Morgunblaðið - 09.01.2001, Blaðsíða 32

LISTIR
32 ÞRIÐJUDAGUR 9. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
DAGSKRÁ um Tómas Guðmunds-
son og Reykjavíkurljóð var haldin á
vegum Borgarbókasafns Reykjavík-
ur og Máls og menningar laugardag-
inn 6. janúar síðastliðinn. Þann sama
dag kom út bókin Tómas Guðmunds-
son – Síðbúin kveðja til að minnast
þess að hundrað ár eru liðin frá fæð-
ingu hans, en hann fæddist 6. janúar
1901. Í bókinni er að finna nokkur
ljóð Tómasar frá æskuárum, einnig
þrjár ritgerðir sem hann samdi á
námsárunum og bera þroska og
næmleika Tómasar gott vitni, svo og
sendibréf sem hann ritaði systur
sinni Sigríði á Ormsstöðum á árun-
um 1918–1920. Þá eru birtar nokkr-
ar ritgerðir um skáldskap og lista-
menn. Bókinni lýkur á tækifæris-
ræðum sem endurspegla málsnilld
og skopskyn Tómasar Guðmunds-
sonar svo og þann einstæða hæfi-
leika hans að klæða ádeilu sína í list-
rænan búning og bera fram undir
yfirskini glettni og gáska.
Dagskráin til heiðurs skáldinu var
í tilefni af opnun sýningar á hand-
ritum og bókum Tómasar Guð-
mundssonar, ásamt sýningu á
Reykjavíkurljóðum Tómasar og
fleiri skálda. Hún hófst á því að
Margrét Eir Hjartardóttir söng eitt
af ljóðum Tómasar, Í nótt kom vorið,
úr ljóðabókinni Fögru veröld við
undirleik þeirra Eðvarðs Lárusson-
ar gítarleikara, Jóns Ingólfssonar
bassaleikara og Jóns Björgvinsson-
ar slagverksleikara.
Reykjavík lastabæli sem átti
ekki erindi í skáldskap
Næst á eftir flutti Eysteinn Þor-
valdsson erindi um Tómas Guð-
mundsson og önnur Reykjavíkur-
skáld. Erindið, sem var sérlega
skemmtilegt, bar heitið „Veröld á
bak við myrkur og regn“. Eysteinn
minntist þess að um þessar mundir
eru 65 ár liðin síðan bæjarstjórn
Reykjavíkur sýndi af sér þann
rausnarskap að veita ungu skáldi
„utanfararstyrk“, 3.000 krónur. Það
var 10. janúar 1935 að Tómasi Guð-
mundssyni hlotnaðist þessi heiður
fyrir ljóðabókina Fögru veröld.
Reykjavíkurbær var loksins orðinn
gjaldgengt yrkisefni á borð við það
umhverfi sem ríkt hafði í viðteknum
kveðskap, nefnilega sveitirnar,
sögustaðina og hina óbyggðu nátt-
úru. Samkvæmt hugmyndafræði
sveitahyggjunnar (og kannski sam-
kvæmt reynslu) var Reykjavík eins-
konar lastabæli og átti ekki erindi í
skáldskap nema sem víti til varn-
aðar,“ sagði Eysteinn.
Mest væri gaman að fá að birta
allt erindi Eysteins, svo skemmti-
legt sem það var, og þar sagði enn-
fremur um sögu Tómasar, piltsins
sem var fæddur og uppalinn í Gríms-
nesi: „Menningarforkólfarnir í
Reykjavík – og bæjarstjórnin –
slógu umsvifalaust eign sinni á
þennan sveitapilt að austan. Í áskor-
un sem Sigurður Nordal og aðrir
þeir sem skoruðu á bæjarstjórnina
að veita honum viðurkenningu skrif-
uðu undir segir: „Við lítum svo á, að
það standi einmitt Reykjavíkurbæ
næst, að sýna þessu fyrsta skáldi
sínu viðurkenningu.“ „Það fór sem-
sagt vel á með Tómasi og höfuð-
staðnum strax í upphafi,“ sagði Ey-
steinn og vitnaði í bókina Svo kvað
Tómas þar sem Matthías Johannes-
sen ræðir við skáldbróður sinn og
Tómas segir frá fyrstu kynnum sín-
um af Reykjavík á öðrum áratug 20.
aldar: „Mér fannst bærinn strax
ákaflega vingjarnlegur og það var
einhver glöð og skemmtileg
stemmning yfir fólkinu.“
Borgin sem skáldlegt lífsrými
„Borgin verður Tómasi það skáld-
lega lífsrými sem sveitin eða ósnort-
in náttúra var fyrri skáldum,“ sagði
Eysteinn og benti á að um það bil
helmingur kvæðanna í Fögru veröld
eru „Reykjavíkurlýsingar eða ein-
hverskonar borgarumhverfi“, sem
eiga sér stoð í „frelsistilfinningu
ungs fólks sem laðast að fjölbreyti-
leika, afþreyingu og tækninýjungum
Reykjavíkur“, og bætir við: „Ungt
fólk var vissulega orðið þreytt á fá-
breytni sveitasamfélagsins, bæði í
menningu og verkháttum . . . Þessi
frelsistilfinning og vongleði/tilhlökk-
un býr í öllum Reykjavíkurljóðum
Tómasar þótt þar séu að sjálfsögðu
einnig gerðar gælur við ástina og
tregann.“ Hér er því miður ekki
svigrúm til þess að gera þessu frá-
bæra erindi ítarleg skil. Eysteinn
lauk því með því að vitna í önnur
skáld sem ortu um Reykjavík, til
dæmis Jóhannes úr Kötlum, sem
orti Reykjavíkurkafla þar sem höf-
uðstaðnum er lýst frá víglínu stétta-
baráttunnar, í bálkinum Vér öreigar.
Næst staldraði Eysteinn við Stein
Steinarr sem var „einn af mörgum
munaðarleysingjum í örbirgð
kreppuáranna, uppflosnaður sveita-
maður sem settist að í Reykjavík.
Og Reykjavík er tilvistarrými
margra ljóða hans strax í fyrstu
ljóðabókinnni, Rauður loginn
brann“, sagði Eysteinn og bætti síð-
ar við: „Í ljóðum Steins eru hinar
hörðu efnislegu staðreyndir höfuð-
staðarins, malbik og sement, and-
stæður og ógnvaldar tilfinninganna
en ekki hlutar fegurðarinnar eins og
hjá Tómasi. Steinn er fyrsta íslenska
skáldið sem skynjar borgina sem al-
þjóðlegt fyrirbæri einsemdar og
firringar og að mörgu leyti ógnlegan
samastað fyrir sálarheill og velmeg-
un nútímamannsins.“
Atómskáldin
Eysteinn ræddi um atómskáldin
og sagði: „Atómskáldunum eru önn-
ur yrkisefni hugstæðari en Reykja-
vík. En þau voru samt gagnkunnug
höfuðborginni og hvergi kemur fram
andúð þeirra á henni,“ og vitnaði í
ljóðið Náttúrufegurð eftir Stefán
Hörð Grímsson. Þá sagðist Eysteinn
kominn að næstu kynslóð módern-
ista og þar með fyrsta innfædda
Reykjavíkurskáldinu, „skáldi sem
hefur lifað og starfað í borginni og
vaxið með henni í 70 ár eða allt frá
því að Tómas Guðmundsson orti
Fögru veröld. Þetta skáld er auðvit-
að Matthías Johannessen. Hann er
líklega annað skáld Reykjavíkur,
a.m.k. verðskuldar hann nafngiftina
Reykjavíkurskáld næst á eftir Tóm-
asi og varla nokkur annar.“ Ey-
steinn benti á að Matthías skynjar
borgina á allt annan hátt en Tómas.
Borgin er honum náttúrulegt um-
hverfi, kunnuglegt og vinsamlegt,
„hún er umgerð margra ljóða hans
um æsku, ást og endurminningar.
Hún er stundum ævintýraleg en
ekki óvænt uppgötvun aðkomu-
manns“. Undir lokin sagði Eysteinn:
„Allmörg skáld reka horn sín í
Reykjavík enda liggja borgir jafnan
vel við hornum og höggum. Ekkert
skáld hefur þó lagt sig fram um að
yrkja mörg eða sannfærandi haturs-
ljóð um höfuðborgina og verða
Reykjavíkurskáld með þeim for-
merkjum. Flest skáld sem yrkja um
borgina hafa í frammi kærleikshót,
en það er stundum eins og borgin
hleypi ekki öllum að sér.“
Ungskáldin og
borgarstjórarnir
Að erindi Eysteins loknu sté
Margrét Eir aftur á svið ásamt und-
irleikurum sínum áður en fjögur
skáld fluttu ljóð sín um Reykjavík.
Fyrstur í röðinni var Einar Ólafsson
sem flutti Göturnar eru fullar af
ljóði.
Sigurbjörg Þrastardóttir flutti
ljóðin Reykjavík I, Reykjavík II og
Hverfisgatan. Ósk Dagsdóttir flutti
ljóðið Þína skál Reykjavík eftir Dag
Sigurðarson og eigið ljóð, Gangur
lífsins. Að lokum söng Didda ljóð
eftir sjálfa sig sem hún sagðist hafa
ort sextán ára gömul – og setti
skemmtilega glettinn blæ á sam-
komuna – enda sagðist hún ekki
vera alvarleg söngkona og ekki taka
sjálfa sig mjög alvarlega.
Margrét Eir söng ljóðið Þín hvíta
mynd eftir Tómas Guðmundsson, við
lag eftir Sigfús Halldórsson og var
þá röðin komin að þremur borgar-
stjórum að flytja ljóð að eigin vali.
Það voru þau Ingibjörg Sólveig
Gísladóttir, núverandi borgarstjóri,
Davíð Oddsson forsætisráðherrra og
Markús Örn Antonsson sem báðir
eru fyrrverandi borgarstjórar.
Ingibjörg Sólrún sagði að líklega
hefði legið beint við að flytja eitt af
borgarljóðum Tómasar um ástina,
fegurðina og vorið en því mætti ekki
gleyma að ljóð Tómasar hefðu einnig
til að bera hverfulleika og eitt af
þeim væri Nú andar næturblær úr
Fögru veröld og hún hefði valið það
til flutnings.
Markús Örn sagði að úr vöndu
væri að ráða og af ýmsu að taka þeg-
ar velja ætti eitt ljóð til flutnings.
Hann sagðist í barnaskóla hafa þurft
að velja ljóð og læra utanað til að
flytja fyrir bekk og kennara og hafa
þá valið Fjallgönguna eftir Tómas.
Þar kæmi vel fram góð kímni skálds-
ins, „sem var svo heillandi að mínu
mati“, sagði hann og bætti því við að
engu að síður hefði hann ávallt notið
ljóða Tómasar og til flutnings á dag-
skránni um Tómas valdi hann Víx-
ilkvæði.
Síðastur til að flytja ljóð Tómasar
var forsætisráðherra, Davíð Odds-
son, og flutti hann ljóðið „Meðal
skáldfugla“. Margrét Eir og tríóið
hennar lék einnig Júnímorgun og
Fagra veröld eftir Tómas Guð-
mundsson en lögin við þau samdi
Ingvi Þór Kormáksson, ásamt lag-
inu við Í nótt kom vorið.
Þegar upp var staðið var dagskrá-
in um Tómas Guðmundsson hin
ánægjulegasta, vel skipulögð og vel
sótt – færri komust að en vildu og
fólk stóð meðfram veggjum – og
væri líklega full ástæða til þess að
endurtaka hana.
Frelsistilfinning býr í
öllum ljóðum Tómasar
Davíð Oddsson forsætisráðherra.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir borgarstjóri.
Markús Örn Antonsson útvarpsstjóri.
Morgunblaðið/Ásdís
Færri komust að en vildu í Borgarbókasafninu á laugardag.
Borgarbókasafn
Reykjavíkur og Mál og
menning stóðu fyrir
dagskrá um Tómas
Guðmundsson og
Reykjavíkurljóð síðast-
liðinn laugardag í tilefni
af því að hundrað ár eru
liðin frá fæðingu skálds-
ins. Súsanna
Svavarsdóttir fylgdist
með einkar vel heppn-
aðri dagskránni.