaga. Hann var einn af sex
börnum matvörukaupmanns, sem aftur var
sonur ólæss leysingja.
Tsékov lét illa af kúgun og trúarofstæki
í föðurhúsum, og ekki þótti honum vistin
í framhaldsskóla frjálslegri. Kennarana
hefur hann gert minnisstæða í sögunni
„Maður í hulstri", sem birst hefur í sam-
nefndu smásagnasafni hans í þýðingu
Geirs Kristjánssonar (Smábækur Menning-
arsjóðs, 1962, endurprentuð í íslenskar
smásögur V, AB 1984).
1879 fluttist fjölskyldan til Moskvu, þar
hóf Anton læknisnám, og vann jafnframt
alla tíð uppfrá því fyrir fjölskyldu sinni
með skriftum. Fyrst skrifaði hann í afþrey-
ingarrit, en 1884 varð hann læknir í út-
hverfi Moskvu, og sama ár birtist fyrsta
bók hans, smásagnasafn. Tsékov fór nú að
skrifa reglulega í íhaldssamt stjórnarblað
og efnaðist af ritstörfum. Frægð öðlaðist
hann sem rithöfundur 1886, og síðan æ
meiri. En hann leggur áherslu á að mark-
mið manna geti ekki verið að leita að
hamingju hver fyrir sjálfan sig, hún verði
aðeins höndluð í stærri ramma. Menn verði
því að sýna minnstu bræðrum sínum
umhyggju. í einræðisríki zarsins voru það
einkum útlægir refsifangar. f apríl 1890
fór Tsékov til fangaeyjarinnar Sakhalín,
dvaldist þar þrjá mánuði, og gaf út ítarlega
skýrslu um fangabúðirnar, 1891—93, þar
sem hann lýsti því nákvæmlega hvernig
þær brytu fólk niður, andlega og líkamlega,
og dræpu það í hrönnum. Hér kemur fram
það sem einnig var grundvallaratriði í
skáldskap Tsékovs, hlutlæg athugun á fólki
Tsékov ásamt skáldbróður sínum, Gorky, á Yalta árið 1900.
Tsékov les eitt af leikrítum sínum fyrir leikarana í Art-leikhúsinu.
við tilteknar aðstæður, byggð á djúpri
samúð. Raunar einkenndist lífsstíll hans
af hinu sama, hann hafði jafnan um sig
fjölda gesta á sveitasetri sínu Melikhovo,
skammt utan við Moskvu, og var óheyrilega
örlátur við hvern sem var. — Tsékov hafði
lengi mátt fresta þessari för til Sakhalín,
því allt frá 1884 þjáðist hann af berklum.
Síðustu fjögur æviárin varð hann þess
vegna að búa suður á Krímskaga, sem
hann hafði ýmugust á, fjarri vinum sínum
og konu sinni, sem starfaði í Moskvu, leik-
konunni Olgu Knipper. Tsékov lést á ferða-
lagi með henni um Þýskaland, sumarið
1904.
List Tsékovs
Þegar Tsékov hóf leikritagerð drottnaði
hefð fléttunnar í leikritum, dramatísk,
ósveigjanleg atburðarás. Hann leggur lítið
upp úr henni, en þeim mun meira upp úr
að sýna örlög venjulegs fólks, örlög sem
tengjast og varpa ljósi hver á önnur, án
áberandi dramatískra áhrifa eða átaka,
nánast ómerkjanlega. Tsékov orðaði þessa
stefnu sína svo:
„Á leiksviðinu ætti allt að vera einmitt
eins flókið og einfalt í senn og það er
í lífinu. Fólk borðar saman, það er nú
allt og sumt, og jafnframt öðlast það
hamingjuna, eða líf þess hrynur í rúst.“
Leikritin byggði hann, eins og smásögur
sínar á því að flétta fínlega saman textann
og það sem honum liggur til grundvallar,
og kemur aðeins óbeint fram, meðal annars
í leikhljóðum, táknrænum sviðsmunum
(svo sem máfinum í samnefndu leikriti) og
í hljómfalli, en Tsékov var leikskálda ítar-
legastur í fyrirmælum um hvernig bæri
að mæla fram tilsvörin í leikritunum.
Einkum eru leikrit Tsékovs þó fræg fyrir
þagnirnar — hve mikið varð sagt með þögn
á réttum stað. Öll þessi atriði spinna
saman hugblæinn sem er megineinkenni
leikritanna, enda er það einkum hann sem
er burðarás þeirra, kemur í stað fléttu
atburða til að tengja einstök atriði. Þessi
hugblær þykir yfirleitt vera heldur þung-
lyndislegur, en á grundvelli þess hljóms
er þó mikil fjölbreytni, og samspil and-
stæðna, frá ljóðrænum blæ yfir í lágkúru,
frá fjöri til íhygli, gamans og alvöru. Kirsu-
berjagarðurinn er þrunginn sárri eftirsjá,
en að hluta er hann farsi, eins og Tsékov
benti sjálfur á. Villihunang er það enn
fremur. Öll þessi fjölbreytni gerir leikritin
áhrifamikil, og það er líklega ekki síst
hennar vegna sem þau hafa þótt svo raun-
sannar myndir mannlífsins. Þetta er svip-
að og í smásögum hans, en hann varð
fyrstur manna til að beita þar því sem
Hemingway kallaði aðferð borgarísjakans,
að leggja mest upp úr því sem ekki er
sagt, heldur gengið út frá, kemur óbeint
fram. Sögur hans eru oft augnabliksmynd-
ir úr mannlífinu, án eiginlegs upphafs, loka
eða þess endahnúts, oft óvænts, sem þótti
hlýða að ríða á smásögur. Samþjöppunin
er mikilvæg, eins og Tsékov sagði: „Því
styttra, þeim mun betra. Hæfileikarnir
birtast í því að vera stuttorður. Kjörorðin
eru: Algjör hlutlægni, lýsa ber persónum
og hlutum réttilega, í sem allra stystu
máli; þar ríki dirfska, frumleiki, blíða.
Þessi áhersla á hlutlægni kann einhverj-
um að þykja undarlegt boðorð hjá höfundi,
sem eins og áður sagði, vildi umfram allt
leggja minnstu meðbræðrum sínum lið,
taldi hamingjuna vera samfélagslega. En
skýringin er sú, að hann ætlaðist til að
lesendur og áhorfendur legðu sig líka fram
við leikritið, treysti á virkni þeirra og
skilning. „Til hvers er að útskýra eitthvað
fyrir áhorfendum? Það þarf bara að hræða
þá, og þá fara þeir að hugsa að nýju.“
„Rithöfundur á að vera eins hlutlægur og
efnafræðingur, umfram allt hlutlaust
vitni.“ Nú er augljóst, að Tsékov er allt
annað en hlutlaus. Bein athugun hans á
lífinu er kjædd persónulegri afstöðu, en
hún er alltaf gerð ópersónuleg, hafin upp
til æðra gildis. Þessvegna grípur hún
áhorfendur. Tsékov ætlast til mikils af
þeim, þannig veitir hann þeim mikið.
Heimildir: S. Laffitte í Encyclopædia Universalis,
Paris, 1980, og Nils Á. Nilsson í Verdenslitteratur-
historie, Politikens forlag, Kobenhavn 1973. Mic-
hael Frayn: Introduction (bls. vii—xviii) í Chekov:
Wild Honcy; Methuen, London 1984.
Höfundurinn er bókmenntafræðingur I Reykjavlk.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1985 23