Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 6

Nýja testamenti Odds
í veglegri útgáfii
Oddur Gottskálksson varð fyrstur manna til að þýða Nýja testamentið á íslenzka tungu og eins og flestir vita, gerði hann það
það við aðstæður, sem nútímamönnum þættu allt að því ófærar. Nýja testamenti Odds markar þáttaskil að öðru leyti vegna þess
að bókin varð sú fyrsta, sem prentuð var á íslenzku og enn er til svo vitað sé. Nú er komin út á forlagi Lögbergs aðgengileg útgáfa
á þessari tímamótabók fyrir íslenzka tungu, sem hún sannarlega var. Þýðing Odds er nú færð til nútíma stafsetningar og útgáfan
er unnin í samvinnu við Hið íslenzka Biblíufélag, Kirkjuráð og Orðabók Háskólans. Hefur hópur valinkunnra fræðimanna
og bókagerðarmanna tekið höndum saman um að gera þessa bók sem bezt úr garði. Má þar sérstaklega nefna orðabókarritstjórana
Guðrúnu Kvaran og Gunnlaug Ingólfsson, Jón Aðalstein Jónsson forstöðumann Orðabókar Háskólans og síðast en ekki sizt
Sigurbjöm Einarsson biskup, sem ritað hefur formála og hefur Lesbók fengið góðfúslegt leyfi til að birta hluta hans hér.
Titilblað úr Nýja testamenti Odds frá 1540

fpttacrþthnya
'&e({ament/3tfu Cþri{tt
eigenltgoit> r OtaangeUabaetifaH
flalpr pieOífaDi t PenDi/þíet (þcir
mt/&em bHa poflulat rHfabt fpt
ðllð mefí pttan fJtípuöa. þan
eru nu b«r wtlo^D a Xlot
rvnui(Bubitnlofð t
DyrDar/ efí nlrtiuga*
rtö til fípmDart
öðluþíalpur.
Þetta er hið nýja testament,
Jesú Kristi eiginleg orð og evangelia,
hver hann sjálfur predikaði og kenndi hér í
heimi, sem hans postular og guðsspjallamenn
síðan skrifuðu.
Þau eru nú hér útlögð á norrænu,
Guði til lofs og dýrðar, en almúganum til
sæmdar og sáluhjálpar.
vJelja má víst, að
Ogmundur biskup hafi
ekki tortryggt Odd um
varasamar skoðanir,
þegar hann ræður hann
í þjónustu sína. Biskup
er erlendis 1534 og fer
þá einhverra erinda til
Þýzkalands. Þá hefur
hann þurft á túlk að
halda og vel færum og
dyggum fylgdarmanni.
Ef til vill hefur Oddur
þá orðið á vegi hans og
tekið tilboði eða beiðni
um að verða sveinn
hans. Kannski er það
Ögmundi biskupi að
þakka, að Oddur hvarf
til íslands.“
Oddur Gottskálksson
Úr formála Sigurbjarnar
Einarssonar biskups
egar Oddur hefst handa
um að íslenská Nýja testa-
mentið er hann í Skálholti
og gegnir þar störfum
fyrir Ögmund biskup
Pálsson. Heimildir um ævi
hans þangað til eru óljósar
um margt, meðal annars
um aldur hans. Menn hafa lengstum talið
hann fæddan um aldamótin 1500, en Jón
Sigurðsson segir, að hann sé fæddur 1514
án þess að nefna heimild sína fyrir því. Jón
Helgason, prófessor, hefur hins vegar fært
æði sterk rök að því, að þetta sé nærri réttu.
Hann benti á, að Oddur virðist gefa sér aldur-
vottorð sjálfur í frumsömdum formálsorðum
sínum fyrir Opinberunarbók. Þar kallar hann
sig „ónýtan yngling" og er með þeim orðum
að afsaka það, að hann fellir niður formála
Lúthers á þessum stað vegna þess að honum
þykir hann vera hvass og óvæginn um of.
Hugsanlegt er, að. Oddur hafí átt -við það,
að hann væri óreyndur eða ónýtur ungliði á
baráttuvelli trúarinnar og guðfræðinnar og
ætt'i því að fara hóflega í sakir. Það mun
nú reyndar hafa verið í samræmi við skap-
lyndi hans, hvað sem aldri leið. Og yngling
gat hann varla kallað sig í bókstaflegri merk-
ingu, þegar hann ritaði þetta, sé hann fædd-
ur 1515, því þá er hann komínn vel á þrítugs-
aldur. En því ólíkindalegra er þetta orðalag
hjá manni, sem er kominn að fertugu.
Hér skal ekki meira sagt en það, að mikil
líkindi eru til þess, að Oddur hafí ráðist í
stórvirki sitt af áræði og eldmóði hins unga
manns. Víst er, að hann er kominn LSkál-
holt 1535. Þá hafði hann verið að námi er-
lendis í mörg ár, og lifað trúarleg hughvörf,
háð innri baráttu, sem leiddi til gjörtækra
úrslita í trúarlífí hans. Svo margar sem eyð-
uraar eru í ævisögu hans, einkum framan
af, er því meiri fengur að því að eiga frá-
sögn hans sjálfs af þessum atburði, en henni
hefur skilgóður heimildarmaður haldið til
haga.
„Hann undraðist það mjög með sjálfum
sér, að hann kom sér ekki í skilning um
þessi trúarskipti, er þeir kölluðu, svo margur
vís og hygginn, er hneigðist þar til. Hann
tók það til ráðs, sagði hann, upp á þijár
nætur, þá allir voru í svefni, að hann fór af
sæng sinni í einni saman skyrtu og bað Guð
þess að opna sitt hjarta og auglýsa sér það,
hvort sannara væri, þessir siðir ellegar það
hið gamla, og gefa sér þar upp á réttan skiln-
ing, með fleirum bænaorðum, og hvort sem
hann blési sér í bijóst að réttara væri, það
sama skyldi hann auka, fram draga og fylgja
alla sína daga, svo lengi sem hann lifði. Að
þessum bænum enduðum og þremur nóttum
umliðnum, þá hafði hann sagt, að svo hefði
verið um skipt fyrir sér, að hann hefði með
öllu gleymt því gamla, svo sem hann hefði
það aldrei heyrt og ekki grand af því vitað,
en þar í móti hefði þetta allt opið fyrir sér
legið.“ (Jón Egilsson: Biskupaannálar, Safn
til sögu íslands, I, 76—77.)
Ekkj er kunnugt, hvar Oddur dvelst þegar
þetta gerist. En auðvelt er að skilja, að hann
hafí ekki átakalaust snúist á sveif með rót-
tækum nýjungum í kirkjumálum. Allir vitnis-
burðir um hann benda til þess, að hann hafi
verið fastlyndur maður, hógvær og gætinn.
Og hann var biskupssonur. Faðir hans, Gott-
skálk biskup Nikulásson á Hólum var norsk-
ur, mikillar ættar, með kirkjuleg og veraldleg
stórmenni hið næsta sér í frændgarði. Hann
var um sína daga aðsúgsmikill og harðsnúinn
handhafí biskupsvalds í voldugri kirkju.
Móðir Odds, Guðrún Eiríksdóttir, var
íslensk og átti einnig til auðugra höfðingja
að telja. Tvær systur átti Oddur, aðra sam-
mæðra.
Meðal þeirra, sem í öðrum löndum hrifust
af trúarskilningi Lúthers, voru reyndar tiltak-
anlega margir synir presta. En flestir voru
þeir af hinum lægri stigum og gráðum.
Oddur var hástéttarbam með tryggt gengi
og frama við óbreyttar aðstæður.
Lítil bein kynni hefur hann haft af föður
sínum, ef nokkur. Þó fer það eftir því, hve-
nær hann er fæddur. Víst er að hann ólst upp
í Björgvin í Noregi hjá föðurfrændum. Sagt
er jafnvel, að hann hafi fæðst þar, en rétt-
ara mun það, sem aðrir segja, að hann
hafí verið sendur þangað í fóstur 6 vetra.
Sé hann fæddur 1515 gerist þetta að föður
hans látnum.
í Björgvin hefur hann verið settur til
mennta ungur og þar lýkur hann námi í
góðum skóla. Faðir hans hefur ugglaust
fremur ætlað honum að staðfestast í Noregi
en hér á landi, enda fleiri og ríflegri kosta
völ þar.
Sú spuming hlýtur að leita á, hvers vegna
Oddur lítur á sig sem íslending og hvað til
þess ber, að hann hverfur til íslands, þegar
hann hefíir hlotið norskt uppeldi og menntun
og framast að því búnu í enn öðrum löndum.
Þessu verður ekki svarað. En vart hefði hann
mótast á þennan veg án þess að dveljast á
íslandi að einhveiju ráði á mótunarskeiði en
hann hefur ekki haft mikið ráðrúm til þess,
sé hann rétt um tvítugt þegar hann er kom-
inn í Skálholt og þá með vissu búinn að
stunda framhaldsnám í Danmörku og Þýska-
landi. Hann fær viðumefni, Oddur norski er
hann nefndur og hefur sýnilega kynnt sig
sjálfur eða verið kynntur með því auknefni
fyrir konungi, þegar hann gengur á fund
hans með sitt íslenska Nýja testamenti. Um
það vitnar formálinn eða meðmælin, sem
konungur lét hann fá til brautargengis um
prentun og dreifíngu bókarinnar. Þetta viður-
nefni hlýtur hann að hafa fengið á íslandi
eða meðal íslendinga.
Vera má að Oddi hafi verið stirt um tungu-
tak á móðurmáli sinu, þegar hann kom hing-
að til lands eftir langdvalir erlendis. Norskur
keimur kann að hafa verið að málfari hans.
Sagt er að hann hafí verið stirðróma og hef-
ur mönnum komið í hug, að sú sé skýringin
á því, að hann kaus ekki að gerast prestur.
En það tvennt er íhugunarvert, að maðurinn,
sem fékk þetta norska mark á sig, skyldi
vera svo heill og hollur íslendingur sem
Oddur var, og að enginn Norðmaður varð til
þess að vinna hliðstætt verk í þágu norskrar
kristni og tungu sem hann vann móðurlandi
sínu. Það varð norrænu máli að aldurtila í
Noregi. Og þegar Oddur fer að glíma við
þýðingar á íslensku reynist hann ekki stirð-
máll né málhaltur. Hann hefur sterk tök á
móðurtungu sinni, mikinn orðaforða og beit-
ir honum af ótvíræðu næmi og fími.
Síðar festist annað viðumefni við hann,
Oddur hinn spaki var hann kallaður, því
hann þótti vitmaður mikill, framsýnn og for-
spár.
Þegar Oddur hafði lokið skólanámi í Björg-
vin fór hann til Danmerkur og Þýskalands
að leita sér meiri menntunar. Líklegast er,
að hann hafi í þeirri för gert upp hug sinn
í trúarátökum samtímans. Siðbótarhreyfingin
hafði lítt látið að sér kveða í Noregi, þó helst
í Björgvin, enda gætti þýskra áhrifa meira
þar en annars staðar í landinu. Munkur einn
tók að prédika lútherskan lærdóm þar í bæn-
um árið 1527. Síðar komu aðrir til liðs við
hann. Ögmundur biskup Pálsson skrifar bréf
í Björgvin 1534 og segir þar, að margt sé
breytt til hins verra í því biskupsdæmi (Páll
E. Ólason: Menn og menntir, 1,213).
Ekki verður fyrir það synjað, að Oddur
hafí þegar í Björgvin lagt eyru við hinum
nýja boðskap og tekið að hugleiða mála-
vexti. En þegar hann er kominn suður á
bóginn kemst hann ekki hjá því að sjá, að
„margur vís og hygginn" tekur í þennan
streng af alefli. Þar les hann bækur og rit- -
linga, sem höfðu vakið marga til nýs skiln-
ings á fagnaðarerindinu og köllun kirkjunn-
ar. Og þar voru ekki vandfundnir menn, sem
boðuðu það af brennandi áhuga, að nú skyldi
kirkjan leyst úr læðingi. Þeir stefndu að vakn-
ingu með alþýðu. En vakning til nýs trú-
arlífs gat ekki orðið nema „Jesú Kristi eigin-
leg orð og evangelía“ kæmust til skila og
áhrifa.
Nýja testamentið kom út á dönsku 1524.
Kristján konungur 2., sem þá hafði verið
hrakinn frá völdum og í útlegð, hafði snúist
til lúthersku og lét þijá lærða ráðgjafa sína
gera þýðinguna. Hún var óhöndugleg enda
var danska varla orðin ritmál. En samt
breiddist bókin um landið og er talin hafa
ráðið miklu um það, hve siðbóíin efldist fljótt
í Danmörku (P.G. Lindhardt: Den nordiske
kirkes historie, bls. 100).
Ögmundur biskup var vinur og stuðnings-
maður Kristjáns konungs og hlýtur að hafa
spurt þessa ráðabreytni og tiltekju konungs.
En hvort tveggja varð yfír hann að koma:
Sá konungur, sem hann hafði þegið biskups-
dóm sinn af og bundið mestar tiyggðir við,
og náinn skjólstæðingur hans hér heima,
unnu hvor um sig það verk, sem hann hefur
hvorugum ætlað og síst var honum að skapi.
Telja má víst, að Ögmundur biskup hafi
ekki tortryggt Odd um varasamar skoðanir,
þegar hann ræður hann í þjónustu sína. Bisk-
up er erlendis 1534 og fer þá einhverra er-
inda til Þýskalands. Þá heftir hann þurft á
túlk að halda og vel færum og dyggum fylgd-
armanni. Ef til vill hefur Oddur þá orðið á
vegi hans og tekið tilboði eða beiðni um að
verða sveinn hans. Kannski er það Ögmundi
biskupi að þakka, að Oddur hvarf til ís-
lands. En vafalaust hefur biskup ekki aðeins
vitað öll deili á Oddi, heldur hafa þeir kynnst
áður. Ögmundur hafði neyðst til þess að sitja
lengi um kyrrt í Björgvin í vígsluför sinni
(1520—22). Þá hefur hann verið tíður gestur
þess fyrirfólks, sem hafði Odd í fóstri og
væntanlega gert sér títt um hann, því að
hann átti Gottskálki biskupi gott að gjalda
sakir meðmæla, sem hann hafði meðferðis
frá honum til erkibiskups.
Heima í Skálholti þurfti Ögmundur biskup
að hafa dugmikið lið í kringum sig, því að
hann hafði mikið á herðum. Völd hans og
• umsvif voru þá meiri en nokkur annar íslensk-
ur maður hefur haft fyrr eða síðar. Sem
Skálholtsbiskup hafði hann þijá fjórðunga
landsins undir og mátti heita, að hann hefði
þar ráð hvers manns í hendi sér. Hann var
stórauðugur sjálfur auk þess sem hann var
umráðamaður hinna miklu eigna og ítaka
dómkirkjunnar. En nú hafði hann til viðbótar
fengið æðstu veraldarvöld í biskupsdæmi
sínu. Ríkið var konungslaust í bili og horfur
á ófriði. Þess vegna fól ríkisráðið norska bisk-
upnum hér að fara með hirðstjóravald og
hafa á hendi innheimtu og ábyrgð konungs-
tekna. Þar á ofaii lét erkisbiskup vald sitt í
þeirra hendur óskorað uns aftur kyrrðist um.
6