Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 7

Hann hafði lengst af fastar tekjur, en hafði
mjög dýrar þarfir. Hann var á sífelldum
ferðalögum, bjó lengi á hótelum og það
voru alltaf veisluhöld kringum hann. En
yfirleitt voru einhveijir tilbúnir til að borga
brúsann því hann „var ævinlega heiður þess
manns sem samneytti honum“ eins og Hall-
dór Laxness komst svo vel að orði í Skálda-
tíma. Eggert var þó með stöðugar peninga-
áhyggjur. Það stendur uppúr við lestur dag-
bóka hans. Þegar hann hóf ritstörf og sendi
frá sér nokkrar bækur á sjötta áratugnum,
þá fékk hann 200 eintök af hverri bók í
ritlaun. Þessar bækur seldi hann svo vinum
og velunnurum á 200 krónureintakið. Marg-
ir keyptu mörg eintök, og hafði hann umtals-
verðar tekjur af bókaútgáfunni. Af og til
fékk hann styrki frá opinberum aðilum fyr-
ir framlag sitt til menningarmála. Vorið
1947 fékk hann t.d. 3.600 kr. heiðurslaun
frá Alþingi. „Samþykkt samhljóða, enginn
á móti,“ skrifar Eggert í dagbók sína. Eftir
stríð stóðu hann og Lelja í eins konar við-
skiptasambandi við Harald Gunnlaugsson,
póstafgreiðslumann í Reykjavík. Lelja sendi
honum eftirprentanir af frægum málverkum
og ýmsa listmuni, sem Haraldur seldi í
Reykjavík. Ágóðanum var svo skipt jafnt.
Haraldur sendi þeim líka á móti pakka að
heiman með ýmsu íslepsku góðgæti. Veru-
lega rættist úr hjá Eggert er hann á sjötta
áratugnum yar gerður fréttaritari ríkisút-
varpsins á Ítalíu á föstum launum. Hann
hafði skrifað ríkisstjóminni og leitað eftir
því að verða menningarmálafulltrúi íslands
á Ítalíu, og þessi varð niðurstaðan. Eggert
harmaði það alltaf mjög að eiga ekki hús
eða íbúð í Reykjavík. Honum fannst að
hann hefði gert það mikið fyrir íslensku
þjóðina að hann ætti a.m.k. rétt á „kamesi
í fæðingarbæ“ sínum. Sá draumur hans
rættist þó aldrei, en alltaf fundust einhver
ráð með að útvega honum húsnæði er hann
kom hingað til lands, en hin síðari ár hafði
harm yfirleitt vetursetu á íslandi, en dvaldi
á Ítalíu á sumrum.
„ár Aldanna, ár Eilífðar-
INNAR“ - 1944
Eggert var í hópi þeirra sem mesta
ákveðni vildu sýna í sjálfstæðismálum þjóð-
arinnar og hraða lýðveldisstofnuninni sem
mest. Þeir sem voru hikandi í þeim efnum
fengu harða dóma í dagbókum hans. Einn
þeirra fékk þá elnkunn hjá Eggert að vera
„andlegur dvergur“, og var þar þó um að
ræða mann, sem löngum hefur notið viður-
kenningar sem einhver mikilhæfasti hug-
vísindamaður þjóðarinnar. Eggert hlakkaði
svo til lýðveldisstofnunarinnar að fyrir jól
1943 flutti hann niður á Hótel Borg, til
þess að geta fagnað lýðveldisárinu á sóma-
samlegan hátt. Þar samdi hann Óðinn til
ársins 1944, og flutti hann í útvarpinu á
nýársdag 1944. Síðar var Óðurinn gefinn
út bæði prentaður og á plötu. Að sögn
Magnúsar Helgasonar hélt Eggert því fram
að Öðurinn hefði orðið til á yfírnáttúrulegan
hátt. „Það var einn morguninn að ég var
nývaknaður, sat enn í rúminu á nærbuxun-
um þá varð Óðurinn skyndilega til. Ég veit
ekki hver andsk .. . hljóp í mig. Ég held
helst að það hafi verið Jónas Hallgríms-
son,“ hafði Eggert sagt um tilurð þessarar
hástemmdu lofgjörðar, sem hefst þannig:
Vertu hljóð, og vertu kyrrlát eitt augna-
I blik, þú hamingjusama þjóð. Velkominn
gestur kom til þín í nótt, velkomnasti
gesturinn, sem nokkurntíma hefur-komið
til íslands. Ár aldanna, ár eilífðarinnar,
ár Islands. Það er komið, árið í sögu Is-
lands, hiðeina, sem kemur og aldrei fer.
TrúEggerts
Stefánssonar
Þeim sem gluggað hefur í dagbækur
Eggerts Stefánssonar dylst ekki að hann
hefur verið trúaður maður, en tæpast er
unnt að ræða um trú hans án þess að íjalla
um ættjarðarást hans í sömu andrá. Mjög
oft reynist það vera svo, að þar sem orðalag
í bókum hans tekur á sig trúarlegan eða
biblíulegan blæ er það einmitt á stöðum þar
sem hann er á einn eða annan hátt að fjalla
um fóstuijörðina, og raunar má segja að
hér tvinnist allt saman í eina heild: guðstrú
Eggerts, ættjarðar- og móðurást hans.
„Mér hefur alltaf fundist, að ég væri að
ganga til altaris er ég kem í óbyggðir,"
segir Eggert á einum stað þar sem .hann
iýsir hrifningu sinni er hann reið yfir há-
lendi íslands sumaríð 1922.
Eggert hlaut trúarlegt uppeldi hjá Sess-
elju, móður sinni, sem var mjög trúuð kona.
Hún starfaði lengst af mjög ötullega innan
Hjálpræðishersins, en hafði áður leikið hlut-
verk í íslenskri kirkjusögu er hún tók morm-
ónatrú, og höfðu ekki margir íslendingar
gert það á undan henni. Eggert minnist
móður sinnar nokkrum sinnum í 1. bindi
endurminninga sinna, Lífið ogég. „Stundum
er afar hljótt í húsinu. Þá er mamma að
biðjast fyrir." Og seinasta orðið sem hann
heyrði móður sína segja á þessari jörðu var
„Hallelúja“. Útför hennar var gerð frá Dóm-
kirkjunni af séra Bjarna þar sem Eggert
söng „Mamma ætlar að sofna“ eftir Sig-
valda bróður sinn. Minningarathöfn fór einn-
ig fram hjá Hjálpræðishernum og hreifst
Eggert mjög af því að ekki var neinn sorgar-
blær yfír athöfninni þar og að hvíti liturinn
skyldi notaður í stað hins svarta. „Þetta eru
menn að mínu skapi,“ sagði hann og bætti
við: „Hvað betra getur hent kristinn mann
en að deyja og fara til himnaríkis?" Sama
kvöldið og útför móður hans var gerð söng
Eggert á Hjálpræðishernum. í dagbók sína
skrifar hann þann dag m.a.: „Hafi ég þótt
ofsatrúar á íslenzku þjöðina er það sökum
þess að ég átti hana fyrir móður.“
Yar Eggert Fyrirmynd
Laxness Að Garðari Hólm?
Oft hefur því verið fleygt að Eggert sé
fyrirmynd Halldórs Laxness að Garðari
Hólm í Brekkukotsannál. Beri maður það
undir vini Eggerts fást mjög mismunandi
svör. Einn vinanna, sem ég bar þetta und-
ir, sagðist telja að Halldór Laxness myndi
ekki samsinna því að svo væri. Sami maður
segir að myndin af Garðari Hólm sé alls
ekki mynd af Eggert Stefánssyni. Það væru
aðrir söngvarar sem stæðu þar miklu nær.
Hann sagði að Laxness hefði einhvern tíma
talað um að það hefðu verið sjö til átta
íslenskir söngvarar sem hefðu farið út að
læra og orðið utangátta hér heima. Hann
hefði ekki nefnt Eggert í þeim hópi. Hins
vegar hefðu Laxness og Eggert verið góðir
vinir og ekki væri óhugsandi að einhveijir
drættir úr myndinni af Eggert hefðu verið
notaðir til að lýsa Garðari Hólm.
Annar vinur Eggerts var hins vegar ekki
í nokkrum vafa um að Laxness hafí haft
Eggert í huga er hann lýsti Garðari Hólm,
og bætti því við að sér væri kunnugt um
að Eggert hafi skilist þetta einnig og sárn-
að það.
Vangaveltur þessar komust á annað stig
er Eiríkur Jónsson sýndi á mjög sannfær-
andi hátt í nýlegri grein í Lesbók Mbl., að
Halldór Laxness hafi haft fyrir sér ljósmynd
af Eggert Stefánssyni, er birtist í Oðni (12.
árg., bls. 76) þegar hann lýsti í Brekkukots-
annál mynd söngvarans Garðars Hólm sem
hékk uppi í stofum Brekkukots og Hringj-
arabæjar. Sjálfur gefur Laxness ótvírætt í
skyn í Skáldatíma að Eggert hafi verið
honum ofarlega í huga er hann lýsti Garð-
ari Hólm. Lýsir hann því að í eitt sinn hafí
Eggert haldið sérstaka söngskemmtun í
Gamla bíói þar sem einu áheyrendurnir voru
Sesselja, móðir Eggerts, og Laxness. Síðan
bætir hann því við að löngu seinna hafi
hann skrifað skáldsögu um söngvarann
Garðar Hólm, sem söng ekki nema í eitt
skipti og það fyrir móður sinni daufri og
blindri.
En þó svo að nú sýnist augljóst að Egg-
ert Stefánsson hafi verið Halldóri Laxness
ofarlega í huga er hann skapaði sögupersón-
una Garðar Hólm þá er ekki þar með sagt
að myndin af Garðari Hólm sé trúverðug
mynd af Eggert Stefánssyni. Því fer fjarri,
enda hefur það vafalaust aldrei verið ætlun
skáldsins. Éggert hélt fjölmarga tónleika
hér á landi, flesta þeirra við góðar undirtekt-
ir og lof gagnrýnenda, einkum virðist hann
hafa notið sín á Kaldalóns-kvöldunum svo-
kölluðu, þegar þeir bræður komu fram sam-
an. En Éggert var mistækur söngvari, og
hann var ekki hátt skrifaður hjá öllum, og
urðu stundum blaðadeilur um söng hans.
Sumir segja að hann hafi haldið of lengi
áfram að syngja. Hann hafi í raun verið
búinn að vera sem söngvari mörgum árum
áður en hann hætti. Það hafi orðið til þess
að margir gerðu góðlátlegt grín að honum
sem söngvara.
Guðmundur Jónsson söngvari segist ekki
vera í hópi þeirra sem telja að Eggert hafi
verið lítill söngvari. „Það er langt í frá. En
ég held að hann hafi ekki átt erindi í óperu.
Hann hefði ekki látið að stjórn."
Þorsteinn Hannesson söngvari hafði um-
sjón með útgáfu á geisladiski þeim sem
gefinn var út 1. desember síðastliðinn með
gömlum upptökum af söng Eggerts. Þor-
steinn segir að vinna sín við þessar gömlu
upptökur hafi breytt áliti sínu á Eggert sem
söngvara: „Ég var í hópi þeirra sem gerðu
góðlátlegt grín að honum og töldu hann
ekki mikinn söngvara. Ég hef algjörlega
skipt um skoðun, og tel að hann hafi verið
mikill söngvari, alveg sér á parti, beinlínis
einstakur í íslenskri listasögu.“
Höfundur er forstöðumaður Guðfræðistofnun-
ar Háskóla (slands.
KARSTEN HOYDAHL
Frá grýttri strönd
Baldur Pálmason þýddi
Frá grýttrí strönd
ræ ég bát mínum litlum
áría morguns —
stefni rakleitt mót logandi kringlu sólar
sem stígur voldug upp frá hafsbrún,
hitar mér í bakið,
roðar gulli hlíðar og fjöll.
Fuglar syngja, sjórínn ríslar við árarblað.
Ó kæra sól —
sköpunargleði þín fer ekki framhjá mér,
þú málar björtum litum hús mín uppi á landi.
Þú bregður gliti á hafið,
gerir hárin á handarbaki mínu lifandi sem grös,
— og djúpt undir bátnum,
dýpra en augu mín greina,
smýgur Ijós þitt niður í dökk augu fiskanna.
Þú yljar og lífgar yfir mér og undir —
og innra með mér, sem ræ út á djúpið,
kveikirðu bjaríar sólir.
Þær lýsa mér leið bæði buríu og heim.
Karsten Hoydahl lézt snemma þessa árs u.þ.b. 78 ára að aldri. Hann var
í tölu merkustu bókmenntamanna Færeyinga og hafði lengi verið, bæði sem
skáld og ritstjóri Vörðunnar (Varðin), en því mikilsmetna bókmenntatimariti
stýrði hann um 15 ára skeið.
• Hoydahl var líka vísindamaöur og stjórnmálamaður. Hann varð búfræði-
kandídat frá landbúnaðarháskólanum í Kaupmannahöfn árið 1936 og lísens-
íat fjórum árum síðar og hafði þá gert næringarfræði að sérgrein sinni. Hann
stundaði rannsóknir í fiskiðnaði við Tækniháskólann í Danmörku árin
1940—42, sá eftir það um niðursuðuverksmiðju í Klassvík og gerðist svo
tæknilegur ráðgjafi við fiskveiðiframþróun í Ekvador á vegum FAO, matvæla-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna. Þar var hann í þrjú ár, en heim kominn til
Færeyja á ný fór hann að taka þátt í stjórnmálum, var fjögur ár i landsstjórn-
inni og lögþingsmaður önnur fjögur ár, en um sama leyti gerðist hann einn-
ig ritstjóri Vörðunnar. Hann var formaður rithöfundafélags Færeyja 1976, en
árið 1960 höfðu honum verið veitt bókmenntaverðlaun lands síns. Það sama
ár- kom út þriðja Ijóðabók hans, Vatnið og Ijósið, sem Ijóðið hér er þýtt úr.
Karsten Hoydahl var einkum Ijóðskáld, en hann samdi líka snjallar smásög-
ur. Hinn virti landi hans og stallbróðir, William Heinesen, segir um hann á
einum stað: Ljóðræn kvæði hans mótast bæði af frjóu hugmyndaflugi og
mergjuðu máli og lýsa með áhrifaríkum hætti hinni heitu og oftlega fjarvíöu
náttúrukennd, sem felur I sér viðhorf hans til jarðnándar heimahaganna og
algeimsins.
Karsten Hoydahl var gestur á skáldaþingi I Reykjavík fyrir nokkrum árum.
B.P.
HÁKON AÐALSTEINSSON
Brot
Hvar er einlægnin þín?
í vöggugjöf var þér fjársjóður fenginn '
sem fegurst af öllu skín.
Þá man ég litla Ijóshærða drenginn
sem lék við gullin sín
í barnslegri einlægni brosti til mín.
Nú er hún gruggug sú glitrandi lind
sem gladdi mig forðum rétt í bili.
Nú er einlægni augnanna blind,
ásýndin döpur sem gömul mynd
er hangir á hálfföllnu þili.
Hvað var það sem slökkti þitt brúnabál,
braut þinn vilja og myrkvaði sál?
Hvar er þín einlæga ásýnd sem aldrei ég gleymi?
Hvarf hún i veraldar taumlaust tál
tvístraðist hún í öríaga geimi?
Voru það ef til vill vonbrigðin yfir vitskeríum heimi?
Höfundur er heimavistarstjóri við Menntaskólann á Egilsstöðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1990 7