Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 9

Ames játar Höllu ást sína. Haraldur Bjömsson og- Inga Þórðardóttir í III. þætti
verksins. Þjóðleikhúsið 1950.
Eyvindur og Halla í uppfærslu Leikfélags Reykjavikur 1966. Helgi Skúlason og
Helga Bachmann í hlutverkum sínum.
Sviðsmynd úr I. þætti Fjaila-Eyvindar
1912.
Aðalpersónan Halla
Það hefur verið sagt að titill verks Jó-
hanns Siguijónssonar Fjalla-Eyvindur sé
misvísandi, því Halla sé þar aðalpersónan
en ekki Eyvindur. Danski titillinn gerir
Höllu hugsanlega hærra undir höfði, Bjerg-
Ójvind .og hans hustru, en þó er álitamál
hvort virðing Höllu sé meiri af þessum titli.
Að Jóhann sjálfur hafí talið Eyvind mikil-
vægari er í hæsta máta einkennilegt, því
engum vafa er undirorpið að Halla skipar
öndvegi í verkinu en ekki Eyvindur. Önnur
sjónarmið kunna að hafa ráðið ferðinni við
nafngift á leikritinu, t.a.m. auknar líkur til
vinsælda ef verkið bæri nafn þessa þekkt-
asta útilegumanns íslands.
Þróun Höllu sem persónu frá hendi höf-
undar er reyndar slík að fyllilega er réttlæt-
anlegt að benda á skyldleika við þekktar
kvenhetjur leikbókmenntanna; t.a.m. El-
ektru Sófóklesar, Medúsu Evrípídesar eða
Fedru Racines. Ris Höllu og fall er hinn
sanni harmleikur verksins og í anda sannrar
hetju verða gjörðir hennar sjálfrar henni
að lokum að falli, þar sem bamsfómin er
vendipunktur leikritsins; engin nema hetja
gæti fært slíka fóm, en jafnvel hetja getur
ekki friðþægt fyrir slíkan verknað með öðru
en dauða sínum. í lokaþætti verksins ásæk-
ir svo samviskan Höllu með nær óbærilegum
þunga.
„HALLA (yfírkomin af angist): Ég skal
segja þér alveg eins og er — ég þori ekki
að vera ein.
KÁRI: Ertu myrkfælin?
HALLA: Ég veit að ég fer að hlusta þegar
þú ert farinn. Það geri ég ekki meðan við
erum bæði saman. — Ég veit hvað égheyri.
KÁRI: Hvað heyrirðu?
HALLA:Ég heyri þungan fossnið. — Ég
heyri barnið mitt veina. Þú mátt ekki yfir-
gefa mig!“ (IV. þáttur bls. 240—241. Út-
gáfa Máls og menningar 1980.)
Ef rekja ætti þróun Höllu í gegnum verk-
ið mætti stikla á eftirfarandi atriðum: í I.
þætti er hún kynnt sem geðprúð, fögur,
göfuglynd og ástfangin af Kára (Eyvindi).
Skapstyrkur hennar er síðan birtur og undir-
strikaður í atriði hennar með Bimi hrepp-
stjóra. í H. þætti er þungamiðjan frelsisfóm
hennar. í III. þætti nær verkið hápunkti
sínum með bamsfóminni og loks í IV. þætti
er komið að friðþægingunni. En ekki er nóg
með að samviskan kvelji Höllu heldur er
hún einnig þjökuð af efasemdum um ást
sína á Eyvindi og virðist mega lesa úr
síðustu ræðu hennar þá hræðilegu viður-
kenningu að ást hennar á Eyvindi hafí ver-
ið tálsýn ein og þá um leið rennur upp fyr-
ir henni sá beiski skilningur að fómimar
hafí kannski verið til einskis.
„HALLA (vaknar úr leiðslu, röddin ersöm
og áður, köld og róleg): Ef ég hefði aðeins
varðveitt trúna á ástina hjá sjálfri mér. —
En ég elska þig ekki lengur — og ég hef ef
til vill aldrei elskað þig. A barnsárunum lifði
ég meira í draumórum en í veruleikanum.
Ég flýði með þér upp til fjallanna — ég trúði
því sjálf að ég gerði það vegna þess að ég
elskaði þig, en það hefur ef til vill einungis
verið löngun eftir stóru, fáránlegu ævin-
týri. — Seinna, þegar dagamir urðu dimm-
ari og einmanalegri, var ást mín til þess
kofínn þar sem ég leitaði skjóls þegar harm-
urinn út af athöfnum mínum sótti að mér.“
(IV. þáttur, bls. 246, MM 1980.)
Með þessum orðum verður Halla hin
sanna harmræna hetja. Þegar öllu er lokið
og ekki verður aftur snúið snertir hún sam-
í Dagmar-leikhúsinu í Kaupmannahöfh
úðarstrenginn í bijóstum allra áhorfenda
með því að stynja undan þunga þeirra ör-
laga sem hetjuskapur hennar hefur búið
henni.
Að hægt sé að lesa þessa þróun persón-
unnar Höllu svo auðveldlega í gegnum leik-
ritið er síður en svo til marks um einfeldni
verksins eða hermilist höfundarins. Öllu nær
væri að segja að góður skáldskapur og
tæknilegir yfirburðir í framvindu sögu og
aðalpersónu geri greininguna svo auðvelda.
Tengslum aðalpersóna er best lýst með því
að stilla þeim upp í tvo þríhyrninga. Þríhym-
ingur ástar annars vegar og þríhymingur
haturs hins vegar. Þar er um að ræða Ey-
vind — Höllu — Arnes sem tengjast ástar-
og vináttuböndum og hins vegar haturs-
tengsl Bjöms hreppstjóra við Höllu og Ey-
vind. í báðum tilfellum ganga tengslin í
gegnum Höllu. Eyvindur kynnist Arnesi og
Bimi í gegnum Höllu og afstaða þeirra
beggja til Eyvindar mótast af skiptum þeirra
við hana. Hatur Bjöms beinist fyrst að
Höllu og síðan að Eyvindi; ástarhugur Am-
esar til Höllu skerpir skilyrðisleysi og óeigin-
gimi ástar hennar til Eyvindar. Hvom
tveggja eru driffjaðrir leikritsins. Þríhym-
ingamir spegla ekki fullkomlega hvor ann-
an, enda ástæðulaust; skáldið er fijálsara
en svo að formúlufagurfræði bindi það á
klafa.
Jóhanni Siguijónssyni fataðist hvergi í
sköpun persónu Höllu, sé verkið skoðað með
þann endi í huga er Halla hverfur að lokum
út í hríðina. Hinn endir verksins, sem mun
vera sá upphaflegi, þar sem hesturinn drep-
ur á dyr og bjargar Höllu og Eyvindi frá
hungurdauða á síðustu stundu, er klúður;
með honum er fótuhum kippt undan allri
byggingu verksins, dregur það niður á plan
dægurflugna og gerir heilsteyptan róm-
antískan harmleik að væmnislegu meló-
drama. Þessu gerði Jóhann sér fljótlega
grein fyrir og breytti endi verksins svo
harmsaga Höllu fengi notið sín til fulls.
Eyvindur Skör Neðar
Sú leið til túlkunar á Fjalla-Eyvindi sem
hér er drepið á, setur Eyvind óneitaníega
skör neðar en Höllu að mikilvægi. En sem
hetja í harmleik hefur Eyvindur ekki nægi-
lega burði. Persóna Eyvindar er heldur ekki
jafn fullkomin hugarsmíð höfundarins sem
Halla er. Jóhann virðist fylgja þeirri lýsingu
nokkuð nákvæmlega sem þjóðsagan greinir
frá, en þar segir; „En svo er honum lýst á
Oxarárþingi 1765: „Hann er grannvaxinn,
með stærri mönnum, útlimastór, nær gló-
bjartur á hár sem er með liðum að neðan,
bólugrafínn, toginleitur, nokkuð þykkari
efri en neðri vör, mjúkmáll og geðþýður,
hirtinn og hreinlátur, reykir mikið tóbak,
hæglátur í umgengni, blíðmæltur og góður
vinnumaður, hagur á tré og járn, lítt les-
andi, óskrifandi, raular oft fyrir munni sér
rímuerindi, oftast afbakað. ““ Hlutverk Ey-
vindar í leikritinu er það fyrst og fremst
að skapa Höllu þær aðstæður að hún geti
blómstrað sem hetja. Hann er glæsimenni,
hvers manns hugljúfi, nær ástum kvenna
auðveldlega samanber 1. þátt þar sem hrifn-
ing Oddnýjar undirstrikar þennan eiginleika
Eyvindar (Kára). Fóm Eyvindar er engin,
því hann á engra kosta völ — hann skapar
sér ekki örlög heldur eru þau honum ásköp-
uð frá fæðingu. „En þú verður að fyrirgefa
mér, meðfædd tilhneiging og fátækt gerðu
mig að þjóf,“ segir hann við Höllu í I.
þætti. Hér kemur Eyvindur strax upp um
hlutverk sitt í leiknum, því hetja getur ekki
beðist fyrirgefningar ef fall hennar stafar
af eigin vali; þar er ekki við neinn að sak-
ast nema sjálfa sig og fyrirgefning ekki í
sjónmáli fyrir slíka persónu. Þessum skilyrð-
um fullnægir Halla, samviskukvalir hennar
í 4. þætti verksins eru rökrétt afleiðing af
gjörðum hennar í 3. þætti. Eyvindur þjáist
hins vegar ekki af neinu sjáanlegu sam-
viskubiti, hvorki yfir ránum sínum né heldur
virðist sem dauði bamsins valdi honum miklu
hugarangri. Stelsýkin er honum í blóð borin
og fullyrðing Toldbergs að ... „Mótsetning-
in milli þess hættulega eiginleika og glæsi-
mennsku hans og verkkunnáttu, sem alltaf
aflar honum vina og trausts, er tilvalin til
þess að skapa úr leikritspersónu," stenst
ekki. Þama er engin mótsetning fólgin og
með þeim Höllu er ekki jafnræði eins og
Toldberg segir á öðrum stað. Eyvindur er
þjófótt glæsimenni, sérstaklega annálaður
fýrir fæmi í að bjarga sér á flótta á hánda-
hlaupum. Jóhann sýnir hvergi þá hliðina á
Eyvindi að hægt sé að kalla hann hetju.
Endalok verksins eru heldur ekki til þess
fallin að undirstrika hetjuskap. Þegar Halla
hefur horfið í hríðina og engum dylst að
úti sé um hana, hleypur Eyvindur hrópandi
á eftir henni og verði hann einnig úti — sem
engan veginn er vist — eru endalok hans á
vissan hátt ráðin af Höllu. Ákvörðunin um
að ganga í dauðann er hennar, ekki háns.
Þjóðsagan segir svo frá endalokum Höllu
að hún hafí orðið úti, en óneitanlega með
nokkuð öðrum og svipminni hætti. „Seinast
þegar Halla var tekin, var hún orðin svo
farlama, að hún fékk að haldast við í koti
uppi í Mosfellssveit, aðrir segja Grafningi.
Var hún þar nokkurn hluta sumars. Um
haustið var einhvem dag sólskin og fagurt
veður með hægri kælu. Sat Halla þá úti
undir bæjarvegg og hafði orð á því, „að
fagurt væri á fjöllunum núna“. Nóttina eft-
ir hvarf hún ogfannst ekki aftur. En nokkr-
um árum seinna fannst konulík uppi í
HenglafjöIIum og tveir sauðir hjá, er hún
hafði krækt undir styttuband sitt. “
Höfundur er leiklistarfræöingur og blaöamaöur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. DESEMBER 1988
9