Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 9

Við Fornastöðul. Sigurbjörn biskup situr á hleðslunni, sem ennþá sést.
kom til íslands og bjó í Skálaholti eftir föð-
ur sinn.“
En hvernig sér Sigurbjöm fyrir sér sjálft
bæjarstæðið, þegar Teitur litast um á staðn-
um. Hann segir svo í áður nefndri ritgerð:
„Skáli þeirra Mosfellinga var reistur í kvos,
eða réttara sagt á stalli framan í breiðri
bringu. Fyrir norðan hefur verið víðlent
skóglendi, framundan snarhallar brekkunni
ofan að grösugu engi, vestan við það geng-
ur klettabelti fram, með skemmtilegum
brekkum og hjöllum, en að austan er grunn
tjörn eða lón, Undapollur, upp frá Hvítá,
sem fellur breið og vatnsmikil norðan við
hið svipmikla Vörðufell."
II
Ekki er ætlunin hér að rekja sögu Skál-
holts; það væri full mikið færst í fang. En
það er eftirtektarvert, að tveir fyrstu biskup-
ar' á stólnum voru feðgar og einnig tveir
þeir síðustu, Finnur Jónsson og Hannes
Finnsson. Þeirra á milli em sumir gleymdir,
en aðrir gnæfa uppúr og eru ennþá þjóð-
kunnir, menn eins og Isleifur og Gissur,
Þorlákur, Páll, meistari Jón Vídalín og
meistari Brynjólfur. Meistari Jón hefur vafa-
laust staðið þjóðinni næst. Það gerði postill-
an hans, sem um orðfæri og snilldarleg efni-
stök á engan sinn líka meðal hliðstæðra
bóka. Hann einn allra komst upp að hlið-
inni á Hallgrími í alþýðuhylli. Brynjólfur
hefur orðið hugstæður vegna þess, að heim-
ilisógæfa hans lifir í fersku minni sem sígilt
bókmennta- og leikhúsefni. Hitt muna menn
ekki eins vel, að hann var einn mesti lær-
dómsmaður, sem þjóðin hefur átt svo að
ljómi stóð af út í lönd, og dáður og virtur
höfðingi á biskupsstóli.
En Skálholt er sem betur fer risið úr
öskustónni og ærið ólíkt að litast þar um
en var á mínum uppvaxtarárum í Tungun-
um, þegar Skálholtskirkja var eins og hver
annar títill, bárujárnsklæddur hjaliur og að
öðru leyti ekki annað á staðnum en bæjar-
húsin, þar sem Jörundur Brynjólfsson al-
þingismaður bjó.
Þannig var það líka, þegar Sigurbjörn
Einarsson kom fyrst að Skálholti. Það var
vorið 1929. Faðir hans, Einar Sigurfinns-
son, hafði kvænst í annað sinn og flutti
þetta vor austur að Iðu í næsta nágrenni
Skálholts, þar sem hann bjó síðan í allmörg
ár. Sigurbjörn kom austur síðar um vorið,
því hann var þá í Reykjavík að taka gagn-
fræðapróf. Honum rann strax til rifja að
sjá niðurlægingu Skálholts, en nú fóru svipt-
ingasöm ár í hönd, ár kreppu og síðan
heimsstríðs og ekki var í svipinn hljóm-
grunnur fyrir endurreisn í Skálholti. Það
varð þó verk Sigurbjarnar Einarssonar
meira en nokkurs annars manns að vekja
landsmenn til vitundar um, að við svo búið
mátti ekki standa á hinum algöfugasta bæ
á íslandi.
í mjög stuttu máli má segja, að hvatning
séra Sigurbjarnar hafi borið ávöxt með
stofnun Skálholtsfélagsins 1949. Félagar
undirgengust að greiða f sjóð 100 kr. á ári
fram að afmælisárinu 1956. Fyrsta meiri
háttar framkvæmdin á staðnum, sem félag-
ið beitti sér fyrir, var uppgröftur fornminja
sumarið 1954, þegar m.a. fannst steinkista
Páls biskups. Skálhoitshátíðir voru haldnar
Dómkirkja Brynjólfs biskups. Þessi vatnslitamynd John Cleveieys frá árinu 1772
er elzta mynd sem til er af kirkju í Skálholti. Hún var að flatarmáli nær helm-
ingi minni en miðaldakirkjan.
Gripir úr Skálholtskirkju: Kaleikurinn góði frá því um 1300 og skírnarsár úr
kirkju Brynjólfs, frá 1651. Þessir gripir eru þvímiðurekki varðveittir í kirkjunni.
og þó ekki rættist sá draumur, að ný kirkja
risi fyrir afmælið 1956, reis hún engu að
síður, verk Harðar Bjarnasonar, þá húsam-
meistara ríkisins. Hún var vígð sumarið
1963.
Og nú stöndum við Sigurbjörn biskup
framan við þessa kirkju í haustblíðunni og
virðum fyrir okkar það, sem áunnizt hefur:
Byggingar Skálholtsskóla, sem þeir Manfreð
Vilhjálmsson og Þorvaldur Þorvaldsson,
arkitektar, hafa teiknað af svo mikilli
smekkvísi, að byggingamar virðast styðja
kirkjuna og bæta heildina í stað þess að
eitt keppi við annað. Þarna er og bústaður
rektors, einnig íbúðarhús sóknarprestsins,
séra Guðmundar Óla Ólafssonar, og litlu
norðar var byggt myndariega yfir Skálholts-
bóndann. Eitt af því sem þótti við hæfi
áður en vakningin varð um raunverulega
endun-eisn staðarins var bændaskóli við hlið
Hólaskóla og Hvanneyrarskóla og lög um
hann urðu til. Menn gerðu sér ekki ljóst,
að brátt yrði keppt að samdrætti í landbún-
aði, en ekki liðu mörg ár þar til augljóst
var, að skólarnir tveir sem fyrir voru mundu
nægja.
III
Eitt af því sem ennþá vantar í Skálholti
er líkan eða einhvernveginn myndræn lýsing
á því sem var, þegar vegur staðarins var
sem mestur. Ég naut þess hinsvegar í þetta
sinn að hafa góða leiðsögn Sigurbjarnar
biskups og reyni að miðla einhvetju af því,
sem hann sagði, þegar við gengum um fom
bæjarhlöð Skálholts. Þar hafa svo til allar
minjar um fortíðina þurrkast út. Eftir stend-
á hlaðinu framan við kirkjuna allstór
steinn, flatur að ofan, nefndur Staupasteinn.
„Þetta hefur verið hestasteinn“, sagði
Sigurbjörn, „hérna hafa menn líklega drukk-
ið hestaskál fyrir brottför, en leiðir frá Skál-
holti lágu annars til þriggja átta. í fyrsta
lagi voru það Biskupatraðir, sem lágu héðan
í norðaustur og framhald þeirra var nánast
samhliða veginum, þegar ekið er heim að
Skálholti. Þær lágu framhjá Skólavörðunni,
sem skólapiltar hlóðu og stóð hér fyrir ofan
og stendur að nokkru leyti. Biskupatraðir
stefndu um Fornastöðul, sem var snertuspöl
frá bænum og uppá Klif.“ _
Þarna sést vel stórgrýti, semi afmarkað
hefur Fornastöðul. Og enn sést alveg móta
fyrir hinum forna vegi. En allt var það nú
svo gersamlega á kafi í sinu, að ókunnur
gestur hefði ekki tekið eftir neinu. Ekki
væri í mikið ráðist að halda þessu betur til
haga með merkingum og að slá grasið.
Ennþá vantar talsvert uppá að fortíðinni sé
nægur sómi Sýndur í Skálholti. Það er hvort
sem er ekki svo margt, sem eftir stendur
og hægt er að benda á.
Við gengum næst fram á hæðarbrúnina,
sem verður suðvestanvert við kirkjuna. Sig-
urbjörn hélt áfram:
„Menn komu að Skálholti um tvennar
aðrar traðir. Önnur liggur til suðausturs og
það sést móta fyrir henni í túninu neðanund-
ir brekkunni. Hún hefur síðan sveigt til
austurs. Nokkru norðar verður klapparholt
í mýrinni, nefnt Söðulsholt, kannski vegna
þess að það er nokkuð söðulbaka, en kannski
vegna þess að kirkjugestir hafi sprett söðl-
um af hestum sínum þar. Þriðju traðirnar
lágu heim að Skálholti úr vestri. Þegar
menn komu vestan yfír Brúará - vaðið var
í Reykjanesi, nálægt Þoriákshver og feiju-
staður hjá Spóastöðum - lá leiðin yfir
Kvemalæk, sem hefur verið látinn snúa
kvörpum og fellur eftir lautinni vestan hins
forna staðartúns. Síðan var farið framhjá
Kyndluhóli upp á hlað.“
Á brekkubrúninni sést móta fyrir fomum
tóftum, sem hávaxið gras og njóli fylla, svo
gestur á hlaðinu framan við kirkjuna sér
þar aðeins grasgefna órækt.
„Hérna vom tvær húsaraðir með hlaði á
milli og þar að auki hlaðið, þar sem Staupa-
steinn stóð. í efri húsaröðinni var biskups-
garðurinn og í framhaldi af honum til aust-
urs var skólinn og híbýli skólasveina. Frá
þessum húsum lágu jarðgöng upp til kirkj-
unnar. Þau voru fallin og full af mold, en
markaði fyrir þeim. Þau hafa nú verið endur-
gerð og hægt að ganga um þau inn í kjall-
ara kirkjunnar.
í húsaröðinni fremst á brekkubrúninni
voru ýmis hús, bæði íveruhús og skemmur.
Fjósið þar sem Oddur vann að sinni frægu
þýðingu á Nýja testamentinu, vár líklega í
brekkunni vestur af staðnum. Handa fjöl-
mennu þjónustuliði staðarins þurfti mikinn
húsakost. Fleiri hús hafa staðið hér í kring,
þar á meðal Þorláksbúð, sem vel sést fyrir
norðan við kirkjuna. Hún var eins og margt
fleira kennd við heilagan Þorlák, Skálholts-
biskup, og notuð til að geyma í matvælí,
ekki sízt smjör, sem barst í verulegum
mæli til staðarins sem leiga eftir stólsjarð-
ir. Nærri má geta, að það hefur verið tals-
vert vandamál að geyma þau matföng, sem
staðnum bárust og hann þurfti, svo að ekk-
ert færi í súginn.“
IV
í Skálholtskirkjugarði ber ekki mikið á
gröfum. Þó eru þar nýleg leiði nágranna-
bænda frá Auðsholti, sem bjuggu þar á
mínum uppvaxtarárum, svo og leiði Bodil
Begtrup, fyrrum sendiherra Dana á íslandi,
sem óskaði sérstaklega eftir því að mega
hvíla í Skálholti og var orðið við þeirri ósk.
Þegar gengið er norðaustur frá kirkj-
unni, verður fyrir lágur hóll, ómerktur eins
og allt annað sem vitnar um söguna. Hann
heitir Virkishóll og svo nefndur vegna þess,
að þar höfðu menn viðbúnað gegn árás
Jóns Arasonar. Það eina, sem merkt er og
ókunnur gestur getur með góðum vilja áttað
sig á, er minnismerki um aftöku Jóns og
sona hans. Það er þó síðari tíma verk, kost-
að af kaþólskri konu frá Englandi.
„Ég hygg, að því hafi verið ranglega
valinn staður“, segir Sigurbjörn, þegar við
gengum þangað uppeftir. Það er ekkert því
til sönnunar, að aftakan hafi farið fram
þama og raunar afar ólíklegt að þeir feðgar
LESBÓK MORGUNBL^ÐSINS 17. DESEMBER 1990 9