Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 29
„Ég sat um stund í sömu kapellu og fór
með sálma, eins og ég var vanur fyrir kvöld-
verð, og þá heyrði ég, eins og fyrir ofan
mig eins konar hörpuhljóma, eða öllu heldur
söng og þegar ég af öllu hjarta hlýddi á
þessa himnesku hljóma og fór um leið með
bæn, þá heyrði ég innra með mér, ég veit
ekki hvernig, laghljóm ákaflega yndislegan
frá himni, sem gagntók hug minn. Því hugs-
anir mínar breyttust á sömu stund í eins
konar söng, í sál minni braust fram söngur
um það sem ég áður hafði hugsað, og sagt.“
H.vað í ósköpunum var eiginlega þessi
furðulega tónlist, sem virkaði svo heillandi
og hughreystandi á Rolle?
SÖNGUR HVELANNA
Sú skoðun, að jarðnesk tónlist sé byggð
á alheimssamhljómi eða send til okkar frá
Guði 'er ævaforn. Hinn mikli gríski stærð-
fræðingur og heimspekingur Pýþagóras
(582-507) var sá fýrsti sem útbreiddi þessa
skoðun meðal vestrænna þjóða með kenn-
ingu sinni um „tónlist hvelanna" — þ.e.
himneska tónlist, sem stafar af snúningi
plánetanna og annarra himintungla. Þótt
flestir samtíðarmenn hans teldu að vísu að
hér hefði Pýþagóras verið að tala á frum-
spekilegan hatt, þá er engan veginn óhugs-
anlegt að hann hafi einhverju sinni orðið
fyrir andlegri reynslu með svipuðum hætti
og Richard Rolle.
Sú trú að himnarnir framleiði sína eigin
tónlist er ekki eingöngu vestræn heimspeki-
kenning; sömu skoðun bregður einnig fyrir
í austrænni heimspeki. Samkvæmt sumum
jógakenningum, þá lýsir lífstreymi alheims-
ins sér einnig í hljómum, sem einstaklingur
getur numið í hugleiðslu. Þessi tegund tón-
listar hefur hlotið nafnið Nad.
Að því er ég best veit kom þessi kenning
fýrst fram í vestrænum bókmenntum í bók
eftir Julian Johnson, sem út kom árið 1989
og bar nafnið Leið meistarans. Dr. Johnson
hefur lagt ríka stund á austræna heim-
speki. Hann segir í bók sinni, að tónlist
þessi, Nad sé mikilfengleg sinfónía, hjá
henni eigi allar sinfóníur upptök sín. Þetta
Himnesk tónlist
sé frumleg tónlist alheimsins. Sérhver
hljómur jarðneskrar tónlistar sé eins konar
bergmál þessara samhljóma, Nad, þaðan
sem allir hljómar eigi rætur sínar að rekja.
Ég hef lengi metið mikils nútímadulspek-
ing nokkum og mikið af honum lært. Hann
heitir D. Scott Rogo og hefur þegar skrifað
ýmsar bækur og ritgerðir um dulspekileg
efni og jafnframt verið gagnrýnandi á bók-
menntir um slík efni. Það var einmitt hann,
sem vakti athygli mína á þeirri furðulegu
tónlist, sem ég hef gert hér að umræðu-
efni. Scott þessi er einnig mjög tónelskur
maður og var við tónlistarnám í Los Angel-
es 1968.
Seott varð mjög undrandi þegar hann
frétti að áhugi Reymonds Bayless á þessu
efni stafaði af persónulegri reynslu hans.
Hann kvaðst nefnilega eitt sinn hafa heyrt
þessa furðulegu tónlist sjálfur. En ólíkt því
sem var um reynslu Rolles á 14. öld, sem
fyrr var minnst á, gerðist þetta hjá Bayless
algjörlega án nokkurs undirbúnings. Hann
lýsti því með þessum hætti:
„Kvöld eitt eftir að ég var háttaður,. en
var ennþá vakandi og með fullri meðvitund
(ég var um 13 ára gamall, þegar þetta gerð-
ist), þá heyrði ég að mér fannst úr fjarlægð
hljóm. Ég gerði mér þegar ljóst að þetta
var tónlist, sem ég var að hlusta á. Hún
var þó mjög lágvær, svo ég gat tæpast
heyrt hana og að lokum dró úr henni, þang-
að til hún hvarf með öllu. Ekki er hægt
með neinni vissu að meta hve lengi þessi
tónlist hljómaði, en ég giska á að hún hafi
varla heyrst nema nokkrar mínútur. Ekki
var heldur hægt að gera sér grein fyrir því
hvaðan úr geimnum hún barst.
ÓJARÐNESK OG ÓSKILJAN-
LEGAFÖGUR
Ég hafði gífurlegan áhuga á þessari tón-
list, þótt ég sökum æsku minnar hefði enga
þekkingu á því hvers konar tónlist þetta
væri eða hvaðan sprottin. Þrátt fyrir þetta
þekkingarleysi, þá var mér einhvern veginn
fyllilega ljóst að þessi tónlist væri algjörlega
ójarðnesk og óskiljanlega fögur og tignar-
leg-
I samanburði við hana er stórkostlegasta
tónlist á jörðu, hvort sem hún er eftir Bach
eða Brahms, ekkert annað en hrjúfír hljóm-
ar. Hún var bókstaflega himnesk og þegar
ég heyrði hana hélt ég að hún væri ein-
Um það leyti sem forfeður okkar voru að
skrifa sögur þær, sem seinna urðu heims-
frægar undir nafninu íslendingasögur, þá var
uppi á Englandi maður (1290-1348), sem enn
er ógleymanlegur þar í landi á 20. öld. Hann
Sú trú að himnarnir
framleiði sína eigin
tónlist er ekki eingöngu
vestræn
heimspekikenning;
sömu skoðun bregður
einnig fyrir í austrænni
heimspeki. Samkvæmt
sumum j ógakenningum,
þá lýsir lífsstreymi
alheimsins sér einnig í
hljómum, sem
einstaklingur getur
numið í hugleiðslu.
Eftir ÆVAR R. KVARAN
hefur af fræðimönnum stundum verið kall-
aður faðir breskrar dulspeki. Hann var mjög
trúaður maður og skrifaði talsvert um dul-
spekimál eftir að hann lauk námi við háskól-
ann í Oxford. En skömmu síðar gerðist
hann fræðari sérstakrar nunnureglu við
Hampole nálægt Dorchester. Maður þessi
bar nafnið Richard Rolle. Brátt tók að fær-
ast mikil helgi yfir þennan mann, þótt hann
yrði aldrei opinberlega tekinn í tölu dýrl-
inga. Þó naut hann mikillar heli og virðing-
ar um allt Bretland allt framað siðaskiptum.
Ritmál hans var mjög fagurt og hefur
það enn varðveist á bók eftir hann, sem ber
nafnið Eldur ástar og talin stafa frá árinu
1343. Þessi bók segir frá andlegri lífsreynslu
höfundar.
Lífsreynsla þessa merka manns varð
meðal annars til þess, að hann tók að trúa
því að djúpt innra með sál mannsins væri
að finna innri tónlist, sem hægt væri að
„heyra" þegar maður kæmist í eins konar
algleymi- eða hrifningarástand. Hann kvað
þessa tónlist óendanlega miklu fegurri en
nokkurn hljóm, sem heyrst hefur á jörðu. í
bók sinni tekur höfundur það skýrt fram,
að þessi „tónlist" sem hann talar um sé
engan veginn myndhverf eða myndræn,
heldur bókstafleg; hann hafi heyrt hana
sjálfur.
„Það gerðist með þeim hætti,“ segir Ric-
hard Rolle, „að dag nokkum sat ég í kap-
ellu nokkurri og naut þeirrar gleði sem fal-
ist getur í bæn og hugleiðslu. Allt í einu
fann ég innra með mér til óvæntrar hlýju,
eins og af þægilegum eldi. Þessi hlýja var
ólýsanlega yndisleg og henni fylgdi brátt
guðdómlegur himneskur samhljómur, eins
konar dýrðlegur lofsöngur í ljúfri og yndis-
legri laglínu, sem aðeins getur borist til
heyrnar þess sem fær er um að taka við
þessum guðdómlegu hljómum og verður til
þess að vera andlega hreinn og ójarðbund-
inn.
Aðra lýsingu er einnig að finna á þessari
furðulegu tónlist í bókinni Eldur ástar:
Salvador Dali: Senicitas, 1926.
f
hvern veginn tengd trúarbrögðum, og er
ég enn þeirrar skoðunar. Hún virtist fram-
leidd af fjölda hljóðfæraleikara og söngv-
ara. Ég veit það ekki, en mér þótti greini-
legt að það væri mikill fjöldi sem framleiddi
hana. Þá get ég ekki heldur verið viss um
hvort hún var leikin eða sungin. Þetta var
einhvern veginn á svo háu sviði, að slíkur
greinarmunur varð ekki gerður. Það eina
sem hægt er að segja um þetta er það, að
tónlistin var ótrúlega fögur, auðheyrilega
yfirnáttúruleg og gat alls ekki stafað af
mannlegum hljóðfærum eða röddum.
Þrátt fyrir það þótt langur tími sé liðinn
síðan þetta gerðist, þá er það algjörlega
skýrt í endurminningunni og öflugt. Með
öðrum orðum: Ogleymanlegt."
VITRUN
Efnishyggjumanns
Þessi sérstaka reynsla hans átti sér stað
þegar hann var ennþá ungur maður sem bjó
í New York. Hann sagði með þessum hætti
frá reynslu sinni:
„Þetta gerðist einhvern tíma kringum
1935, eftir því sem ég man best. Ég var
um það leyti algjör efnishyggjumaður. Al-
gjörlega andvígur og ótrúaður á hvers kon-
ar sálræn fýrirbæri, andlegs eða trúarlegs
eðlis. Ég var á gangi niður hæð nokkra og
reykti vindil. Allt í einu fór ég að heyra
fjarlæga tónlist sem skýrðist smám saman
í vitund minni. En hins vegar virtist þessi
tónlist ekki raunverulega vera í fjarlægð,
heldur í eyrunum á mér, báðum eyrunum.
Þetta var líkt og stereotónlist nú á dögum.
Hún virtist vera í höfðinu á mér. Ég nam
staðar og hlustaði á þessa tónlist sem svall
upp í vitund minni. Ég get ekki lýst þessu
öðruvísi. Tónlistin gagntók mig algjörlegá.
Ég gat ekki greint nein ákveðin hljóðfæri
eða neitt sérstakt lag. Ekki gat ég heldur
gert mér grein fyrir neinum mannlegum
röddum. Ég bara stóð þarna og tárfelldi,
og þannig var ég bókstaflega töfrum sleginn
í að minnsta kosti tíu mínútur. Ég gat ekki
gert mér neina grein fyrir fólkinu sem var
í kringum mig fyrr en ég komst aftur úr
þessari töfrahrifningu. Það er engin leið að
lýsa þessari tónlist, nema með því að segja,
að áhrif hennar voru svo yfirþyrmandi og
tignarleg, að engin tónlist sem ég háfði
heyrt á jörðinni komst í nokkum samjöfnuð
við það — alls engin. —
Mér tókst þó að rannsaka þetta fyrirbæri
óskiljanlegrar tónlistar nokkm nánar. Sömu
vikuna og ég hafði tekið þá ákvörðun, fékk
ég bréf frá húsfreyju í Edmonds, Washing-
ton, Grace Russell að nafni, sem tjáði mér
að hún hefði lesið eitthvað sem ég hafði
skrifað um slíka tónlist og vildi gera saman-
burð á sálrænni reynslu sinni um svipað
efni. Tók ég því að sjálfsögðu tveim höndum
og skrifaði hún mér síðan ítarlegt bréf um
„hina guðdómlegu tónlist, sem kom ein-
hvers staðar úr geimnum" og hún hafði
heyrt. Hun sagði frá því með þessum hætti:
„Það var mjög snemma morguns, að ég
heyrði þessa tónlist. Ef ég man rétt hafði
ég sofið mjög djúpt, eins og ég var vön.
En allt í einu var ég glaðvöknuð og yndis*
leg tónlist barst mér innum opinn gluggann
í herberginu. Þetta herbergi er á 1. hæð (
litlu húsi. Aðrir í húsinu voru sofandi. Allt
var kyrrt í húsinu. Ég fór á fætur, gekk
að glugganum og beygði mig útum hann
og horfði á morgunsólina. Ég sá stóra hús-
ið handan við götuna í um 50 feta fjar-
lægð. Ekkja nokkur og dóttir hennar bjuggu
í þessu húsi. Hvorug þeirra var sérstaklega
tónelsk. Tónlistin gat því ekki hafa borist
þaðan.
Engin Hugmynd Um
Hljóðfæri
Síðan hef ég lagt talsvert á mig til þess
að hugsa um þessa tónlist; t.d. til þess að
gera mér grein fyrir því á hvaða hljóðfæw
þetta hefði verið leikið, en hef þó aldrei
getað komist að annarri niðurstöðu en þeirri,
að það gæti ég aldrei vitað. Aldrei virtist
leikinn einleikur á nokkurt hljóðfæri. Allir
léku hins vegar saman. Allir sem einn. Hins
vegar fannst mér aldrei leika á því nokkur
vafi að margir léku, sökum hinna mismun-
andi tóna. Aldrei heyrði ég neina þrumusam-
hljóma, engan trumbuslátt og enga sker-
andi háa tóna. Hins vegar var greinilega
um laglínu að ræða og dásamlegan sam-
hljóm. Að baki lagsins, sem líktist endalaus-
um söng án orða, heyrði ég stundum djúpa
drynjandi tóna, sem líktust einna helst öldur
róti hafsins. Þetta var ekki hávaðasamara
en hitt, en það mátti þó greina það. Laglín-
an virtist vera leikin í mikilli hæð af fjölda
hljóðfæra af mikilli leikni. Styrkur þessarar
tónlistar var mjög magnaður. Hún var í
senn áhrifamikil og ólýsanlega fögur. Hún
gjörheillaði mig.“
Höfundur er leikari og rithöfundur.
-t
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. DESEMBER 1988 29