Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1990, Blaðsíða 21

þrýstingsmælir kom til sögunnar var ekki
með vissu hægt að greina gláku fyrr en
sýnileg skemmd var komin í sjóntaug og
sjónsviðspróf voru enn ekki nákvæm. Augn-
þrýstingur var metinn með áþreifingu, sem
er mjög ónákvæm greiningaraðferð.
Þegar Björn hefur störf er þekking manna
á gláku skammt á veg komin og er hann
samtímamaður margra þeirra lækna, er
drýgstan skerf lögðu til frumrannsókna á
þessum torræða sjúkdómaflokki.
Glákugreiningar Björns virðast áreiðan-
legar. Hann greinir frá öllum helstu sjúk-
dómseinkennum í sjúkraskrám sínum. Grein-
ingin byggist á lokaeinkennum sjúkdómsins
og með þeim tækjakosti, þ.e. augnspeglinum
er hann hafði yfir að ráða, var vart hægt
að greina hann fyrr. Aldamótalæknarnir
þurftu í ríkara mæli en læknar nútimans
að beita athyglisgáfu sinni og gegnir furðu
hversu langt margir þeirra náðu í sjúkdóms-
gi-einingum með frumstæðum tækjakosti.
Á útmánuðum árið 1909 fær Björn augn-
þrýstingsmæli, sem þá var nýlega uppgötv-
aður. Athyglisvert er að Björn hér á hjara
veraldar og án þess að fara utan hefur feng-
ið þetta tæki um þremur árum eftir að því
er lýst. Þessvegna getur hann greint gláku
miklu fyrr en ella og tekur sjúklinga til
meðferðar áður en skemmdin er farin að
grafa um sig. Fyrsta augnþrýstingsmæling
hans er skráð 18. mars 1909.
Glákusjúklingum Björns fjölgar nú óðum,
er greiningin verður auðveldari og þetta
síðasta misseri, sem hann á eftir ólifað finn-
ur hann a.m.k. 43 nýja giákusjúklinga. í
marga áratugi stuðlaði þessi mælir mest að
því að unnt var að greina hægfara gláku
áður en augljós sjúkdómseinkenni komu í
ljós og er þar með það tæki, sem blinduvarn-
ir byggðust fyrst og fremst á.
í bókum Björns eru alls skráðir um 439
einstaklingar með gláku. Sjúkraskrá Bjöms
gefur og góða mynd af gangi gláku, þegar
engri meðferð var bpitt eins og var hér áður
en Björn tók til starfa. Af 439 glákusjúkling-
um var 121 undir sextugu eða 27,4 af hundr-
aði, er sjúkdómurinn var greindur, en flestir
á aldrinum 60-69 ára eða tæplega helming-
ur. Karlar eru mun fleiri en konur eða 326
á móti 113, sýnir þetta enn einu sinni hvað
gláka leggst þyngra á karla en konur og
er það enn meira áberandi en nú á dögum.
Af þessum glákusjúklingum voru 58 alblind-
ir á báðum augum, er þeir leita til Björns
eða rúmlega 13 af hundraði. Auk hinna al-
blindu voru 112 starfsblindir og flestir hinna
komnir með sjúkdóminn á lokastig. Þegar
sjúkdómurinn finnst ekki fyrr en þetta, er
skiljanlegt að árangur meðferðar hefur á
umræddum tíma verið lítill og biindutíðni
há. Aðgerðir voru mjög oft ekki gerðar fyrr
en sjúklingurinn var nær blindur og árangur
-m.a. af þeim sökum ekki góður.
Bjöm var barn sinnar tíðar og beitti meg-
nið af stuttri starfsævi aðgerðum við hæg-
fara gláku, sem komu oftast ekki að gagni
nema í stuttan tíma eins og starfsbræður
hans í grannlöndunum. Á síðasta starfsári
sínu gerir Björn skurði á glákusjúkum aug-
um, svonefnda veituskurði, sem lækka augn-
þrýsting varanlega. Er þessi skúrður (lit-
ustag) kenndur við Norðmanninn Holth, sem
lýsti þessum skurði árið 1907. Bjöm gerir
fyrst slíka aðgerð 3. mars 1909 og markar
sú aðgerð tímamót í sögu augnlækninga á
íslandi og einnig augnþrýstingsmælingin
sem Björn byijaði að beita um sama leyti.
Þetta er fyrsta raunhæfa aðgerðin við hæg-
fara gláku, sem gerð er hér á landi og átti
eftir að gjörbreyta horfum glákusjúklinga.
Fyrir þann tíma vom flestir, sem fengu þenn-
an sjúkdóm, dæmdir fyrr eða síðar til að
sitja í myrkri það sem eftir var ævinnar.
Með tilkomu veituskurðanna var í velflestum
tilfellum hægt að draga úr þróun sjúkdóms-
ins og þá einkum, ef hann fannst áður en
veruleg skemmd var komin í augað. Þessar
breyttu aðstæður vorið 1909 gera það að
verkum að glákusjúklingum Bjöms ijölgar
óðum, er greiningin verður auðveldari og
glákuaðgerðum hans stórfjölgar þá fáu mán-
uði, sem hann á eftir ólifaða.
Eftir að Björn sest að í Reykjavík 1894
fæst hann nær eingöngu við augnlækning-
ar. Á þessu tímabili var ekki hægt að stunda
lækningar hér á landi, nema fyrir embættis-
lækna eða hljóta til þess opinberan styrk
Alþingi veitti Bimi 2000 króna ársstyrk til
þess að hann gæti flust til Reykjavíkur og
gefið sig allan að augnlækningum. „Gekk
það fullörðugt, en tókst þó, mest fyrir harð-
fylgi ísafoldar,“ segir Sigurður Hjörleifsson
læknir í minningargrein um Björn. Hélt
Björn þessum styrk meðan hann lifði. Skil-
yrði fyrir styrknum var, að hann hefði á
hendi kennslu í augnsjúkdómum við lækna-
skólann og ferðaðist á sumrin með strand
ferðaskipunum kringum landið til þess að
almenningur ætti sem hægast með að ná
til hans.
Er fyrsti augnlæknirinn sest að
Reykjavík er höfuðstaðurinn aðeins sjávar-
þorp. íbúatala bæjarins í árslok 1890 var
3886, árið 1900 voru bæjarbúar 6682 og í
árslok árið 1910 var íbúatala bæjarins kom-
in upp í 11.600. Til samanburðar skal þess
getið að íbúatala landsins var árið 1890
70.927. Við manntalið 1901 var tala lands-
manna 78.470 og árið 1910 85.183.
Það kemur brátt í ljós að augnlæknirinn
er betur settur í höfuðstaðnum en á Skipa-
skaga. Sjúklingafjöldinn stóreykst. Sam-
kvæmt sjúkraskrám Björns leita til hans
fyrsta árið sem hann starfar í Reykjavík 802
sjúklingar og er hver sjúklingir aðeins talinn
einu sinni, þó hann hafi komið oftar.
Björn fór í fimmtán augnlækmngaferða-
lög með strandferðaskipunum og skoðaði
a.m.k. 2522 sjúklinga í þessum ferðum. Er
Dað um fjórðungur allra sjúklinga hans á
því tímabili, sem hann fer í ferðalögin. Á
þessum ferðalögum finnur hann 175 nýja
glákusjúklinga. Eru þeir um sjö af hundraði
þeirra sjúklinga, sem til hans leituðu á ferða-
lögunum. Fór hann ætíð með strandferða-
skipum og dvaldist stundum nokkra daga
eða vikur á sama stað.
Heildartala augnsjúklinga Bjöms frá
miðju sumri 1892 til 12. okt. 1909 er um
11.112, en af þeim eru 439 einstaklingar
með gláku eða tæplega fjórir af hundraði
sjúklinga hans.
Eftir að Bjöm fluttist til Reykjavíkur
kenndi hann augnlækningar við læknaskól-
ann og er jafnframt prófdómari. Er hann
fyrsti kennarinn í augnsjúkdómum hér á
landi.
Er St. Jósefsspítalinn tekur til starfa á
morgni þessarar aldar verða þáttaskil í sögu
læknisfræðinnar hér á landi, er fullur skrið-
ur var þó kominn á þá byltingu er átti sér
stað í handlækningum nokkrum árum áður.
Landakot verður nú höfuðsetur vísindalegrar
læknisfræði og nú fyrst er kleift að leggja
í ýmsar þær læknisaðgerðir, er áður var
torvelt að framkvæma. Verkleg kennsla
læknanema flyst þangað og þar taka til
starfa þeir læknar, er gátu sér bestan orðs-
tír í byijun aldarinnar vegna lærdóms og
hæfni. Hinir fyrstu voru Guðmundur Björns-
son, Guðmundur Magnússon og Björn Qlafs-
son. Björn leggur fyrsta sjúkling sinn inn á
spítalann 9. nóv. 1902, en fyrsta sjúklinginn
bar að garði 1. september þetta sama haust.
Þrátt fyrir spítalaaðstöðu, eftir að St.
Jósefsspítalinn tekur til starfa, gerir Björn
enn æði margar af aðgerðum sínum heima
hjá sjúklingum. Hann var vanur að gera
aðgerðir við fmmstæðar aðstæður og heldur
því áfram þótt sjúkrahús sé risið upp. Ein
aðalástæðan fyrir því er sennilega sú, að
efnahagur fólks leyfði því ekki að leggjast
inn á spítala, enda er áberandi hvað sjúkling-
ar em fljótt útskrifaðir, jafnvel eftir stÓrað-
gerðir. Daggjöldin fyrstu árin á Landakoti
voru kr. 1,50 á dagogþóttu miklir peningar.
Hafa nú verið raktir helstu þættir í starfi
Bjöms Ólafssonar og árdögum vísindalegra
augnlækninga á íslandi.
Björn lést 19. okt. 1909, á miðjum starfs-
aldri, aðeins 47 ára gamall. Minningargrein-
ar að honum látnum birtust í flestum blöðum
landsins við hið sviplega fráfall hans, ber
þeim öllum saman um mannkosti hans og
dugnað.
Björn kvæntist Sigrúnu ísleifsdóttur
prests Gíslasonar, er síðast var í Arnarbæli
19. maí 1904. Bjuggu þau síðast í Tjarnar-
götu 18, sem þau byggðu 1906 og þar hafði
Björn lækningastofu sína. Birni Ölafssyni
auðnaðist að verða farsæll frumheiji í augn-
lækningum hér á landi og verður hans lengi
minnst sem fyrsta augnlæknis á íslandi.
Hann er í hópi þeirra lækna, er urðu braut-
ryðjendur á sviði nútíma læknisfræði hér á
landi um síðustu aldamót Við framstæðar
aðstæður haslar hann sér völl sem sérfræð
ingur hér á landi og er fyrsti íslenski læknir-
inn, sem það gerir og stundar sérgrein ein-
göngu.
Hann er einn af fjórum læknum, sem
leggja grandvöllinn að nútíma lækningum
hér á landi og af þeim er hann fyrstur til
að setjast að hér heima og hefur þegar gert
margar stóraðgerðir áður en Guðmundarnir
þrír komu heim, að vísu ekki samskonar
aðgerðir og þeir urðu frægir af, en alveg
sambærilegar. Hann iét íslenskar aðstæður
ekki hneppa sig í fjötra framtaksleysis og
sljóleika, heldur bar hann merki sérgreinar
sinnar hátt og lét aldrei bugast þrátt fyrir
langvarandi vanheilsu og erfið vinnuskilyrði.
Eftir rúmt misseri frá andláti Bjöms tók
nýr maður við störfum hans, Andrés Fjeld
sted frá Hvítárvöllum, þá nýbakaður augn
læknir. Hann kembdi ekki hæramar fremur
en Björn fyrirrennari hans. Hann dó aðeins
47 ára gamall árið 1923. Hann var mjög
farsæll augnlæknir. Er Andrés lést var ann
ar augnlæknir fyrir í Reykjavík, Helgi Skúla-
son, er hafði sest þar að og stundað augn
lækningar frá 20. sept. 1921.
Höfundur er augnlæknir.
Vincent van Gogh: Stirnd nótt,
1889. Myndin er í eigu Museum of
Modern Art í New York.
ANNE SEXTON
Hallberg Hallmundsson íslenskaði
Stirndnótt
Þar með er ekki sagt að ég hafi ekki æðimikla þörf fyrir
— ef ég má nefna slíkt á nafn — trú. Þá fer ég út að
næturlagi og mála stjörnurnar.
Vincent van Gogh í bréfi til bróður síns.
Borgin er ekki til
nema þar sem stakt svarthært tré slysast
eins og drukknuð kona inn í heitan himininn.
Borgin erþögul. Nóttin kraumar af ellefu stjörnum.
Ó stirnda stirnda nótt! Þannig
vil ég deyja.
Hún hreyfist. Þær eru allar kvikar.
Jafnvel tunglið gúlpast í gulrauðum hlekkjunum
og stuggar börnum sem guð væri frá auga sér.
Gamli óséði höggormurinn gleypir í sig stjörnurnar.
Ó stirnda stirnda nótt! Þannig
vil ég deyja:
inn í þetta þjótandi næturkvikindi
soguð upp af þeim mikla dreka, skiljast
við lífið fánalaus
kviðlaus
grMIaus.
KRISTJÁN HREINSSON
írafár
A Eyjunni grænu er tilveran tvíhöfða dreki,
eitt tröllvaxið vandamál, hvernig sem á það er litið,
og drekinn hann nærist á þrjósku og þjóðlegri speki,
en þegar menn tala um lífið þá missir hann vitið.
A götu í Belfast er dagurinn dökkur sem skuggi
ojg dyggðirnar leynast í athvarfi glæpa og synda.
I myndsmiðju óttans er Ijósopið lokaður gluggi
og litirnir týnast í kaldhæðni svarthvítra mynda.
Þar stendur á brauðfótum mikið af menningararfí,.
hver mótmælaalda er dropi í viskunnar brunni,
og börnin þau öðlast sinn lærdóm í leik eða starfi,
og lifa í ótta sem byggir á þjóðlegum grunni.
A hádegisbarnum fá Kristur og Kölski að drekka,
þar kneyfa þeir svartöl og ræða um lífið og dauðann,
þeir spjalla um ísrael, Babýlon, Beirút og Mekka
og Belfast og stríðið sem litaði mannheiminn rauðan.
Er englarnir flögra um Belfast með blóðuga krossa,
á brynvörðum járnfáki skröltir hinn illræmdi dauði,
þá trítlar um göturnar Skrattinn í skínandi blossa
og Skaparinn verður að treysta á glataða sauði.
Þar beijast hin lúterska kirkja og kaþólskur siður
með Kölska á hælunum stöðugt á andlegum flótta,
og gildir þá einu hvort stefnan er stríð eða friður,
það stjórnast af mannlegri rökhyggju, græðgi og ótta.
Hver sunnudagsmorgunn er upphaf á ófriðarviku
er andlega þenkjandi menn heyra bergmál frá sprengjum,
og trúin er máttur sem öslar í ólgandi kviku,
hin eilífa mótsögn sem liðsinnir herskáum drengjum.
^ Hjá trúföstum mönnum er dulbúinn dagur að byrja,
í draumkenndum heimi er mannlífið gengið úr skorðum,
og krossfarar nútímans ærast af ótta og spyija:
— Hvar er þessi Guð sem við lærðum að treysta hér forðum.
Höfundur er skáld ( Reykjavík
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1990 21