Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 20

urðum við þijú. Það var Ragnheiður, sem
líka ánetjaðist leikhúsinu. Lék reyndar strax
í móðurkviði í sjálfum Shakespeare, fæddist
svo 26. júní 1952 í Vestmannaeyjum. Ég
var á næturvakt í bankanum, öil hugsanleg
aukavinna var tekin til að safna peningum.
Búið var að loka símstöðinni í Hnífsdal, svo
ég gat ekki hringt heim tii pabba og mömmu
til að segja tíðindin. Ég æddi þá um þetta
musteri peninganna, sagði bændafólkinu
hans Jóns Stefánssonar í stóra málverkinu
á veggnum frá þessu, saltfiskfólkinu hans
Kjarvals uppi á næstu hæð, öllum banka-
stjórunum, sem komnir voru á striga þarna
uppi. Engum brá við tíðindin, en ég er þó
ekki frá því að Magnús heitinn Sigurðsson
bankastjóri hafi blikkað mig.
„Þannig að ekkert varð úr utanferð?“
„Það var ekki fyrr en 1956, sem við kom-
umst. Vorum hálft ár í Kaupmannahöfn og
fórum í leikhús flesta daga. Ég var í banka
við nám og störf frameftir degi. Svo vorum
við ýmist í útvarpinu eða á æfingum seinni
hluta dags. Fórum svo líka til Stokkhólms
og London. Þeir voru hálfgerðir guðir í
augum okkar þessir útlendu leikarar. Heiða
okkar var hjá afa og ömmu í Eyjum. Það
var erfitt að vera án hennar svona lengi. I
slíka langferð komumst við ekki aftur fyrr
en 1974, dvöldum þá víða erlendis um árs
skeið. Þá var Ragnheiður í leiklistarskóla í
Bristol."
LlSTRÆNAR TlLRAUNIR
„En Leikfélagið lagði ekki upp laupana
þegar allir fóru upp í Þjóðleikhús?"
„Nei, sem betur fer. Margir vildu halda
áfram starfi LR og það varð okkur til gæfu
að Gunnar R. Hansen gerðist aðalleikari
hjá okkur. En það voru margir og heitir
fundir haldnir um það hvort LR ætti að
starfa áfram. Mér bauðst að gerast leikari
við Þjóðleikhúsið, en kaus frekar að halda
áfram í bankanum og vinna á kvöldin í Iðnó.
„Marmari" eftir Kamban var svo næsta leik-
rit sem ég lék í. Sú uppsetning vakti mikla
athygli og þótti stórvirki á þeim tíma. Ég
var kosinn í stjóm LR 1953 og var það nær
samfleytt í 25 ár. Formaður var ég víst í
15 ár. Það var mikill og góður skóli að vinna
að málum leikhússins með mönnum eins og
Lárusi Sigurbjömssyni, Þorsteini Ö. Steph-
ensen og Brynjólfi Jóhannessyni, að ég tali
ekki um góðu árin með Jóni Sigurbjöms-
syni og Guðmundi Pálssyni, sem síðar gerð-
ist framkvæmdastjóri. Við fengum litla opin-
bera styrki á þessum ámm, höfðum lengi
vel sama styrk og Karlakór Reykjavíkur,-
30 þús. á ári. Það þurfti því að reyna að
halda jafnvægi á milli „kassastykkjanna"
og hinna alvarlegu listrænu tilrauna sem
allir leikarar kjósa frekar að vinna við. Það
þótti fáránlegt þegar við tókum á fyrsta ári
mínu sem formaður tvö framúrstefnuverk,
„Sex persónur leita höfundar" eftir Piran-
dello og „Beðið eftir Godot“ eftir Beckett.
En LR varð fyrst leikfélaga á Norðurlöndum
til að sýna það síðarnefnda. Þó þessi verk
vektu athygli urðu ekki margar sýningar.
Fjárhagurinn bjargaðist þó fyrir hom með
„Grænu lyftunni" og „Delerium Búbonis"
eftir Múlabræður. Þeir bræður og Agnar
Þórðarson voru helstu íslensku höfundar
Leikfélagsins á þessum tíma, en svo þegar
Jökull Jakobsson kom fram með sín verk
urðu tímamót í íslenskri leikritun."
Sminkaði Og Púðraði
HUNDINN
„Áttu þér uppáhaldshlutverk frá þessum
t.íma?“
„Ekkert einstakt, nei. A fyrstu ámnum
lék ég ýmist unglinga eða eldgamla jálka.
Mér er minnisstæður Candý gamli í „Mýs
og menn“. Ég varð að fara beint úr bankan-
um til að leggja maskann, punga undir
augun, hmkkur, skalla og svo var hann ein-
hentur. Það er líka það sem ég sakna stund-
um.í leikhúsinu að mér finnst enginn þurfa
að leggja maska lengur. En Candý gamli
átti hund sem er drepinn í leikritinu. Við
fengum fjörgamian hund í hlutverkið. Hend-
rik Ottóson, fréttamaður, átti hann. Hundur-
inn lék mjög vel. En svo dó hann, varð
undir bíl. Sýning um kvöldið og góð ráð
dýr. Einhver gat reddað hundi sem var
miklu yngri. En viti menn, hann leyfði mér
að sminka sig og púðra og svo sló hann í
gegn um kvöldið! Ég má til að nefna eiturly-
ijaneytandann unga í „Kviksandi". Helgi
Skúlason leikstýrði. Helga Bachmann og
Gísli Haildórsson léku með mér. Við lékum
lengi í bænum og fómm svo út á land.
Leiklistin er samvirk list, við emm háð hvert
öðm og þurfum að treysta fullkomlega á
hvert annað. í „Kviksandi" þurfti ég að
detta úr talsverðri hæð í einhveiju dópkast-
inu og varð að treysta því alveg að Gísli
gripi mig rétt. Það brást aldrei, ella hefði
ég stórslasast. Fyrir þetta hlutverk fékk ég
Steindór sem organistinn og Margrét
Helga Jóhannsdóttir sem Ugla í upp-
færslu Leikfélags Reykjavíkur & Atóm-
stöðinni eftir Halldór Laxness.
Steindór í hlutverki sínu í Sveitasin-
fóníu eftir Ragnar Arnalds, sem nú er
á efhisskrá hjá Leikfélagi Reykjavíkur.
„Skálholtssveininn" en það vom leiklistar-
verðlaun úr minningarsjóði Soffíu Guðlaugs-
dóttur, leikkonu. Þann sjóð hefur verðbólgan
gert ‘að engu. Ég fékk einnig Silfurlampann
fyrir sama hlutverk og í þá daga var verð-
launaveitingin spennandi. Atkvæðagreiðsla
og úthlutun fóm fram uppi á sviði í miklu
hófi Félags íslenskra leikdómara.“
Ungur að árum lék Steindór í Hamlet
og á þessu ári fór hann með hlutverk
Plólóníusar í uppfærslu Leikfélagsins
á Hamlet.
GALTÓMIRSJÓÐIR
„Það er búið að leggja þessi verðlaun
niður. Finnst þér þannig viðurkenningar
vera uppörvandi fyrir leikara?“
„Já, án efa. En ég kysi helst að þetta
væm styrkir til starfs og utanferða. Sinnu-
leysi leikarastéttaritinar og verðbólgan hafa
séð til þess jtð þessir sjóðir em galtómir.
Brynjólfssjóður, sem hann stofnaði til að
styrkja unga leikara til utanfarar, hefur
engar tekjur lengur og utanfararsjóður LR
er á núlli. Ég tel náuðsyn fyrir leikara að
komast fljótlega utan að námi loknu, kynn-
ast list sinni erlendis og auka hugmyndaafl
sitt og þekkingu. En auðvitað læra þeir
mest á því að fá að vinna að verðugum
verkefnum og með reyndum leikumm og
leikstjórum.“
DAGSKRÁRSTJÓRIHJÁ
Sjónvarpinu
„Og svo fórstu í sjónvarpið?"
„Já. Það gerðist næstum því á einum
degi að ég var ekki lengur bankamaður
heldur dagskrárstjóri Lista- og skemmti-
deildar hjá Sjónvarpinu. Sami ráðherra réð
bankamálum og menntamálum. Eftir 19 ár
var ég hættur í banka þar sem ég var deild-
arstjóri. Ég kunni mjög vel við störfin í
bankanum og alla félagana þar. Það er
hollt fyrir leikara að umgangast svona
margt fólk, samstarfsmenn og viðskipta-
Vini. Það var verið að undirbúa rekstur sjón-
varps og 8 eða 9 mánuðum síðar byijaði
ballið. En ég sat frekar illa í því — var
bundinn í leikhúsinu og hafði ráðið mig á
þeim forsendum að leikhúsið gengi fyrir.
Það sýnir hvað maður vissi lítið um það
starf sem framundan var. Frá því haustið
1965 þar til ég hætti hjá Sjónvarpinu 1968
vann ég satt að segja dag og nótt. Það var
skemmtilegt og spennandi starf og þeir sem
unnu þar fyrstu árin sváfu trúlega ekki
mikið.
Listaháskóli Til Að
RJÚFA ElNANGRUN
„Aftur í Iðnó?“
„Já, ég gerðist fastráðinn leikari þar. Ég
var deildarstjóri í Seðlabankanum. Þegar
ég var beðinn að gerast dagskrárstjóri hjá
Sjónvarpinu lækkaði ég í launum og þegar
ég gerðist „professional“-leikari lækkaði ég
heilmikið í launum. Síðan hef ég ekki haft
efni á því að skipta um starf.“
„LR rak Ieiklistarskóla hér áður fyrr, var
ekki svo?“
„Jú, og þaðan hafa komið margir af þeim
sem bera nú hita og þunga dagsins. Mér
þótti gaman að kenna við skólann. Og vel
líst mér á þær hugmyndir sem Birgir Isleif-
ur setti fram um Listaháskóla íslands. Það
yrði nemendum leiklistarskólans til þroska
að ijúfa þá einangrun sem hætta er á að
skapist í fámennum skóla. I slíkum listahá-
skóla færu fram frjóar umræður um bók-
menntir og aðrar listir — um heimspeki,
trú, vísindi og siðfræði og allt það sem get-
ur þroskað leikara. Og nemendur gætu
kynnst enn betur öðrum listnemum og starfi
þeirra og ættu þess kost að fá heimsóknir
þroskaðra listamanna annarrar listiðkunar.
Slíkt hjálpaði til að móta skilning nemenda
og þolinmóð viðhorf gagnvart hvers konar
listsköpun. Og það er líka mín trú að mikil-
vægt sé að nemendur kynnist atvinnulífinu
og fólkinu í landinu sem best. Tækifæri
starfandi leikara til að umgangast aðra og
blanda geði við fólk eru fá. Fimm til sex
sýningar í viku, æfingar á daginn ... sami
vinnuhópurinn með svipuð áhugamál. Þetta
hefur sína kosti en getur skapað vissa ein-
angrun."
Nærvera Leikarans
SkapandiAfl
„Þú hefur trú á hinum ungu?“
„Já, við eigum marga unga og velmennt-
aða leikara. Þá þyrstir í tækifæri til að
stunda list sína — „að hefja rödd sem á að
óma lengi í annars minni, þó hún deyi um
leið“. En mér finnst vanta umræðu um leik-
húsið. Ég leyfi mér að lýsa eftir skoðunum
ungu leikaranna. Hvernig vilja þeir hafa
leikhús framtíðarinnar. Það sem var gott í
gær þarf ekki að vera gott í dag og alls
ekki á morgun. Það þarf að skapast mögu-
leiki fyrir meira rannsóknar- og tilrauna-
starf í leiklist. En þetta er mál sem leikarar
þurfa að ræða í sinn hóp en ekki á torgum."
„En hver er helsti munur á leikhúsi þeg-
ar þú varst að byija og nú?“
„Það hafa orðið miklar breytingar en
engar stökkbreytingar. Eitt af því sem að
minni trú gerir leikhúsið eilíft er að kynslóð
tekur við af kynslóð — keflið gengur hönd
úr hendi og samhengið verður ævarandi.
Skemmtilegasta breytingin er ef til vill sú
að tækifæri hafa víða skapast til að leika
í meira návígi við áheyrendur. Hið gamla
form leikhússins er brotið upp og sú breyt-
ing ásamt þessari miklu nærveru leikarans
verður skapandi afl í sjálfu sér. í gamla
daga fékk ég martraðir á nóttunni. Dreymdi
að leikstjórinn hefði snúið öllu við, leikið
væri uppi á svölum en áhorfendur sætu á
sviðinu. Nú er þetta enginn martröð lengur.
Ekki má gleyma þeim framförum í beitingu
ljósa og áhrifahljóða sem hafa orðið.“
Leikbrúður í Höndum
Leikstjóra
„Leikstjórar? Þeir hljóta að vinna með
ólíkum aðferðum?"
„Það er hollt fyrir leikara að kynnast
ólíkum aðferðum. Ungir leikstjórar eru auð-
vitað börn sinnar samtíðar og þyrstir í að
prófa eitthvað nýtt. Ég þykist finna mun á
leikstjóm þeirra sem sjálfir eru leikarar og
þeirra sem eingöngu hafa lagt fyrir sig leik-
stjómarnám eða þá koma frá kvikmyndum
til starfa í leikhúsinu. Framsetning leikverka
er sjónrænni en áður. Raunsæið er ekki leng-
ur í fyrsta sæti og stílfærslur djarfari, það
gætir áhrifa frá myndlist og kvikmyndum.
Eitt sinn tröllriðu hallandi gólf í leikmyndum
og þær jafnvel frekar sjálfstæð myndverk
en þáttur í leiksýningu. En ég hygg að
áhorfendur hafi fylgt þessari þróun og kunn-
að að meta hana. Leikhúsið hefur alltaf
verið að breytast og á að gera það. Þarna
eiga djarfir leikstjórar stóran hlut, en leikar-
inn verður samt sem áður alltaf það skap-
andi afl, sem leikhúsið byggir á. Erlendis
hefur aukist umræða um það sem þeir kalla
„ofurvald Ieikstjórans“ og em t.d. skarpleg-
ar athugasemdir ungs leikara, Simon
Callows, í bók hans „Being an actor" til
marks um það. Keve Hjelm, eldri leikari sem
er nýráðinn rektor leiklistarskólans í Stokk-
hólmi, segir að leikarar séu að verða „pensl-
ar og litatúbur og leikbrúður í höndum leik-
stjóranna sem endursegi aðeins hugsanir
og hugmyndir þeirra — regimaskiner —
regiteater, kallar hann þetta fyrirbrigði og
vill að leikarinn verði sjálfstæðari og taki
sjálfur áhættu. Það hefur færst í aukana
hjá okkur seinni árin, að leikstjórar og leik-
myndahönnuðir hafi fyrirfram ákveðið sín
á milli, hvemig hver leikari skuli útfæra
hlutverk sitt. Strax er komið með búninga,
jafnvel gervi... þetta em fötin, þessi hatt-
ur, þessi gleraugu, þetta skegg, gjörðu svo
vel. Áður fyrr fór maður að fást við gervið
og velta fyrir sér búningum í samráði við
Ieikstjóra og leikmyndahönnuð, þegar per-
sónan tók að mótast á æfingum. Ekki vil
ég alhæfa, kannski fellur öðmm þessi vinnu-
máti vel og sjálfsagt er að treysta leikstjór-
um fram í rauðan dauðann - en eitthvað
af áhættu og spennu leikhússins tapast."
lífafsínu lífi...
„Er erfitt að vera leikari?“
„Það hefur oft verið erfitt að vinna þetta
sérstæða starf í öllum þrengslunum í Iðnó
án árekstra. Einn vaskur, eitt klósett. Hóp-
urinn hefur sannarlega þurft að hafa til að
bera mikinn andlegan þroska og sið-
fágun!... Þama þarf hver að vera oní öðr-
um. Leikaranum er áskapað að gefa persón-
um leiksins líf af sínu lífi. Það getur verið
mikil krafa þegar kemur jafnvel inn að kviku
okkar sjálfra. Allir eiga sér leynihólf innst,
sem þeir kjósa ógjarna upp að ljúka.“
„Og svo flytjið þið vonandi í Borgarleik-
húsið á næsta ári. “
„Já, og tilhlökkunin er mikil hjá öllum.
Leikhúsið verður fullkomið og fagurt. Tvö
leiksvið, sem opna nýjar víddir — nýja mögu-
leika. Loksins hægt að starfrækja barnaleik-
hús. Og svo má leika og syngja og dansa
á mörgum stöðum í húsinu. Én leikhús verð-
ur aldrei betra en listamennimir sem þar
starfa hveiju sinni, hversu fullkomið og vel
búið sem það er.“
20