Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1988, Blaðsíða 4

jr U R G L A T K 1 S T U N N 1
Móðir guðs
og lækning þjóða
UM LIUU EYSTEINS ÁSGRÍMSSONAR
Það hefur flestum
nútíma íslendingum
verið kennt í skóla, að
„allir vildu Lilju kveðið
hafa“. Fæstir munu þó
þekkja kvæðið, sem
rúmar heila heimsmynd
með táknrænu
myndmáli, með átökum
á milli hins guðdómlega
annarsvegar og Lúsífers
hinsvegar,
persónugervings
ofbeldishneigðar og
skammsýni.
Ohófsmaður í ástríðu
sinni eftir heilagleika —
að verða heill hið innra
— og lenti því þráfald-
lega í útistöðum við
menn og stofnanir á
spilltri tíð; þannig var
Eysteinn Asgrímsson
sem sjá má af kvæði hans Lilju. Kvæðið
er kristin heimsmyndarlýsing: sköpunar-
saga, lýsing á tilvistarkjörum manna al-
mennt, sem eru samkvæmt kvæðinu slæm.
Skáldið lýsir úrræðum við aðstæðum sem
eru heilbrigðri skynsemi þrálát ögrun, leit-
ar jafnframt ástríðufullt að bestu möguieg-
um kjörum fyrir sjálft sig á þeim vett-
vangi sem það lýsir. Kvæðið er langt,
hundrað erindi, átta vísuorð hvert. Kveð-
skaparhátturinn er tilbrigði við dróttkvæð-
an hátt, svonefnt Liljulag. ‘Ágústíiíus keis*
ari er sagður hafa ort baráttuljóð undir
þessum hætti; svö ritar Finnur Magnússon,
og telur Finnur háttinn vera í grundvallar-
atriðum forngrískan. En vísar þó til fræða
um skáldskap Asíuþjóða, segir að með
líkum hætti hafí Persar órt.
Kvæðið er talið ort einhvemtíma á árun-
um milli 1350 og 1360, annaðhvort að
Heigafellsklaustri á norðanverðu Snæfells-
nesi eða í klaustrinu Helgisetri í nágrenni
Þrándheims í Noregi. Ef svo var sem líklegt
er að Eysteinn Ásgrímsson hafí ort fleira
en kvæðið Lilju þá er glataður allur annar
skáldskapur hans en þetta kvæði — og
vísubotn einn.
Eiginhandarrit höfundar að kvæðinu er
ekki tií. Elsta uppskrift er frá 15. öld, svo-
nefnd Bergsbókargerð og er hún talin
áreiðanlegust þeirra uppskrifta sem til eru;
talin standa næst frumgerð höfundar.
Bergsbók er varðveitt á safni í Stokk-
hólmi, en til er meðal minnisblaða Jóns
Sigurðssonar, á handritadeild Landsbóka-
safns íslands, eftirrit hans af Bergsbókar-
upþskriftinni, og er eftirrit þetta notað við
samningu þessarar greinar. Eiríkur Magn-
ússon notaði sömu uppskrift og önnur gögn
frá Jóni Sigurðssyni — sem lét sér mjög
annt um kaþólsk helgikvæði — er Eiríkur
þýddi Lilju á ensku; hafði til hliðsjónar
aðra uppskrift sem varðveitt er í British
Museum, þangað komin frá Ólafí Stephen-
sen stiptamtmanni sem gaf sir Josep Banks
er gaf þá uppskrift safninu. Þýðing Eiríks
þykir til fyrirmyndar sem og skrif hans
um kvæðið og höfúnd þess sem fylgja hinni
ensku útgáfu hans á kvæðinu. Hann og
Guðbrandur Jónsson hafa skrifað ítarlegast
um kvæðið og eru önnur skrif um það í
minna mæli Iiðtæk þeim sem öðlast vill
fræðilega þekkingu á ljóði þessu. Meðal
uppskrifta Jóns Sigurðssonar á kaþólskum
helgikvæðum er umfjöllun Finns Magnús-
sonar um Lilju, birt í bókinni Dana 1820.
Finnur segir kvæðið enn vel þekkt á ís-
landi en eingöngu í endurskoðaðri gerð.
Mótmælendur hafí fundið sér not fyrir
helgikvæðið Lilju en ekki fyrr en gerðar
höfðú verið á því breytingar til samræmis
við breyttar áherslur í trúarlífí kristinna
Islendinga, það hafí verið fært til lúthersks
horfe.
Amgrímur Jónsson, kallaður „hinn
lærði", breytti kvæðinu í þessu skyni og
var sú gerð gefín út 1612, hin fyrsta út-
gáfa þess. í annað sinn kom ljóðið út 1748
og þá aftur hin endurskoðaða gerð
Amgríms lærða sem í anda siðskiptanna
hafði snúið Maríubænum ljóðsins yfír á
Krists. Til eru a.m.k. 25 uppskriftir þess
frá fyrri tímum, flestar frá því eftir siða-
skipti og ritstýrðar með sama fyrir augum.
Algengt var um mótmælendur að þeir teldu
sér skylt að þylja kvæðið allt vikulega,
sumir daglega, en einmitt vegna þess að
kvæðið hélt aðdráttarafli sínu þrátt fyrir
siðaskiptin orðuðu menn sig sjálfa og ortu
inn í kvæðið eftir hentugleikum, allir vildu
Lilju kveðið hafa. Að sama skapi hefur
reynst örðugt að fínna „hina einu sönnu
Lilju" eftir að áhugi fyrir kvæðinu tók að
vakna á annað borð. *
Ljóðið hefur verið gefíð út a'.m.k. þrjátíu
sinnum. Á íslensku og latínu, dönsku,
norsku, sænsku, þýsku, ensku, frönsku,
hollensku og tékknesku og e.t.v. fleiri
málum. Það kom út í þriðja sinn á íslensku
1913, Finnur Jónsson sá um útgáfuna.
Guðbrandur Jónsson gaf kvæðið út 1944
og aftur síðar. Við útgáfu sína bar Guð-
brandur saman flestar eða allar uppskriftir
að ljóðinu og fann út einhverskonar meðal-
tal sem virðist ekki hafa verið vænlegra
til árangurs en ef hann hefði notast við
Bergsbókargerðina eina, — enda ljóðið víða
lítt skiljanlegt í frágangi hans. 1947 gaf
Páll Eggert. Ólason Lilju út í safnritinu
Islands þúsund ár. Þrívegis síðan hefur
kvæðið komið út og í öilum tilvikum í við-
hafnarútgáfum án þess að rannsókn á sögu
kvæðisins, efni eða gerð hafí legið til
grundvallar, að þvf er séð verði. Um þá
umijöllun, sem kvæðið hefur fengið á
íslensku, gildir að einlægnin, sem einkenn-
ir það, er lögð að jöfnu við bamaskap og
fávísi fyrri tíðar manns með hliðsjón af
heimsmennsku hins upplýsta nútíma-
manns; skáldið virðist þá einhverskonar
loftsýn, því miður án nokkurrar áreiðan-
legrar staðfestu. Því miður vegna þess að
heimsmynd kvæðisins, siðfræði, mannleg
tilvistarkjör samkvæmt því og úrræði við
þeim eru raunar skynsamlegrí en af hefur
verið látið. Og sjálfur er hann þama, uppi-
vöðsluseggurinn, mannasættirinn, tvíbend-
ur allt til róta, brennandi af þrá eftir þeim
heilagleika sem upphefji fallinn mann, en
þar með upptendraður af ástríðu sem hin
helgu fræði kenna að komi í veg fyrir slíka
upphafningu. Baráttan, sem kenna má að
er kveikja þessa ljóðs, er barátta mennsk-
unnar við eðli sitt fremur en einstaklings
við samvisku sína vegna atburða í lífí hans
sjálfs.
Guðsmyndin er nútímaleg, tilverusnið
þess guðs, er skáldið ákallar í upphafi
kvæðis, er „tímarúmssamfella" eðlisfræði
okkar aldar:
Almáttigur guð, allra stétta,
. yfírbjóðandi engla og þjóða,
ei þurfandi staði né stundir,
staði haldandi í kyrrleiks valdi,
senn verandi úti og inni,
uppi og niðri, og þar í miðju--------
Skáidið biður þetta almætti síðan um
andríki, kveður sig hafa jafnvel ríkari
ástæðu fomskáldum til að yrkja lofgjörð
til þess guðs, hyggst segja af „fögrum stór-
merkjum drottins verka". Og hefur sköpun-
arsögu: Fyrstu verkin skaparans urðu him-
inn og jörð og þá níu stéttir engla, — þar
má sjá að englar eru hvatar sumra atburða
jarðneskrar tilvistar, þeir eru milliliðir.
í miðaldaskrifum, ljóðum og lausu máli,
er fleirtala orðsins tími notuð oftar en við
höfum efni til; af síðustu vísuorðum upp-
hafserindisins, sem áðan var vísað til, verð-
ur ráðið að Eysteinn telur líðandina með
tvennskonar móti:
Gerði hann heim og teygði tíma
tvo jafnaldra í sínu valdi.
Englar eru tenglar tvennskonar tíma (al-
gers og afstæðs eða hvað?). En í þessari
nýju vídd, vegna þeirra kringumstæðna,
varð frívilji til, þar með sjálfræðishneigð,
„hið illa“. Lúsifer tók að umbreytast:
Mektarfullur er af bar öllum
í náttúruskærleik sínum,
skapaður góður, og skein í ptýði,
skapara næstur í vegsemd hæstri,
eigi lét sér alla nægjast
engill mekt þá er hafði fengið,
með ofbeldi öðlast vildi
æðri sess og virðing bæði.
LjÓsberi þessi, Lúsifer, er í veigamiklum
atriðum ólflcur þeim djöfli sem miðalda-
kirkjan kostaði að ófrægja í fræðum sínum.
Þeim sem Jón þumlungur óttaðist mest og
Milton orti um í Paradísarmissi sínum:
Þótt mikið fari fyrir óvininum í kvæði
Eysteins er hann ekki alillur. Fjandi Ey-
steins er ' einfaldlega persónugervingur
ástríðna. Hann var óvæginn og ætlar sér
þá dul að deila við drottin „hversu sem
vegnar". Hann sökk því „sem blývarða í
djúpleik jarðar“. Lúsifer gat við svo búið
af sér ofbeldið, hið illa — sem er góðleikinn
afskræmdur. Fjandann og „feiknt" ofbeidið
kallar Eysteinn feðgin. Fjandanum daprað-
ist sjón, með líkingunni er átt við innsæis-
gáfuna, konungshugsunina, hið sjötta
skilningarvit; og fylgir þessi dapra sjón
stundum útlistingum miðaldafræða á Lúsi-
fer föllnum.
I upphafi kvæðis gerir Eysteinn ráð fyr-
ir tímabili á jörðinni áður en hún hlaut þá
útlitsprýði sem síðar varð hennar, og því
næst skeiði slíks fríðleiks án lífríkis, þá
tímabili óvitsmunalegs lífs sem orðið var
til af „vatni og moldu". Síðan „breytti guð
hætti" og sendi lífinu anda „með léttum
blæstri af lofti hæsta"; andann leiðir af
„heitleika af sólarreitum". Kemur þetta
allt heim við nútímavísindi hvemig sem
það má vera, — að frátöldum guði sjálfum
sem „rétt“ vísindi láta liggja milli hluta
eins og kunnugt er. Drottinn kveikti vits-
muni með lífverum og þar með getu til
skilnings. Og er þá maðurinn nefndur til
kvæðisins, Adam, fijáls og í náðum og á
allskostar við heiminn. Líka Eva, talhlýðin
kona. Og eiga þau vísa vist í Paradís með
niðja sína sem getur varla talist góð ka-
þólska; „með æru, vald og ástir“, segir
þar. En jafnframt glæsilegri framtíðarsýn
lýsir drottinn fyrir Adam og Evu að þau
verði dauðleg ef þau snæði af ávexti epla-
trésins; Iýkur raeðu sinni með orðunum:
„Þið munuð ráða“. Valið er ftjálst. Þegar
Á