Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 5

lagi og með sömu ferðafélögum og þremur
árum áður. Að þessu sinni vorum við í Flat-
ey á Breiðafirði. Þar hafði afi minn, Sig-
valdi S. Kaldalóns tónskáld, þjónað sem
læknir á árunum 1926 til 1929. Þarna í
eyjunni sextíu árum eftir að hann fluttist á
brott hitti ég Þórð Bogason (sem nú er
nýlátinn), gamlan Flateying sem hafði verið
daglegur heimagangur á heimili afa míns.
Hann mundi vel eftir því er Eggert Stefáns-
son kom til Flateyjar með Gullfossi skömmu
eftir að Sigvaldi var fluttur þangað og eftir
tónleikum þeim, sem þeir bræður höfðu
haldið fyrir troðfullri kirkju. Hafði fólk drif-
ið að úr næstu eyjum til að sækja tónleik-
ana, sem þóttu minnisstæður atburður.
LELJA
Lelju konu sinni kynntist Eggert í Lund-
únum, en þangað kom hann að lokinni íjög-
urra ára dvöl í Svíþjóð árið 1919. Eggert
hafði leitað sér að kennara í ítölsku því til
Ítalíu var förinni heitið til að fullnema sig
í sönglistinni. Lelja eða Lelia Cazzola Crepsi,
eins og hún hét fullu nafni, varð kennari
Eggerts og hreifst Eggert mjög fljótlega
af þessari ungu kennslukonu sinni og tók-
ust með þeim ástir. Lelja kom Eggert á
óvart. Hún sem kom frá landi snilldarinnar
og listanna vildi heldur horfa á unað náttúr-
unnar en að fara í óperu. „Við skulum fara
út til blómanna," sagði Lelja. „Við skulum
taka bókina með og setja okkur þar, sem
fuglarnir syngja og grasið og blómin anga.“
Hún sagði þetta á ítölsku. Eggert var byrjað-
ur að læra málið, „og nýir sjóndeildarhring-
ir opnuðust".
Lelja var af ætt stóriðjuhölda á Ítalíu,
vel efnuð og falleg. Þau gengu í hjónaband
og settust að á Ítalíu. í viðtali við Matthías
Johannessen hefur Eggert komist svo að
orði að þegar hann giftist Lelju, þá hafi
hann ekki aðeins eignast þessa góðu og
göfugu konu, heldur heila menningu, hann
hafi gifst suðrænni menningu í líki Lelju.
En Eggert var alltaf á ferð og flugi, og
svo fór að peningar þeirra brunnu upp á
verðbólgubáli í Þýskalandi. Eftir það var
alltaf fjárhagslegt basl á þeim. Öll stríðsár-
in bjuggu þau hvort í sínu landinu, en
mæltu sér svo mót í Reykjavík eftir stríðið
á silfurbrúðkaupsdaginn. Hann kom frá
New York en hún frá Róm. Eftir það voru
þau saman öllum stundum meðan bæði lifðu.
í dagbókum Eggerts leynir sér ekki að
hann hefur elskað konu sína heitt og metið
hana mikils. 1948 skrifar hann: „Lelja gefur
mér nýtt líf. Hún fyllir mig einhveijum yfir-
jarðneskum krafti.“ Hann bætir því við að
hann fyllist alltaf af kvíða ef hann þurfi
að fara frá henni, „jafnvel" þó förinni sé
heitið til íslands. Víða í dagbókum hans er
að finna mjög hástemmdar játningar til
Lelju, t.d. árið 1953: „Lelja er svo góð og
réttlát og göfug manneskja að það er ekki
hægt að vera í návist við fegurri sál eða
vitrari manneskju, hún er verndargyðja
manna og dýrar... Ég væri ekki á Italíu
einn dag ef hún væri ekki.“
„VlÐ SPRENGJUM HÚSIÐ!“
Karl Oluf Bang, stjúpsonur Sigvalda
Kaldalóns, var dyravörður á hljómleikum
Eggerts og Sigvalda í Fríkirkjunni 1925.
Karl Oluf er enn í fullu fjöri og segist svo frá:
Fyrir mistök hafði verið selt tvöfalt magn
af miðum á fyrstu hljómleikana. Það dreif
að fólk, en þeir Eggert og Sigvaldi voru
búnir að sýna mér hvar voru sætin fyrir
boðsgestina. Ég átti að sjá um að þau sæti
yrðu ekki notuð nema fyrir boðsgesti. Ég'
var eini dyravörðurinn, og áður en ég vissi
af var orðið troðfullt, og fólk hélt áfram
að streyma og tróðst upp í tröppur og í
allar smugur og boðsgestirnir stóðu þar:
Páll ísólfsson, Knud Ziemsen borgarstjóri,
Árni Thorsteinsson, séra Bjarni, Guðmundur
Jónsson skipstjóri, þessir stífu menn og
miklu vinir, allir í stigaiíum, teygjandi haus
inn hver upp fyrir annan. Ég sé að ég ræð
ekki við neitt og það er fullt fyrir utan. Ég
bara botna ekkert í þessu, en í fátinu loka
ég hurðinni, læsi og fer inn í kórinn. Þar
eru þeir og ég segi þeim hvernig komið sé
að það sé orðin full kirkjan og fullt af fólki
úti, hvort ég megi.ekki bara segja því að
miðarnir gildi fyrir næsta konsert. Þá gellur
Eggert við hinn lukkulegasti og segir: „Nei,
nei, við sprengjum húsið maður. Opnaðu
bara.“ Og við sprengdum húsið.
Á eftir var haldin veisla heima hjá Sig-
valda á Nýlendugötu 15, þar sem margt
af fína fólki bæjarins var saman komið, en
jafnframt tóku þá að berast kvartanir utan
úr bæ yfir því að verið væri að plata fólk
á konsert og láta það síðan standa tímunum
saman á tröppum. En það lá vel á Eggert:
„Ég söng dásamlega,“ sagði hann, en svo
segir hann allt í einu: ,,En „Guð vors lands'
syng ég aldrei aftur." Ég verð alveg gáttað-

Eggert Stefánsson ásamt Balbo, foringja ítölsku flugsveitarinnar, sem hingað
kom fyrir stríð, við innganginn á Hótel Borg, þar sem Balbo hefur verið boðinn
sérstaklega velkominn með veglegu skilti.
Bræðurnir Sigvaldi Kaldalóns tónskáld t.v. og Eggert Stefánsson.
ur á þessu og spyr hann svo á eftir: „Af
hveiju viltu ekki syngja „Guð vors lands“
aftur?" Hann svarar: „Óli minn, þegar mað-
ur hefur gert einn hlut eins vekog hann
best verður gerður þá vill maður ekki eiga
á hættu að skyggja á það.“
SÖNGSIGURIPARÍS 1925
Eggert Stefánsson söng víða erlendis, á
Norðurlöndum, Ítalíu, flestum löndum Mið-
Evrópu og í Bandaríkjunum og Kanada.
Ég hef undir höndum mikið af lofsamlegum
blaðadómum um söng hans, en ljóst er að
hann fékk misjafna dóma, og hann var líkur
öðrum mönnum hvað það snerti að varð-
veita frekar þá dóma sem jákvæðir voru.
Meðal stærstu söngsigra Eggerts á erlendri
grundu var vafalaust söngur hans í París
1925. Þar fékk hann einróma lof í blöðum,
sem leiddi til þess að hann fékk fjölmörg
tilboð um að syngja í öðrum löndum og
koma fram í útvarpi, m.a. í BBC. Sjálfur
hefur Eggert sagt að þessir hljómleikar
hafi haft svo mikla þýðingu fyrir sig, að
hann þakkar þeim frama sinn sem söngv-
ari. Vafalaust hefur hann lagt sig allan fram
— en oft virðist sem Eggert hafi ekki æft
sig nægilega mikið fyrir hljómleika. Trúlega
var þetta hápunkturinn á söngferli hans.
Tengsl Við Fasismann
Úr bernsku minni er mér minnisstæð
mynd úr bók af líkum Benitos Mússólínis,
leiðtoga ítalskra fa'sista, og ástkonu hans
þar sem þau höfðu verið hengd upp á fótun-
um fyrir utan bensínstöð í Mílanó. And-
spymumenn höfðu náð þeim undan verndar-
væng Þjóðveija og tekið þau af lífi 28. apríl
1945. Mynd þessi varð mér í senn ógleyman-
leg og ógnvekjandi, ekki síst fyrir þá sök
að móðir mín sagði um leið og ég sýndi
henni myndina að ekki hefði miklu munað
að illa færi fyrir Eggert og Lelju að loknu
stríðinu vegna þess að þau, eða a.m.k. Lelja
og hennar fjölskylda, hefðu fylgt Mússólíni
að málum.
Karl Oluf Bang móðurbróðir minn kann-
aðist strax við að Eggert og Lelja hefðu
fylgt Mússólíni að málum er ég bar þetta
undir hann, þó ekki segist hann vita mikið
um það mál. „Það var einu sinni er ég sat
með Eggert á Hressingarskálanum, senni-
lega einhvern tíma á árunum 1937-38, að
hann sagði: „Mússólíni er minn maður,“ og
bætti við að áróðurinn á móti Mússólíni
væri óréttmætur. Hann hefði lyft Ítalíu upp
úr öldudal."
Hvergi í bókum Eggerts, sem allar eru
skrifaðar eftir síðari heimsstyijöld, er neitt
að finna um stuðning hans eða Lelju við
fasismann. Það er skiljanlegt f ljósi biturrar
reynslu þeirra hjóna. Það kann líka að vera
ástæðan til að Éggert skuli kjósa að nefna
ekkert um kynni sín af Balbo flugmálaráð-
herra Mússólínis, en Eggert kynntist Balbo
er hann dvaldi hér á landi nokkra daga í
júlí 1933 er hann var í fylkingarbijósti í
hinu fræga hópflugi ítala frá Róm til
Chicago. En yfirleitt var Eggert ekki að
iegja um kynni sín af slíkum stórmennum.
Kristján Albertsson rithöfundur var aðal
fylgdarmaður Balbos og ítölsku flugmann-
anna meðan á dvöl þeirra stóð hér á landi,
en Eggert fylgdi Balbo í listasafn Einars
Jónssonar, og hefur þannig haft tækifæri
tjl að ræða við hann og vafalaust hrifist af
honum því Balbo vakti almenna hrifningu
íslendinga í þessari heimsókn.
LELJU HÓTAÐ DAUÐA!
Ljóst er að Lelja mátti ýmislegt þola í
stríðslok vegna tengsla fjölskyldu hennar
við fasismann. Hún og Eggert bjuggu að-
skilin öll stríðsárin, hún á Ítalíu og hann
lengst af á Islandi en einnig í Bandaríkjun-
um. Því miður eru ekki varðveittar dagbæk-
ur Eggerts frá þeim tíma sem mestu máli
skiptir í þessu sambandi, þ.e. fyrri hluta
ársins 1945. En 8. október skrifar Eggert
í dagbók sína um Lelju, en hann vár þá í
New York: „Hún segist ekki örugg í Schio,
þvílíkt líf í heiminum." í árslok 1945 er
Eggert efst í huga hversu slæmt árið 1945
hefur verið. Meðal slæmra viðburða ársins
nefnir hann að Lelja hafi verið fangelsuð
og henni hótað dauða en að hún hafi slopp-
ið út þremur dögum áður en allir félagar
hennar voru drepnir. Hann nefnir einnig að
hús hennar hafi verið „tekið“ og bróðir henn-
ar ofsóttur. „Svona [voru] allar fréttir svart-
ar og sorglegar,“ skrifar hann um viðburði
þessa árs. Margir vina Eggerts hér heima
sem ég hef rætt við kannast við að Lelja
hafi orðið fyrir óþægindum vegna tengsl-
anna við fasismann, en segja að þessi mál
hafi yfirleitt ekki borið á góma hér heima
og því viti þeir ekki hversu mikið Lelja
mátti líða vegna þessara tengsla. Lelja var
lengi að komast yfir stríðsminningarnar.
Um mitt ár 1948 skrifar Eggert í dagbók
sína: „Lelja er indæl þegar hún er ekki
upptekin af stríðsminningunum hér í Schio.“
Þorkell Sigurbjörnsson tónskáld sótti
Lelju heim sumarið 1971, níu árum eftir
að Eggert dó. „Við vorum með kveðju frá
foreldrum mínum og eitthvað lítilræði til
Lelju. Hún tók okkur forkunnar vel og var
hin viðræðubesta. Það sem mér er eftir-
minnilegast frá þessari stuttu heimsókn til
hennar var að hún vildi koma á framfæri
þakklæti sínu til Islendinga. Hún þakkaði
Islendingum að hún hefði haldið lífi. Ætt-
menni hennar voru fasistar og hún hefði
orðið að láta allt sitt af hendi ef ekki hefði
komið til aðstoð frá íslandi. Hún sagði að
Bjarni Benediktsson hefði séð til þess að
hún fengi eftirlaun frá Islandi. Annan lífeyri
hefði hún ekki haft.“
í SCHIO: ÚTLAGI í LlST OG
Fegurð
Það er athyglisvert að í bókum sínum og
sendibréfum er Eggert ósköp fáorður um
þann bæ sem hann bjó í á Ítalíu. Skýringar-
innar er vafalaust að leita í því sem Auður
Laxness nefnir í samtalsbókinni Á Gljúfra-
steini, að Eggert leiddist oft í Schio og
tolldi þar yfirleitt ekki nema nokkra daga
.í senn.
í bréfi til vinar frá sumrinu 1948 skrifar
Eggert: „Okkur hér líður vel — svalt og sól
á milli. Ég hef það gott nema þegar ég
hugsa heim, og seiðurinn byrjar. Utlagi! en
í list og fegurð.“
Schio er lítill dæmigerður ítalskur bær á
Norður-Ítalíu, skammt frá Vicenza. Bæjar-
stæðið er fallegt, mikill fjallgarður blasir
við í norðri. En þó að Eggert hefði glöggt
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1990 5