Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1985, Page 35

í grein þessari er ætlunin
að segja frá leiðangri á rs.
Dröfn til Austur-Grænlands,
sem stóð yfir frá 15. ágúst
til 12. september sl. Aðeins
verður stiklað á stóru, hvað
varðar athuganir okkar, en
reynt að varpa nokkru ljósi
á líf og lífsviðhorf þessa
næstu nágranna okkar
íslendinga. Einnig verður
leitast við að fella ýmis brot
úr sögu
Austur-Grænlendinga inn í
frásögnina.
Það kann að virðast
undarlegt að gera grein fyrir
rannsóknarleiðangri á
þennan hátt, en þar sem allir
leiðangursmenn voru
samdóma um það, að öll
þúsund ár. Ekki er um samfellda búsetu
að að ræða og má vera, að hvort tveggja
hafi komið til, að fólk hafi flust brott og
kynstofnar hafi dáið út, eins og hlutskipti
varð norrænna manna á Grænlandi. Svo
mikið er víst, að Eskimóar, eða Inúitar
(skyni bornar verur) eins og þeir kalla sig
sjálfir, voru ekki búsettir á athafnasvæði
norrænna landnema á Grænlandi en fund-
um þessara kynstofna bar fyrst saman á
12. öld. Talið er víst, að Inúítar hafi komið
frá Alaska eða jafnvel Síberíu og sest að
beggja megin jökulsins.
Það er af tungu Inúítanna að segja, að
lík mál eru töluð í Alaska, Norður Kanada
og beggja vegna jökuls á Grænlandi. Aust-
ur-Grænlendingar munu eiga léttara með
að tala við frændur sína á meginlandi
Ameríku en Vestur-Grænlendinga, sem
hins vegar skilja Vesturstrendingana
bærilega, því að þeir hlusta á útvarpssend-
ingar frá Nuuk.
Samskipti Austur- og Vestur-Grænlend-
inga voru eðlilega lengi vel lítil nema helst
syðst í landinu. Saga Austur-Grænlend-
inga í nútíð tengist, þótt merkilegt megi
virðast, útdauðri búsetu Islendinga á
Grænlandi. Við höfum talað um „Vestur-
byggð" (nálægt Nuuk) og „Austurbyggð" í
Eiríksfirði. Þessi nöfn eru vissulega vill-
andi, enda litu Danir svo á, að Eystribyggð
væri á Austur-Grænlandi. Eftir að Danir
höfðu lagt Grænland undir sig og snúið
íbúunum til kristinnar trúar, þótti þeim
tími til kominn að leita að Eystribyggðinni.
Af Evrópubúum fór fyrstur á vettvang
verslunarmaður að nafni Peder Olsen
Wallöe. Ekki fór hann af stað árið 1752
af neinum sögulegum áhuga heldur hafði
honum verið lofað sjálfstæðu verslunar-
leyfi, ef hann færi í leiðangur þennan.
Wallöe stóð nokkur beigur af Austlending-
um, enda talið, að þeir væru mannætur.
Nú er talið, að Austlendingar hafi lagt sér
lasburða fólk til munns í hallærum. Wallöe
komst norður á 60°35’ N þar sem heitir
Kap Wallöe og fann marga Eskimóa með
fasta búsetu.
Næstur til að leita að Eystribyggð varð
„Loitnant" Graah 1829-1830. Hann komst
á konubátum (opnum bátum) norður til
Dannebrogseyjar skammt frá Serimikfirði.
Graah taldist til, að 536 menn hefðu verið
búsettir á svæðinu milli Hvarfs og
Dannebrogseyjar en getur þess, að 120
J.vttnu^ni
Steinahllð
Guðnavik
Heiðarshólmi
Vatnsvik
Gvendarsker
Laknes
Gunnarssund
Indriðavik
Snorrafoss
Siggavik
Kristjánssund
Kalliajökull
Mikkavik
Valborgartangi
Yfirlitskort af Skjöldungsfirði
og nágrenni
ferðin hefi verið ævintýri
líkust, bárust böndin
fljótlega að greinarhöfundi
að festa eitthvað á blað og
setja fyrir almenningssjónir.
Skriflegra heimilda verður
getið í greinarlok en allmjög
er stuðst við munnlegar
frásagnir þriggja
Grænlendinga, sem með
okkur voru og eru þær
höfundi ómetanleg hjálp við
skrifin, enda kennir þar
margra grasa. Höfundur
hafði þann hátt á að tala
allar frásagnir og gang mála
inn á segulband jafnóðum og
verður því misminni ekki um
kennt, ef einhvers staðar
kann að vera um rangfærslur
að ræða.

manns hafa flúið til vesturstrandarinnar
um veturinn vegna hungursneyðar.
Næstur á vettvang varð kapteinn Gustav
Holm, sem fór norður eftir austurströnd-
inni 1883-1885. Það er athyglisvert, að á
því svæði, sem Graah taldi 536 manns fann
Holm aðeins 150. Bæði Graah og Holm
minnast á mannakjötsát. Holm komst
heldur norðar en Graah eða til Ang-
magssalik-fjarðar, þar sem 413 manns
bjuggu á 12 stöðum við betri kjör en sunnar
á ströndinni.
Það tók Dani nokkurn tíma að ákveða
að stofna nýlendu í Angmagssalik og þegar
af því varð árið 1894 var íbúafjöldinn við
fjörðinn kominn niður í 243. Um 100 manns
höfðu hrökklast yfir jökulinn til vestur-
strandarinnar svo að dánir umfram fædda
hafa verið um 70. Þessar tölur segja meira
en mörg orð um lífsskilyrði þess lands, sem
við vorum að sigla til. En nóg um sögu að
sinni.
Angmagssalik
Til Angmagssalik komum við laugardag-
inn 17. ágúst á hádegi að okkar tíma en
10 að grænlenskum tíma. Veður var frá-
bært, logn og heiðskírt, veður sem nefnist
bakfallablíða á rs Arna Friðrikssyni. Á
bryggjunni var múgur manns þar af 3 sem
eiga eftir að koma við sögu. Þeir voru
Mikael Heilmann, skipstjóri frá vestur-
ströndinni, James (borið fram eins og það
er skrifað) Kallia, skipstjóri og veiðimaður
frá Kungmiut við Angmagssalik-fjörðinn
og Christian Höy, ráðgjafi landsstjórnar-
innar í fiskveiðimálum. Tveir hinir fyrr-
nefndu voru útnefndir sem leiðangurs-
menn af grænlenskum yfirvöldum en
Christian Höy, eða Kristján eins og við
kölluðum hann, ætlaði aðeins að fá far
með okkur til Skjöldungen, þar sem hann
átti að kanna ástandið. Mönnum þessum
verður lýst síðar.
Á bryggjunni var ennfremur stór þorsk-
gildra, kölluð bundgarn á dönsku en kilonot
á norsku og bættist hún nú í veiðarfæra-
safn okkar. Gildru þessari svipar mjög til
kanadísku þorskgildrunnar. Þar sem
Dröfnin getur ekki státað af stórum vatns-
tönkum tókum við vatn og biðum svo eftir
því að þremenningarnir kæmu um borð.
Þó að viðdvölin í Angmagssalik yrði ekki
löng að sinni tókst flestum víst að komast
í verslun eins og íslendinga er siður strax
og þeir hafa erlenda grund undir fótum.
Frá Angmagssalik var svo haldið kl. 15.30
áleiðis til Skjöldungsfjarðar. Við urðum
svo að stoppa svolítið um nóttina, vegna
lélegs skyggnis og ísreks en ís var annars
alls staðar mjög lítill á grænlenskan
mælikvarða. Til Skjöldungen komum við
svo kl. 14.15 þann 18. ágúst.
AfSkjöldungum
Ég hafði verið í fylgdarliði Halldórs ráð-
herra í viðræðum við grænlensk stjórnvöld
í Nuuk og Angmagssalik seinast í maí sl.
Grænlendingarnir lögðu þá mikla áherslu
á fiskileit í Skjöldungsfirði. Ekki var þó
einfalt að henda reiður á íbúafjölda staðar-
ins. Talað var um einhverja byggð í viðlög-
um upp á 100 manna fasta búsetu.
Mér skildist, að ferðar okkar hafi verið
getið nokkuð í fréttum og vera má, að allir
Grænlendingar að Skjöldungum undan-
skildum hafi vitað um leiðangur okkar. Svo
illa vildi nefnilega til, að fjarskiptatæki
þeirra Skjöldunga höfðu verið biluð í þrjár
vikur, er Dröfnin lagðist fyrir utan byggð-
ina og skipstjórinn skaut þremur heiðurs-
skotum. Ekki var stöðvað skriðið á Dröfn-
inni, er fyrstu Skjöldungarnir voru komnir
um borð, enda er Dröfn með gestrisnari
fleyjum með innbyggðum stigum á bæði
borð og voru þeir óspart notaðir allan túr-
inn.
Þótt undarlegt megi virðast, voru fyrstu
viðbrögð heimamanna vegna komu okkar
vonbrigði. Þegar þeir sáu svo stórt og
glæsilegt skip sem Dröfnina, datt þeim
fyrst í hug, að við værum komnir til þeirra
gagngert þeirra erinda að kaupa af þeim
lax í beinhörðum peningum eða varningi.
Þegar áform okkar eða öllu heldur græn-
lensku landstjórnarinnar höfðu verið út-
skýrð, tóku þeir þó gleði sína á ný og er
skemmst af því að segja, að við áttum eftir
að eiga ágæt samskipti við Skjöldungana,
enda þótt þeir kæmu okkur að ýmsu leyti
á óvart, ef hægt er að taka svo til orða
um kynþátt, sem er afar ólíkur okkur ís-
lendingum.
Fastir íbúar Skjöldunga reyndust vera 4
stórfjölskyldur og einn lausamaður. Óvar-
legt er þó að tala um fasta íbúa, því að
Austur-Grænlendingar flytja sig gjarnan
um set eftir því sem veiðimöguleikar gefa
tilefni til. Víða eru til yfirgefin hús, sem
flytja má í, enda eru kröfur um húsnæði
ekki miklar. Veiðimöguleikar skipta öllu
svo og frelsið. Til þess að lifa á landinu
verður byggðin að vera dreifð, einangrunin
er því óhjákvæmilegur fylgifiskur. Björg
er síðan sótt í sjóinn eftir því sem á þarf
að halda, enda er óhægt um vik að koma
frá sér afurðum á markað.
Auk heimamanna í Skjöldungen eru
nokkrar fjölskyldur á flakki a.m.k. suður
í Tingmiarmiut og norður fyrir Skjöld-
ungsfjörð þar sem heitir Imaersivik og
getur e.t.v. kallast aðalbækistöð þessa
fólks.
En áfram með söguna. Bráðlega fór ég
ásamt Grænlendingunum okkar þremur,
Guðmundi bátsmanni og Þorsteini í land
í Skjöldungen á Zodiaknum okkar, henni
Rauðku blessaðri. Virtist mér sem búið
væri í 5 húsum en væntanlega hafa þau
aðeins verið 4 en 2 hús eru notuð sem
birgðageymslur. Kristján fékk strax annað
þeirra til afnota. Um það bil 6 hús voru
auð og yfirgefin. Þó nokkuð bar á rústum
húsa, sem reyndust vera niðurrifin hús,
sem notuð voru til upphitunar á árunum
1982-1983, er fólk hafði hér vetursetu
væntanlega í fyrsta sinn síðan 1964, er
Skjöldungsbyggðin er talin hafa farið i
eyði. Annars var síðari tíma byggð stofn-
sett þarna árið 1938, er 150 manns fluttust
frá Ángmagssalik, þar sem þröngbýlt var
orðið. Um 1950 voru um 100 íbúar í Skjöld-
ungen.
Eg fór svo ásamt Grænlendingunum til
fundar við fólkið en þeir Guðmundur og
Þorsteinn biðu átekta á meðan. Ég hafði
fyrir leiðangurinn kynnt mér öll tiltæk
gögn um Austur-Grænland og skildi ís-
lenskan mælikvarða eftir heima, enda
eigum við íslendingar engan rétt á að nota
okkar viðhorf og lífsgæðastandard eftir
að við stígum á land í Grænlandi. Okkur
var boðið inn í eitt húsanna, sem reyndar
var aðeins eitt herbergi. Húsgögn voru
gömul og snjáð, eitt nokkuð stórt borð,
sófi, kojur og rúm. Til eldunar var gaselda-
vél en auk þess var þarna kolaeldavél, sem
greinilega var notuð til upphitunar. Gólf
og veggir voru úr beru timbri, sem mög
þörfnuðust málningar. Á veggjum héngu
ýmis konar minjagripir. í húsinu var
margmennt, mæður með börn og ömmur
en fátt karla, sem flestir hafa sjálfsagt

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1985 35