Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 5

Engi er von á öðru en pínu,
eilíf nauð, en kvikur er dauðinn.
Fyrir dóminum mun Jesú halda uppi
vömum fyrir sína menn. í krafti ljóðs síns
spyr skáldið hann:
Muntu þetta, enn dýri drottinn,
djöflasveitum nöktum veita
mína önd að meiða og skemma,
Maríu barn, og hjálpir varna?
Líkt er sem Eystein gruni að svar yrði
honum ekki alveg vilhallt enda hefur hann
sagt um sjálfan sig fyrr í kvæðinu:
Vindi fullt hefir veslan anda
vorn ofbeldið löngum felldan,
blár og Ijótur í öfundar eitri
jafnan hefi eg næsta kafnað;
reiði gall með sárum sullum
sviðrar mér um blásin iðrin,
hryggðin slítur af hjarta rótum
harðan styrk í súta myrkri.
Drottinn gaf mönnum son sinn eingetinn
til að hver sem á hann trúir verði hólpinn
um eilífð, hinna, sem ekki gera það, bíða
píslirnar. Eysteinn getur ekki, þegar hér
er komið kvæðinu, annað en leitað sér frek-
ari stuðnings. Um leið kveður við annan
tón, hann lýsir yfir valdsmannslega:
Einn er drottinn Maríu hreinni.
Og talar, að svo komnu, til Maríu þessar-
ar af nokkrum þjósti, karlmannlega:
Heyr þú mig nú, himins og jarðar
háleit byggðin allra dyggða,
megin drottning manna og engla,
móðir guðs og lækning þjóða:
þá er mæðumst í nógum nauðum,
nálæg vertu minni sálu,
vefðu ágætu verndar skauti,
von mín sönn, til hjálpar mönnum!
Það er nú einu sinni konunnar að fyrir-
gefa breyskum karlmanni.
Allt ljóðið er málsvörn og hljóta jafnt
bragfræðilegar sem guðfræðilegar reglur
að hliðra fyrir málstað sem er höfuðnauð-
syn skáldsins að fá víðurkenndan:
Varðar mest að allra orða,
undirstaðan sé réttlig fundin
eigi glögg þótt Eddu regla
undan verði að víkja stundum.
Stolt og iðrun takast á í kvæðinu „Lilja“
og hefur hvort tveggja hlotið að hafa átt
persónulegar rætur þrátt fyrir hið almenna
gildi efnisins. Mannleiki höfundar, það að
hann hefur bæði fyrr og síðar verið að
skapi jafnt alþýðu sem hinna fijálslyndari
menntamanna, olli að kvæðið glataðist
ekki. Obeygður hugur, stórlyndi, ósviknar
tilfinningar, upprunalegar, gegnsýra kvæð-
ið allt. Hefðbundinn kveðskaparháttur
helgikvæðis er sniðgenginn í nafni ein-
lægni — heiti kvæðisins táknar einlægni —
og höfundur hefur hina frumlegu formgerð
fyllilega á valdi sínu. Engum læsum manni
aétti að vera tiltökumál nú um stundir, sem
jafnan fyrr, að nema hugblæ kvæðisins,
og verður ekki með sanni sagt um megnið
af kaþólskum helgikvæðum sem varðveist
hafa til þessa dags. Skáldið eygir ljós í því
völundarhúsi sem er kringumstæður sér-
hvers lifandi manns, að bjargast með heilli
há frá þeim háska sem lífið er. En virðist
um leið ekki fullkomnari maður en svo að
okkur, sem verðum vitni að þessu, er stætt
í sporum hans.
Fagurkera- og sérgaeðingsháttur,
menntamannslegt yfirlæti og sálarkyrking-
ur vísindahyggju okkar aldar bjó Eysteini
Asgrímssyni stað í glatkistu, klippti kvæði
hans af rót og fól milli blaða. En hann
átti skilið eilíft líf í vitund sérhvers manns
fyrir kvæðið „Lilju“. Maðurinn eins og
hann í raun var. Athafnamaður sem reyndi
að sigrast á ófuilkomleika sjálfs sín og
sveigði í þeim tilgangi reglur lífs og ljóðs
undir vilja sinn.
Höfundur er rithöfundur i Reykjavik.
Helstu heimiidir: Um I.ilju og Eystein Ásgrímsson.
I. deild Árbókar- Jóns Espólin — Gottskálks-
annáll, Flateyjarannáll, annálar Jóns Egilssonar,
Einars Hafliðasonar og G. Storm — Guðbrandur
Jónsson: Formáli. Lifja, Rv. 1933. Eftir sama:
Amgrímur Brandsson ábóti og Eysteinn Ásgrims-
son. Saga I. 1952-53 — Gunnar Finnbogason: Var
Eysteinn f Þykkvabæ höfundur Lifju? Á góðu
dægri, Rv. 1951 — Finnur Jónsson: Kirkjusaga.
Eftír sama: Den norsk-islandske skjaldedigtning,
n. útg. 1914 — Magnús Kjaran: Erindi um Lifju,
flutt af M.K. f Lionsklúbbi Rvk„ Rv. 1956. Guð-
mundur Björnsson: Okkar mesta skáld. Óðinn
1912 - Finnur Magnússon: Formáli fyrir Dana,
en poetisk lommebog, Kh. 1818 — Eirfkur Magnús-
son: Formáli fyrir enskri útgáfu Lilju, Cambridge
1870 — Finnur Jónsson: Formáli fyrir útg. 1913
— J.S. 399 a-b, 4to. „Leiðréttingar við Lilju" - J.S.
406, 4to. Nótur um Lifju — Lbs. 626, 8vo. Þjóð-
saga um tilurð Lilju — Gísli Konráðsson: Frá
Gyrði biskupi og Eysteini skáldi. Þáttur. Lbs.
801, 8vo — Lbs. 3420, 4to. Sansningur Gyrðs og
leikmanna 19. jútf 1358 -
Gísli Sigurðsson: Úr hugmyndaheimi Lifju, 1988.
í Eden var maðurinn eigin örlaga, en lög-
málum verður ekki breytt og bestur kostur
að fylgja þeim. Merkingamið kvæðisins er
að bera fram málsbætur fyrir mannlegan
breyskleika og þar af leiðandi fær Lúsifer
á sig dramatískt svipmót. Honum verður
sjálfræðishneigð að falli og er hann upp-
götvar Adam og Evu getur hann ekki unnt
þeim Edensvistar og Paradísar, þess sem
honum sjálfum var bannað, hann freistar
því Evu til að láta stjórnast af ástríðum
sínum en ekki fyrirhyggju.
Myndmál kvæðisins er ekki yfirborðs-
merking þess ein heldur auðráðin tákngildi
sálarafla, í því er meira vit en mörgum
öðrum kaþólskum helgikvæðum. Guð hefur
lagt á manninn að lifa við hvort tveggja
ást og ástríður, þarfir sem eru óijúfanlega
samtvinnaðar eðli hans. Skáldið álítur þess-
vegna að guð hafi verið nærfellt óþolandi
uns Kristur kom til sögunnar; ljóðið er
málsvörn mannlegs eðlis og skynsemi.
Hlutskipti Krists varð að kenna manninum
aðferð til að elska þrátt fyrir tilvistarkjör
sem séu í sjálfum sér óbærileg.
Lúsifer fallinn varð persónugervingur
ofbeldishneigðar og skammsýni vegna
sjálfræðishneigðar sinnar: hann er fullkom-
inn bjáni. Af sama tilefni urðu menn dauð-
legir; þó ekki dauðlegir í nútímaskilningi
enda ólíklegt að aldeyðutrú vísindahyggj-
unnar eigi sér yfirleitt fordæmi í sögu
mannkynsins. Dauðinn þessi, hins útskúf-
i——
aða manns, er sálrænn dauði einstaklings-
vitundar, dauði í lífinu. Syndafallið var
náttúrleg afleiðing af hegðun manna.
... lýða kind af sárum synda
sendist fram af Adams lendum.
Við andlátið er ekki öllu lokið því að:
. . . opið helvíti, búið böli,
bauð sig fram við hvers manns
dauða.
Og skáldið á ekki við kjarnorkuvetur
heldur heimsbyggð lifandi manna eins og
þeir gerast nú um stundir, árið 1988, þeg-
ar það yrkir:
Heimur er dauður, en hvað er til
ráða?
Hvar getur þann, er sér megi
bjarga?
Hvergi, því að synda saurgan
sannar það að hver þyngir annan.
Eitt er til, það er eg vil votta
(á eg grátandi frammi að standa):
Að þú sjálfur, inn dýri drottinn,
dugir nú ferð, svo lífguð verði.
Þekkingu skortir ekki á vandanum held-
ur sátt milli skaparans og hins skapaða.
Einhvern veginn varð að finna leið til getn-
aðar fram hjá þeirri þverstæðu sem lýst
var, milli ástar og ástríðna, og meyfæðing
var alltént viðsættanlegri, þótt eindæmi
væri — alltént einn maður fæddur saklaus,
auk Adams og Evu, hún var viðsættan-
legri en gildran sem engu var líkara en
drottinn hefði í upphafi lagt fyrir sköpunar-
verk sitt; guð varð bærilegri eftir að Krist-
ur kom til sögunnar. Engill í mannlegri
mynd hefði ekki dugað heldur lagði skapar-
inn á guðlega veru mannleg tilvistarkjör,
veru sem þá hlaut að finna leiðina til baka
og þá um leið vísa mönnum fram á veg.
Og það gerði þessi vera, telur Eysteinn:
guð „dugir nú ferð“. Af djöflinum er það
að segja að hann skilur hinn sjálfræðis-
hneigða mann í útlegðinni eins og sjálfan
sig, en meyfæðinguna er honum fyrirmun-
að að skilja:
Undrast tók hinn forni fjandi
fæddan mann, er skilja er bannað,
og þvílíkt sem andinn segði
orðin slík af tungum forðum:
Þykki mér sem nýjung nokkur
nálgist heim eða ættir beima,
eitthvað klókt mun drottinn dikta,
duldur em eg, því að það fer af
huldu.
Með Kristi er fengin von — ekki vissa -
hins kristna manns:
Hvað tíðinda? Himnar bjóðast.
Hverjum? Oss; vér prísum krossinn.
Örvænting hafði verið hið mannlega
hlutskipti frá því hinum fyrstu manneskjum
var vísað úr Eden. Að fengnum þessum
valkosti, Kristi, er það að binda von sína
ekki við hann einnig val. A efsta degi verða
þeir, sem taka þann kost, kallaðir til
ábyrgðar og þá er of seint að iðrast. Um
þá segir:

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. DESEMBER 1988 b