Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1985, Blaðsíða 26

*

*
Stólað á físk þrátt fyrir allt. Bátar rið bryggju á Eyrarbakka og rinna í frystihúsinu á Stokkseyri.
frá sjónum, dökkur álitum og í rifnum
klæðum og með afbrigðum fátæklega bú-
inn. Pilturinn ákvað að ganga í veg fyrir
þennan drussa og bregða honum. En þegar
hann kom að strák lá hann sjálfur eins
og sveskja á jörðinni, kylliflatur með út-
glennta limi. Hann reis snarlega upp og
ætlaði að jafna um kauða. En þá var hann
horfinn. Hér reyndi tilraun til glímu sá
maður sem telja verður frægasta son
Stokkseyrar, Páll ísólfsson. Og þegar hann
sagði Gísla Sigurðssyni, ritstjóra, frá þessu
síðar á ævinni ríkti enginn efi um að
drussinn hefði verið Skerflóðs-Móri.
Fjölmargir aðrir komu við sögu þótt
ekki svifu þeir feti ofar jörðu á dagferð
sinni eða féllu fyrir loftkenndum töfra-
strákum er þeir vildu glíma. Má nefna
Þorleif Kolbeinsson á Háeyri, sem varð
með ríkustu mönnum landsins eftir mikla
fátækt í æsku. Sagt var að hann hefði
m.a. auðgast á tóbaks- og brennivínssölu
á vertíðum þegar sneyddist um slíkan
varning í verslun. Eins var um Jón Þórðar-
son ríka í Móhúsum. Jón er talinn hafa
selt hálfpela af brennivíni á eitt ríksort
og tuttugu og fjóra skildinga, hvað sem
það þýðir að núgildi. Aldrei drakk Jón
áfengi en það gat hins vegar hent Þorleif
á Háeyri. Eitt sinn þurfti Þorleifur brjóst-
birtu, en hana var þá hvergi að fá nema
hjá Jóni í Móhúsum. Sendi Þorleifur þá
vinnumann til Jóns með spesíu og bað
hann að koma með flösku. Eftir því sem
Guðni Jónsson sagði kom vinnumaðurinn
aftur með fulla flösku. Þegar Þorleifur
spurði-um afganginn af spesíunni sagðist
vinnumaðurinn enga peninga hafa fengið
til baka. Þorleifur spurði hvort Jón hefði
ekkert sagt. Jú, Jón hafði sagt að Þorleifur
skyldi hafa heimsku sína til baka. Þorleifi
varð orðfall uns hann sagði: „Jæja, sagði
hann þetta? Ég skal þá ekki hafa þá bölvun
af henni líka að drekka hana.“ Síðan þreif
Þorleifur flöskuna og grýtti henni i stein.
Eftir það neytti hann ekki víns í mörg ár.
Jón í Móhúsum lét eftir sig um sextíu
jarðir og kot þegar hann féll frá og mikið
af peningum að auki. Þrjár dætur hans
erfðu hann, en sextíu jarðir á þeim tíma
voru meira en jafnvirði sextíu einbýlishúsa
í Reykjavík í dag.
Þegar atvinna og usmvif drógust saman
upp úr síðustu aldamótum eftir erfiðar
tilraunir við að halda uppi fyrri reisn
Eyrarbakka og Stokkseyrar var um tíma
töluverð kartöflurækt á Eyrum. Land var
gott til þessarar ræktunar, sendið og þurrt,
en sagt var að stofninn aö útsæðinu hefði
komið með Hafliða Kolbeinssyni, einum
Kambránsmanna, er hann sneri heim frá
Brimarhólmi. Hafði hann þær í kofforti
sínu og sáði þeim fram af hlaðinu á Há-
eyri. Þær gáfu góða uppskeru og frá þeim
barst kartöflustofninn um hinn gamla
Stokkseyrarhrepp. Kartöflurækt varð síð-
an töluverður bjargræðisvegur á þessu
svæði á árunum 1930—1940, en þá voru
erfiðleikatimar í landinu. Þessi ræktun
lagðist síðan að mestu niður.
Þótt nefnd hafi verið Háeyri og Móhús,
þar sem mestur auður safnaðist á tímum
Þorleifs og Jóns Þórðarsonar, bar þó eina
byggingu hæst að allri virðingu. Hún hét
bara Húsið í daglegu tali, eitt af elstu
timburhúsum landsins, byggt árið 1765 og
stendur enn. Það var reist yfir verslunar-
stjóra og eigendur Lefoliibúðar, eða var
a.m.k. í þeirra eigu. Þessi verslun var sótt
af bændum og búaliði á Suðurlandi á reisn-
artíma Eyrarbakka og Stokkseyrar, og
fylgdi þvi jafnan nokkur andagt að líta
Húsið augum í kaupstaðarferðum, þar sem
fínt fólk staðarins hafði aðsetur og hét
Nielsen eða Thorgrimsen ef ekki eitthvað
enn meir framandi. Ásgrímur Jónsson,
listmálari, réðst til starfa hjá Leofolii
Við hafnlausa strönd: Eyrarbakki séður úr lofti. Sjógarðurinn sést rel og hraunið í tjörunni, sem brimið brýtur L
Höfuðdraugar
Stokkseyrarhrepps
fengu snemma nöfn við
hæfi og hétu
Stokkseyrardraugur,
Stokkseyrar-Dísa,
Skerflóðs-Móri og
Traðarholts-draugur.
Var þetta féiegur
söfnuður að mæta í
einum hópi á
hrollvekjandi nóttu
þegar tungl óð í
skýjum og sjórinn
umdi feigðarsöng á
skerjum...
verslun skömmu eftir fermingu og bjó þá
uppi á lofti í vesturenda Hússins. Hann
kynntist þar „myndlist heimsins", að eigin
sögn við að fletta Illustreret Tidende og
Ude og hjemme og eignaðist fyrstu vatn-
slitina.
Ein dóttir Þorleifs á Háeyri giftist
Guðmundi ísleifssyni, stórmyndarlegum
manni og miklum sjósóknara. Um hann
sagði tengdafaðirinn, að guð gerði allt úr
engu en Guðmundur allt að engu, og hefur
honum þá þótt sem farið væri að sneyðast
um Háeyrarauð. Að hinu var ekki gætt,
að mjög þrengdi að högum manna á Eyrar-
bakka á tíma Guðmundar, enda mátti segja
að svo væri komið um 1920 að landflótti
hefði gripið um sig. Á þeim áratug munu
um tvö hundruð manns hafa flutt í burtu.
Margir þeirra gerðu síðan garðinn frægan
í Reykjavík og má þar nefna menn á borð
við Áron Guðbrandsson og Ragnar Jónsson
frá Mundakoti. Guðmundur ísleifsson stóð
af sér öldur samdráttar, virtur af grönnum
sínum og þeim, sem þekktu til lífsbarátt-
unnar. Harðfullorðnum mönnum er enn í
barnsminni þegar þessi stóri og dagfars-
prúði maður fékk sér í staupinu. Þá er
sagt að fyrirgangurinn hafi orðið slíkur á
stundum að börn í þorpinu sæju þann kost
vænstan að skríða undir rúm. Þess voru
dæmi að í þessum köstum stigi hann á
hest og ræki fólk á undan sér upp í heiðina.
Þannig brást Guðmundur ísleifsson við
æviraunum,sem voru í sannleika meira
raunir Eyrarbakka en hans.
Þótt tiltektirnar á Eyrarbakka væru
stórmannlegar var eins og skáldskapar-
gáfan væri löngum meiri á Stokkseyri. Þar
hrökk kveðskapur af vörum manna af
minnsta tilefni. Helst var það Þorleifur á ■
Háeyri, sem brá fyrir sig að yrkja á Eyrar-
bakka. Um Mundakotsbræður kvað hann
út af vafstri við rekatré:
I Mundakoti mæna
menn á hafið græna,
viðnum vilja ræna,
vaskir nóg að stela,
þraut er þyngri að fela
Mangi og Jón eru mestu flón
— minnstu ekki á hann Kela.
Stokkseyringar áttu aftur á móti skáld
sem ortu við öll tækifæri og ekki alltaf út
af meintum skaða sínum. Eitt þeirra var
Bárður Diðriksson, sem fór stundum á
kostum á mannþingum, eða þegar landleg-
ur voru og margt þurfti að spjalla. Hann
var bróðir Önnu Diðriksdóttur, frægrar
húsmóður á Tóftum. Skammt vestan
Stokkseyrarkirkju, þar sem nú er BP-skúr,
stóð kofi kerlingar einnar og hét Aftan-
köld, en reikunarmaður bjó í plássinu og
bar nafn af drykkjuskap sínum og kallaðist
Einar romm. Að yrkja miðavísur var
nokkur íþrótt á þessum tíma sjósóknar,
og brá Bárður Diðriksson því fyrir eins og
fleiru. Hann var eitt sinn að leggja skötu-
lóð og kvað:
Mönnum voru miðin völd,
margur hélt að gerði fjúk:
Ingólfsfjall í Aftanköld,
Einar romm í Þurrárhnjúk.
Og í annan tíma kom Bárður í búð og
bað um að fá lánað pund af kaffi. Danskur
verslunarstjóri neitaði honum um kaffið.
Þá kvað Bárður:
Bárður á Tóftum biður um pund af baunakaffi,
en kaupmaðurinn kvartar sáran
og kitlar upp í gásar nárann.
„Lad saa ansgodans Karlen faa Kaffen,"
hreytti sá danski út úr sér, þegar hann
heyrði vísuna.
Mikil fátækt fylgdi þéttbýlisstöðum, sem
byggðu tilvist sína á sjósókn, og eru til
margar sögur af henni og með fádæmum
hvern aðbúnað fólk hefur haft. Hið ágæta
orð þurrabúð á rætur að rekja til mjólkur-
leysis. En orðið segir lítið um fátæktina.
Þó er víst að þurrð hefur stundum verið í
búi þurrabúðarfólks til viðbótar því að
hafa ekki málnytu úr kú eða kind. En þeir
fátæku í þessum plássum gerðu að gamni
sínu og sögðu sögur, eignuðust börn og ólu
upp nýjar kynslóðir. Anna Diðriksdóttir á
Tóftum og Helgi maður hennar munu ekki
hafa búið við ríkidæmi frekar en velflestir
grannar þeirra. Þegar þau eignuðust fyrsta
barn sitt, Margréti, var fengin til gömul
yfirsetukona úr plássinu að taka á móti,
en hún hélt sig mest yfir hlóðum í eldhúsi
og reykti kardus. Kardus var hálf þurr
rjóltugga og þurfti þvi að vera nálægt eldi
til að geta haldið lifandi í honum, einkum
ef ekki náðist í venjulegt reyktóbak, sem
notað var sem einskonar forhlað til að
halda lifandi í kardusinum. Önnu elnaði
sóttin en sú gamla púaði kardusinn og
hafðist ekki að. Bað þá Anna mann sinn
26