Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1985, Blaðsíða 40

en hann verst vel og drengilega og falla
þar nokkrir af andstæðingum hans. Að-
sóknin gerist nú harðari og fá óvinir hans
komið á hann sárum nokkrum með spjóta-
lögum. „Leggja þeir þá til hans með spjót-
um, svá at út falla iðrin, en hann sveipar
at sér iðrunum ok skyrtunni ok bindr at
fyrir neðan með reipinu."19
Skyldi maður nú ætla að Gísli væri búinn
að sannreyna hreysti sína, en það er ekki
allt búið enn. Þessu næst kvað hann vísu:
„Fals hallar skal Fulla
fagrleit, sús mik teitir,
rekkiiát at rökkum,
regns, sínum vin fregna.
Vel hygg ek, þótt eggjar
ítrslegnar mik bíti.
Þágaf sínum sveini
sverðs minn faðir herðu. “
(ísl. sögur V, 96 bls.)
.. .„Gísli lét líf sitt með svá mörgum ok
stórum sárum, at furða þótti í vera. Svá
hafa þeir sagt, at hann hopaði aldri, ok
eigi sá þeir, at högg hans væri minna it
síðasta en it fyrsta." 20
Kjartan Ólafsson í Laxdælu er einnig
mikil hetja. Bolli Þorleiksson vann mikið
óhappaverk á honum, mest fyrir áeggjan
konu sinnar, Guðrúnar Ósvífursdóttur.
Hann lét til leiðast að sitja fyrir Kjartani,
þar eð Guðrún hafði haft orð um að skilja
við hann að öðrum kosti. Er Kjartan sá
fyrirsátina spratt hann af baki og snérist
til varnar. Liðsmunur var ærinn. í liði
Kjartans voru, auk hans, einungis Þórar-
inn nokkur Þórisson sælings og Án svarti.
í liði Bolla voru þeir níu saman . Eftir
frækilega vörn stendur Kjartán að lokum
uppi einn á móti fjórum.
Þess ber hér að geta að fram að þessu
hefur Bolli setið hjá í bardaganum. Nú ber
Kjartan fram hjálparbeiðni sína við Bolla.
„Bolli frændi, hví fórtu heiman, ef þú
vildir kyrr standa hjá? Ok er þér nú þat
vænst, að veita öðrumhvárum ok reyna nú,
hversu Fótbítr dug.“ (ísl. fornr. V., 153.
bls.)
En Ósvífurssynir eggja Bolla einnig. I
sálarlífi Bolla er mikil barátta. Annars
vegar þjakar hann hugsunin um Kjartan,
besta vin sinn og fóstbróður, hins vegar
loforð hans við konu sína. Hann bregður
sverði og snýr að Kjartani. Kjartan mælir
þá til Bolla: „Víst ætlar þú nú, frændi,
níðingsverk at gera, en miklu þykki mér
betra at þiggja banaorð af þér, frændi, en
veita þér þat.“ Síðan kastaði Kjartan vápn-
um ok vildi þá eigi verja sik, en þó var
hann lítt sárr, en áfkafliga vígmóðr.
Engi veitti Bolli svör máli Kjartans, en
þó veitti hann honum banasár." (ísl. forns.
V, 154 bls.)
Við skynjum það sem ódrengilegt athæfi,
er Bolli vegur að besta vini sínum vopn-
lausum. Kjartan lifir hins vegar fyrir
hugskotssjónum okkar sem hetja er ekki
kann að hræðast örlög sín, heldur gengur
þeim að lokum fúslega á vald.
Ég hefi í þessum kafla reynt að tengja
saman ýmsa þætti hetjunnar og hetjuhug-
sjónar, nefnt nokkra þætti sem hetjuna
prýddu og einnig getið um í hverju and-
hverfa hetjuhugsjónarinnar væri fólgin.
Verður þetta efni seint fullkannað, enda
er ekki ætlun mín sú að kafa dýpra ofan
í það hér.
Meðalsnotur Skyli
Manna Hver
Örlagatrúin, sú trú að örlög manna séu
ráðin fyrir fram og ekkert mannlegt vald
fái þeim breytt eða hnekkt, hefur löngum
átt mikil ítök í okkur sem köllum okkur
íslendinga. Fyrr á öldum var þessi forlaga-
hyggja eigi síður ríkjandi í hugum fólks
og er tíðni hennar í íslendinga sögunum
til marks um það. Þessi trú hefur mótað
bókmenntir ýmissa þjóða og í sumum
harmleikjum Forn-Grikkja er hún það afl
sem veldur því að hlutirnir gerast. „Það
er ekki aðeins, að þessi vitneskja vekur ugg
og kvíða fyrir hörmulegum atburðum, áður
en þeir gerast. Þessi vitneskja getur einnig
orðið það afl, sem veldur því, að þeir ger-
ast.“ 21
„Fyrirfram að þekkja
forlögsín kann blekkja
mann á margan veg.
Vænti hann góðs án gátu,
geði það bráðlátu
sýnist seinka mjög.
En trúa spá
um þraut og þrá,
þaðfyrir tíma
er talið að stíma
og tapar skapi kátu.U2Z
í þessu kvæði eru merkilegar hugleiðing-
ar um mannlega gæfu eða ógæfu. Er höf-
undur liggur í kröm, hugleiðir hann gæf-
una. Hann spyr sig þeirrar spurningar
hvort það væri giftusamlegt fyrir menn
að vita örlög sín fyrir fram. „Nei,“ segir
hann svo; „ef við væntum einhvers góðs,
skapar það óþolinmæði og við þjáumst af
bráðlæti. Hins vegar ef illt er í vændum,
er sú hætta ávallt fyrir hendi að við leggj-
um árar í bát og tökum út þjáningar of
snemma."
„Meðalsnotur
skyli manna hver,
æva til snotur sé.
Örlögsín
viti engi fyrir,
þeim er sorgalausastr sefi. “ 23 (56)
Höfundur Hávamála telur að allir menn
eigi að vera miðlungi vitrir, en aldrei of
vitrir. Enginn maður má vera svo vitur
að hann viti örlög sín fyrir. Þá er komið
í óefni, ef menn sjá örlög sín fyrir fram.
Höfundur lofsyngur vitsmuni mikið, en hér
setur hann mörkin
Hetjur og hugleysingjar, ríkir menn og
fátækir, lánsamir og lánlausir, allir stóðu
þeir jafn hjálparvana frammi fyrir örlög-
unum. Á tímum víkinganna var trúin á
hið ósveigjanlega vald örlaganna jafnvel
sterkari en trú á nokkurn guð. Enginn gat
flúið örlög sín, hversu ill og ósanngjörn
sem þau virtust. Það sem skipti meginmáli
var hvernig maður brást við þeim. I heiðni
virðast nornirnar þrjár, Urður, Verðandi
og Skuld, hafa gegnt því hlutverki að
persónugera vald örlaganna. Menn áttu að
sætta sig við það hlutskipti sem örlaga-
nornirnar úthlutuðu þeim, en ekki að reyna
hugsanleg bjargráð. Trúin á hið ótvíræða
máttarvald örlaganna var sterk og með
því að reyna að breyta hinni fyrir fram
ákveðnu braut þeirra, gat maður einungis
flýtt fyrir því er koma skyldi. Má því segja
að öll viðleitni mannsins til að sporna við
forlögunum hafi einungis verið vatn á
myllu „hins óumflýjanlega".
í Gísla sögu Súrssonar er forlagahyggj-
an mjög rík. Gísli var enginn gæfumaður,
örlögin urðu honum ofurefli. Hann átti sér
tvær draumkonur, aðra góða, hina vonda.
Þessar draumkonur vitjuðu hans til skiptis
og sýndu honum óorðna þætti í lífi hans.
Þessar draumkonur eru persónugervingar
kristni og heiðni, en við skulum láta það
liggja á milli hluta. Það. sem skiptir máli
er það að með þessu listbragði höfundar
fær lesandinn óljós hugboð um afdrif Gísla
og framvindu sögunnar. Um leiö og les-
andinn skynjar að draumurinn er að ræt-
ast, verður hugboðið smám saman að veru-
leika. Höfundur reynir ekki að koma okkur
á óvart, heldur er lesandinn ávallt viðbúinn
hinu versta.
Okkur er gert að skyggnast inn í rás
atburðanna, en hún er fyrir fram ákvörðuð
og verður ekki haggað.
„En það er einkenni íslendinga sagna,
að samhliða örlagaskýringunni má oftast
finna aðra skýringu á rás viðburðanna.
Hún er sprottin af skaphöfn sjálfra
persónanna. Og þessi tvö öfl eru svo sam-
stillt, að straumar þeirra falla í sama
farveg." 24
Þessi þáttur er mjög áberandi í Njálu.
Njáll er kynntur til sögunnar sem forspár
maður. Hann hefur nasasjón af þeim ógur-
legu atburðum sem þruma í framtíðinni.
Hann reynir í lengstu lög að afstýra þeim
ósköpum, en ráð hans verka gagnstætt
ætlun hans og eru því fremur hvati þess
er koma skal.
Njáll er látinn gefa Gunnari á Hlíðar-
enda ráð:... „veg þú aldrei meir í hinn
sama knérunn en um sinn og rjúf aldrei
sætt þá, er góðir menn gera meðal þín og
annarra, og þó sízt á því máli.“ (fsl. forns.
VIII, 105. bls.)
Njáll bætir því svo við að ef hann bregði
út af þessu, muni hann skammt eiga eftir
ólifað. Þorgeir Starkaðarson fer að finna
Mörð Valgarðsson og hafði sá síðarnefndi
haft fregnir af þessum ráðum Njáls. Leggja
þeir þessu næst drög að því að koma Þor-
geiri Otkelssyni undir atgeir Gunnars og
láta Gunnar þannig vega tvisvar í sama
ættlegg, svo að spá Njáls mætti rætast.
Þeir koma því svo fyrir að Gunnar er
tilneyddur' að vega Þorgeir, en áður hafði
Gunnar vegið Otkel, föður Þorgeirs. Og er
Gunnar skyldi fara utan, eins og tilskilið
var í þeirra sætt, voru bönd hans við fóstur-
jörðina of sterk.
Því Gunnar vildi heldur bíða hel
en horfinn vera fósturjarðar ströndum.
Grimmlegir fjendur, f'lárri studdir vél,
fjötruðu góðan dreng í heljar böndum.
Hugljúfa samt égsögu Gunnars tel,
þar sem ég undrast enn á köldum söndum
lágan að sigra ógnabylgju óima
aigrænu skrauti prýddan Gunnars-
hólma.
Þar sem að áður akrar huldu völl,
ólgandi Þverá velturyfir sanda.
(Ljóðmæli, 44. bls.)
henni mátti ekki greina nein
veikleikamerki og reisn sinni
átti hún að halda í meðlæti
sem mótlæti. Henni bar að
ganga mót hverri raun með
hugprúðu hjarta.
Viljastyrkur hennar átti að
vera ofar líkamsþreki.
Hetjan gat verið flm að beita
vopnum, en það var enginn
mælikvarði sannrar hetju.
Enginn gat orðið hetja
sökum vígfíminnar einnar.
Mjög algengt er í íslendinga sögunum
að draumar séu látnir gefa til kynna
óorðna atburði. Hefur áður verið minnst
á draumfarir Gísla Súrssonar, en ósjald-
an má finna þess dæmi í öðrum íslend-
inga sögum. í æsku dreymdi Guðrúnu
Ósvífursdóttur fyrir fjórum tilvonandi
eiginmönnum sínum. Iðulega kom það
fyrir að menn dreymdi fyrir fyrirsátum
og létu menn þá illa í svefni. Sem dæmi
um þetta mætti nefna Gunnar á Hlíðar-
enda og Án svarta í Njáls sögu. Á fyrstu
síðum Hrafnkels sögu vitrast maður
Hallfreði í draumi og ræður honum að
færa á brott bú sitt, vestur yfir Lagar-
fljót. Hann gerir svo, en er hann er á
brott, hleypur skriða á hús hans.
Verða ekki nefnd fleiri dæmi þessa
hér, þó af nógu sé að taka. Allar þessar
forspár, hvort sem þær eru í formi
drauma eða annarra fyrirboða, virðast
beina eftirtekt lesandans að ókomnum
atburðum og eru þær allar nátengdar
þeirri trú að örlög manna séu ráðin fyrir
fram.
Oft kemur það fyrir í íslendinga sög-
unum að viðvaranir manna séu að engu
hafðar, stundum meðvitandi, en þó oftar
sökum þess að ríkjandi aðstæður leyfa
það ekki. Mönnum er att út í atburðarás-
ina og eins og iðulega var ástatt hjá
hetjum fornaldar, höfðu þeir aðeins um
tvo kosti að velja og hvorugan góðan.
Bolla Þorleiksson mætti nefna sem
dæmi þessa. Eins og að framan greinir,
voru hann og Kjartan Ólafsson fóst-
bræður. Höfðu þeir alist upp saman og
verið virktar vinir. Ólafur Pá, faðir
Kjartans unni Bolla engu minna en
Kjartani. Örlögin höguðu því þannig til
að Bolli og Kjartan urðu keppinautar í
ástum.
Guðrún, kona Bolla eggjaði hann til
að vopnast og sitja fyrir Kjartani. Bolli
var þess ófús og gat þess hve ástúðlega
Ólafur hafði hann upp fætt. Þá sagði
Guðrún: „Satt segir þú þat, en eigi muntu
bera giptu til at gera svá, at öllum þykki
vel, ok mun lokit okkrum samförum, ef
þú skersk undan förinni." (Isl. fornr. V,
150. bls.)
í Hrafnkels sögu Freysgoða er Hrafn-
kell látinn vara smalamann sinn ræki-
lega við að ríða Freyfaxa, hesti einum
sem hann hafði mikla elsku á. „Á þessum
hesti hafði hann svo mikla elsku, að
hann strengdi þess heit, að hann skyldi
þeim manni að bana verða, sem honum
riði án hans vilja." (ísl. forns. VII, 69.
bls.)
Einari smalamanni verður það á að
taka hestinn í leyfisleysi og er Hrafnkell
verður þess var, fer hann upp í sel og
fær játningu smalamanns. Hrafnkell er
minnugur heitstrengingar sinnar og
fullnægir henni.
Það fer nú að líða að lokum þessarar
ritgerðar, en áður en ég segi skilið við
þennan örlagaþátt, langar mig að beina
örfáum orðum að örlagahyggju í Völs-
ungakviðu hinni fornu. Þegar við mætum
til leiks hefur faðir Sigrúnar valkyrju
fastnað hana Höðbroddi Granmarssyni.
En er Sigrún spyr það, fer hún á fund
Helga Hundingsbana, mannsins sem hún
elskar, tekur um háls honum, kyssir
hann og biður hann ásjár. Hún vill með
engu móti ganga að eiga Höðbrodd. Helgi
safnar saman liði og fellir alla Gran-
marssyni. Sá böggull fylgir þó skammrifi
að Högni, faðir Sigrúnar, og Bragi, bróð-
ir hennar, falla einnig í þessari orustu,
en Dagur, bróðir hennar, fær grið og
vinnur Helga eiða. Síðar átti Dagur eftir
að rjúfa þau grið og vega Helga, en við
skulum láta það liggja á milli hluta.
Eftir orustuna segir Helgi Sigrúnu vígin.
Hún verður hrygg mjög, en lætur þó
huggast í faðmi hans.
.. .„Vannt-at-tu vígi,
var þér það skapað,
að þú að rógi
ríkmenni vart. “
(Eddukvæði, 291. bls.)
Hér kveður Helgi að Sigrún hefði ekki
getað hindrað vígin. „Þér var það áskapað
að þú varst að deiluefni konunga," segir
hann. Hér kveður rammt að örlagatrú.
Ekkert gat komið í veg fyrir að örlaganorn-
irnar kæmu fram vilja sínum. Mannlegt
vald mátti sín lítils andspænis duttlungum
örlaganna.
Væri hægt að halda hér áfram nær
endalaust, en þar eð mig fýsir mjög að
sjá fyrir endann á þessari grein, læt ég
þessum hugleiðingum mínum um örlög og
örlagatrú hér með lokið.
Eftirmáli:
Hér að framan hefur verið reynt að
draga fram ýmsa þætti hetjuhugsjónar og
örlagatrúar í fornbókmenntum vorum.
Hefur mest verið stuðst við íslendinga
sögur, en þó hef ég einnig lítillega drepið
á þessa þætti í fornkvæðunum. Þess ber
að geta að stafsetningu heimildarritanna
í orðréttum tilvitnunum hefur verið haldið
óbreyttri.
Margt mætti hér eflaust betur fara en
þar eð tilgangurinn með ritgerð þessari
var aldrei sá að gera þessum þáttum nein
tæmandi skil, vonast ég til þess að mér
hafi hér tekist að varpa skýrara ljósi á
þessa þætti, án þess að rýra á nokkurn hátt
gildi þeirra.
Höfundur leggur stund á ensku og frönsku viö
Háskóla Islands.
Heimildaskrá
Björn Bjarnason: Iþróttir fornmanna á Noröurlönd-
um. Reykjavlk (Bókfellsútgáfan) 1950.
Eddukvæöi: Ólafur Briem annaðist útgáfuna. Skál-
holt 1968.
Fornaldarsögur Noröurlanda: I bindi. Guöni Jónsson
bjó til prentunar. Reykjavik (Islendingasagnaút-
gáfan) MCMLIV.
Guömundur Finnbogason: (slendingar. Reykjavlk
(Almenna bókafélagiö) 1971.
Halldór Kiljan Laxness: Gerpla. Reykjavlk (Helga-
fell) 1952.
Islendinga sögur: V bindi. Guðni Jónsson bjó til
prentunar. Reykjavlk (Islendingasagnaútgáfan)
1946.
Islenzk fornrit: II bindi. Siguröur Nordal gaf út.
Reykjavlk (Hiö Islenzka fornritafélag) MCMXXXIII.
Islenzk fornrit: V bindi. Einar Ól. Sveinsson gaf út.
Reykjavlk (Hið Islenzka fornritafélag) MCMXXXIV.
íslenzk fornrit: XXVII bindi. Bjarni Aðalbjarnarson
gaf út. Reykjavlk (Hiö Islenzka fornritafélag)
MCMXLV.
íslenzkar fornsögur: VII bindi. Grlmur M. Helgason
og Vésteinn Ólason bjuggu til prentunar. Hafnarfirði
(Skuggsjá) 1972.
Islenzkar fornsögur: VIII bindi. Grlmur M. Helgason
og Vésteinn Olason bjuggu til prentunar. Hafnarfiröi
(Skuggsjá) 1973.
Jónas Hallgrímsson: Ljóömæli. Tómas Guðmunds-
son gaf út. Reykjavlk (Helgafell) 1956.
Ólafur Briem: íslendinga sögur og nútlminn. Reykja-
vík (Almenna bókafélagið) september 1972.
Sigurður Nordal: Islenzk menning. I bindi. Reykjavlk
(Mál og menning) 197
Sigurður Nordal: Sýnisbók Islenzkra bókmennta til
miörar átjándu aldar. Sigurður Nordal, Guörún P.
Helgadóttir og Jón Jóhannesson settu saman.
Reykjavík 1953.
Myndaskrá
Titilblaö: LaFay, Howard. The Vikings. 148. bls.
Mynd bls. 3: Spegillinn. II árgangur. 1927. 79 bls.
1) ísl. sögur og nút. 26. bls. 2) Iþróttir fornmanna,
5.-6. bls. 3) ísl. sögur og nút 32.-33. bls. 4) ísl.
fornrit II 143.-144. bls. 5) fsl. fornrit II, 6) ísl.
menning 164. bls. 7) Eddukvæði 109.-110. bls. 8)
íslendingar 44. bls. 9) Íþróttir fornm. 13. bls. 10)
íþróttir fornm. 17. bls. 11) fslendinga sögur V. 340
bls. 12) fsl. sögur V 340.-341. bls. 13) Gerpla 25.-
26. bls. 14) fsl. sögur V 218. bls. 15) ísl. sögur V
271 bls. 16) Fornaldars. Norðurlanda 128. bls. 17)
fsl. sögur V 333. bls. 18) fsl. fornr. XXVII 393. bls.
19) fsl. sögur V 96. bls. 20) fsl. sögur V 97. bls.
21) ísl. sögur og nút 50 bls. 22) Sýnisbók fsl. bókm.
373. bls. 23) Eddukvsði 105. bls. 24) fsl. sögur og
núL 51. bls.