Morgunblaðið - 30.01.2001, Page 28

LISTIR
28 ÞRIÐJUDAGUR 30. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ telst mikils háttar viðurður að
fá hingað sýnishorn af franska frá-
sagnarmálverkinu, eða, la figuration
narrative, eins og það nefnist á máli
þarlendra.
Kannski er útlagningin, frásagnar-
málverkið, ekki alveg kórrétt eins og
menn skilja hugtakið í frans, leiðir
hugan fullmikið að bókmenntum og
þá einkum í landi bókmálsins. Hér er
einfaldlega um að ræða afturhvarf til
hins sýnilega og hlutlæga í umhverf-
inu, túlkað í yfirfærðum skilningi frá-
sagnar, mikið til af fyrirbærum
hvunndagsins, raunverulegum sem
óraunverulegum. Frásögn á hlutlæg-
um grunni, samfelld lesbær frásögn
og mjög oft með nærtækum pólitísk-
um broddi. Hversdagsleikinn virkj-
aður og um leið fjarstæðukenndar
ímyndanir úr hvunndeginum eins og
þær birtast í teiknimyndasögum, co-
mic strip, ekki síst hasarblöðum, þær
gjarnan látnar raska og/eða ganga
inn í ferli sígildrar myndlistar. Eins
og málaralistin var aðalmyndmál
ólæsrar alþýðu á öldum áður eru
teiknimyndasögurnar aðalmyndmál
alþýðu iðnaðar og tæknialdar, sem
telst nær viðlíka ólæs á sjónmenntir
og á lesmál fyrrum. En boðskapurinn
er annar í þjóðfélagi hraðans, heims-
myndin önnur, einkum ef litið er til
nýliðinnar aldar, tveggja heimsstyrj-
alda og gjöreyðingarvopna, sem hafa
gert skilaboð fyrri alda um heimsendi
að nærtækum og raunverulegum
möguleika og nú öðru frekar af
manna völdum, sjálfstortímingu.
Því hefur verið haldið fram fullum
fetum, að ameríska popplistin hafi
verið andsvar við abstraktið og hið
fullkomlega óhlutlæga myndverk. Er
að vissu marki mikið rétt, þó einnig
sem nýr flötur vaxandi markaðssetn-
ingar listhúsa og fræðikenninga-
smiða austan hafs og vestan. Þörfin
fyrir eitthvað nýtt og ferskt var mikil
á tímum ofurvalds óhlutlæga mál-
verksins, er níðþröngar listastefnur
höfðu gengið yfir líkast flóðbylgjum,
enginn framsækinn listamaður tald-
ist maður með mönnum sem ekki var
með í leiknum, útskúfað. En svo er
líka annað, sem var sjálft ameríska
þjóðfélagið með allan sinn hraða,
gerviefni, gervimenningu og auglýs-
ingamennsku, og sína mörgu lista-
menn er hrærðust í miðjum þessum
nornakatli.
Blóðríkir myndlistarmenn hafa
alltaf verið með innbyggða ratsjá á
umhverfi sitt, þannig sóttu málarar
líkt og Marc Chagall myndefni sín í
rússneskar þjóðsögur og íkona,
Salvador Dali í bergmyndanir í
strandlengju fæðingarþorpsins Fi-
gueras í nágrenni Gerona í Katalóníu.
Fyrr eða síðar hlaut að koma að því
að sjálft neysluþjóðfélagið allt um
kring þrengdi að og krefðist tilveru-
réttar síns, einkum í sjálfri útópíunni,
var í raun og veru um eitt og annað
merkjanlegt í málverkum listamanna
eins og til að mynda Stuart Davis og
Edward Hopper. Vestra höfðu lista-
menn ræktað arf módernistanna með
miklum ágætum og yfirfært á um-
hverfi sitt, jafnvel strangflatamál-
verkið var yfirmáta þjóðlegt, inn-
hverfa útsæið og abstraktið um leið,
málararnir höfu líka framúrskarandi
fræðikenningamenn sér til fulltingis
svo sem hinn nafntogaða Harold
Greenberg. Það var því í hæsta máta
eðlileg þróun að fram kæmi innhverft
listform sem rifi sig fullkomlega frá
evrópsku hefðinni, líkast sem blautri
tusku væri slengt framan í kenninga-
smiði Parísarskólans, sem til þess
tíma hafði verið Mekka framsækinna
núviðhorfa eftirstríðsáranna. Líka
kom til, að þreytumerki fara jafnað-
arlega fljótlega að segja til sín í til-
búnu og fjarstýrðu hópefli, þar sem
hinu sama er haldið að fólki og öll söfn
og listhús yfirfull af margradda þess,
ásamt því að kenningarsmiðir fara út
á ystu nöf í einstrengningslegri rök-
fræði. Abstraktmálar, sem höfðu
þróast frá hinum sýnilega veruleika
út í huglægan flata og formaheim svo
sem Delaunay, Herbin og Fautrier
skáru sig fullkomlega úr fyrir per-
sónuleg vinnubrögð. Öðru gegndi
með þá sem sóttu allt sitt í framúr-
stefnu líðandi stundar, afsprengi
snöggsoðinna núviðhorfa og um leið
til muna þrengri og öfgafyllri í sam-
ræðunni. Úreltu og völtuðu yfir öll
fyrri gildi, herhrópið, í listum liggur
engin leið til baka, aldrei háværara.
Þrátt fyrir hin snöggu umskipti,
sem leiddu einnig til þess að maður-
inn varð á ný hlutgengur sem mynd-
efni í framsæknu málverki, tóku evr-
ópskir málarar merkilega fljótt við
sér. En þeir voru afgangsstærð þar
til hinn 39 ára gamli Robert Rausc-
henberg hlaut fyrstu verðlaunin á
þrítugasta og öðrum Feneyjatvíær-
ingnum 1964, sem fyrsti myndlistar-
maður handan Atlantshafsins. Þá
hrukku menn við í París, sem hafði
einokað þessi verðlaun um fjölda ára
og nú þurfti mótleik, þar með hófst
uppgangur franska frásagnarmál-
verksins. Hér eru þeir félagar og
skoðanabræður mikilvægt innlegg í
uppstokkun fyrri gilda í list Parísar-
skólans. En í andstöðu við starfs-
bræður sína í New York, sem nú
hrifsuðu til sín forustuna sem miðja
heimslistarinnar, sóttu þeir meira í
fyrri hefðir, bæði í myndmáli og
myndrænni útfærslu. Í Þýskalandi var
stutt í að menn færu að taka eftir til-
raunum Josephs Beuys og það sem
telst jafnvel enn fjarstæðukenndra,
var að seinna fékk sjálf sagan upp-
reisn sem gildur myndmiðill í akvarell-
um og risaflekum Anselms Kiefers.
Má því með góðri samvisku halda því
fram, að ameríska popplistin hafi langt
út fyrir afmarkað svið átt þátt í að
leysa fersk öfl sköpunar úr viðjum í
Evrópu, opnað nýja glugga.
Það er alveg rétt að þeir félagar
eru ekki opinber listhópur líkt og til
að mynda Cobra, öllu frekar sjálf-
stæðir einstaklingar sem hafa haldið
saman og styrkt hvorn annan með
þátttöku í innbyrðis framníngum,
enda fyrst á seinni árum að þeir koma
fram sem ein heild. Hér saknar mað-
ur þó mjög manna eins og Edoardo
Arrayo, Gilbert Aillaud og Antonio
Recalcati, sem komast rétt á blað í
hinni veglegu sýningarskrá/bók.
Allir hafa þeir haldið sínu striki frá
upphafi, eru eins og popplistamenn-
irnir, enn á fullu, svona líkt og strang-
flatamálararnir sem og iðkendur
óformlega málverksins. Það sem máli
skipti var að skapa sér afmarkaðan
myndheim og vera honum trúr.
Sýningin í Listasafni Reykjavíkur
er ekki ýkja viðamikil og gefur að auk
takmarkaða hugmynd um listsköpun
flestra þátttakendanna og frásagnar-
málverksins um leið, hér er þó Jaques
Monory alveg í sérflokki með sína
stóru og einkennandi fleka. Hvað
hina snertir og ég þekki helst til varð
ég fyrir vonbrigðum um val á verkum
Valerio Adami, Hevré Télemaque,
Peter Klasen og Erró, en fátt af úr-
skerandi lykilverkum þeirra er á sýn-
ingunni, og neita að skilja þetta val
hingað á útskerið. Má alveg vera að
þetta sé hluti af stærri heild og vissu-
lega gefur franska sýningarskráin til-
efni til að álykta það, en hún inniheld-
ur gnótt lykilverka. Skráin er
mikilsverð viðbót fyrir alla sem
kynna vilja sér sögu franska frásagn-
armálverksins, að auk liggur frammi
sögulegt yfirlit eftir Jean-Louis Pra-
del. Þýðingu annaðist Gunnar J.
Árnason listheimspekingur og ber
greinilega með sér að hafa ekki verið
öfundsvert verk, er þó mikilsvert inn-
legg til skilnings á frásagnarmálverk-
inu…
Málverk frá-
sagnarinnar
MYNDLIST
K j a r v a l s s t a ð i r
Valerio Adami/ Peter Klasen/
Jaques Monory/Hervé Telemaque/
Bernard Rancillac/Erró. Sýning-
arstjórar: Robert Bonaccorsi/
Gunnar Kvaran. Opið alla daga frá
11–17. Til 20. mars. Aðgangur 400
krónur í allt húsið. Sýningarskrá á
frönsku með þýddum formála, verð
3.500 krónur. Formáli sér 100 kr.
FRANSKA FRÁSAGN-
ARMÁLVERKIÐ Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Jaques Monory: Dauðadalurinn, olía á léreft. 1974.
Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Erró: Avignon – Texas. Olía á léreft. 1962–63.
Bragi Ásgeirsson
SIGMUND Freud hefur löngum
verið nefndur faðir sálfræðinnar og
víst er að kenningar hans hafa haft
ákaflega víðtæk áhrif á margar
greinar fræðimennsku tuttugustu
aldar. Hjá Hinu íslenska bókmennta-
félagi kom nýverið út þýðing Sigur-
jóns Björnssonar sálfræðings á bók-
inni „Draumar og hugvilla“ eftir
Freud. Bókin er hin níunda í röð sál-
fræðirita en Sigurjón hefur áður þýtt
ein 6 verk Freuds sem gefin hafa
verið út í þessum bókaflokki auk rits-
ins „Um sálina“ eftir Aristoteles. Að
auki hefur hann sjálfur skrifað tvö
verk sem tilheyra flokknum.
„Draumar og hugvilla“ kom fyrst
út árið 1907, snemma á fræðaferli
Freuds, eins og Sigurjón bendir á í
inngangi sínum. Verkið er greining á
sögunni „Gradíva“ eftir Wilhelm
Jensen og tímamótaverk að því leyti
að ekki hafði áður verið stuðst við
sálfræðilega greiningu á bókmennta-
texta á svo afgerandi máta, enda
kenningarnar sem slíkar nýjar af
nálinni og enn í mótun. Þess má þó
geta til gamans að aðrir höfðu fyrir
þennan tíma sýnt töluvert sálfræði-
legt innsæi við
lestur og grein-
ingu bók-
mennta, þeirra
á meðal sá
frægi Edgar
Allan Poe. En
eins og Freud
sjálfur hafði
hann mikinn
áhuga á starf-
semi undirmeð-
vitundarinnar eins og glöggt sér stað
í sögum á borð við „Ligea“ og „Fall
Usher-ættarinnar“.
Áhugi Sigmunds Freuds á bók-
menntum var mikill og er t.d. talið að
auk verka Poe, hafi verk E.T.A.
Hoffmann, sem byggð voru á ævin-
týrum og þjóðsögum, haft mótandi
áhrif á kenningar hans. Er þá átt við
þá þætti þeirra sem teljast mega
táknrænir í sammannlegum skiln-
ingi og varðveist hafa í munnmælum
í gegnum aldirnar. Bókmenntafræð-
ingar hafa einnig bent á hvernig
glæpasagan þróaðist samhliða sál-
fræðinni og kenningum Freuds. Og
víst er að sú aðferðafræði sem beitt
er í glæpasögum á borð við „The
Purloined Letter“ („Stolna bréfið“)
eftir Poe – sem er ein fyrsta alvöru
spæjarasagan – á óneitanlega margt
sameiginlegt með aðferðum og frá-
sagnarmáta föður sálfræðinnar.
„Draumar og hugvilla“ er ákaflega
læsileg og skemmtileg bók þar sem
Freud afhjúpar með greiningu sinni
hvert merkingarlagið á fætur öðru,
sem öll varpa nýju ljósi á innri bygg-
ingu sögunnar „Gradívu“ og fram-
vindu hennar. Eitt af því sem vekur
athygli við lestur bókarinnar er
hversu Freud leggur mikla áherslu á
að skýra frá mismunandi túlkunar-
möguleikum á ýmsum stöðum í bók-
inni og áhrifum þeirra á lesandann.
Ekkert er varðar samspil texta og les-
anda fer framhjá honum svo hann
fellur aldrei í þá gryfju að vera óbil-
gjarn svo túlkunin virðist þvinguð eða
langsótt. Frumtexti Jensens birtist
lesanda „Drauma og hugvillu“ jafnan
ljóslifandi á bak við hið þéttriðna net
merkinga sem Freud varpar fram.
Í formála sínum bendir Sigurjón á
að Freud hafði nokkru áður gefið út
bók sína um draumaráðningar.
Freud er því að styðjast við drauma-
kenningar sínar við úrlausn hugvillu
skáldsagnapersónu í þessari ritgerð
um „Gradívu“. Það er því athyglis-
vert að sjá hversu aðferðafræði hans
í þessu verki svipar mikið til þeirra
aðferða er hann notaði við ráðningar
á draumum og aðstæðum raunveru-
legs fólks, svo sem þeirra Dóru og
Hans litla, sem líklega eru þekktustu
sjúklingar hans. Bókmenntafræð-
ingar hafa sýnt sögu þeirra Dóru og
Hans mikinn áhuga og þá iðulega í
þeim tilgangi að sýna fram á að
Freud hafi notað drauma þeirra og
atferli eins og hvern annan texta þar
sem Dóra og Hans birtast lesendum
Freuds fyrst og fremst sem óvirkt
viðfangsefni – án þess að eiga sína
eigin rödd í verkinu.
Hvað sem því líður var áhugi
Freuds á umhverfi sínu ákaflega
„þverfaglegur“ – svo notað sé nú-
tímahugtak – en í gegnum nýstár-
legar hugmyndir sínar lét hann sig
flest varða er snerti menningu hans
tíma. „Draumar og hugvilla“ er því
eins og við er að búast afar skemmti-
legt og aðgengilegt undirstöðurit er
varpar athyglisverðu ljósi á þær að-
ferðir sem vinsælar hafa verið við
bókmenntagreiningu. Það að verk á
borð við þetta skuli nú vera aðgengi-
legt á íslensku hefur að sjálfsögðu
töluverða þýðingu fyrir þá sem
stunda fræði Freuds. En ennfremur
er ljóst að þó Sigurjón bendi á það í
inngangi sínum að bókin bjóði tæp-
ast upp á neinar nýjungar í dag, ættu
engir bókmenntafræðingar að láta
hana framhjá sér fara. Rökin fyrir
því eru ekki síst þau að manni hættir
til að gleyma hversu gífurleg áhrif
Freud hefur haft, og ímynda sér
jafnvel að þær aðferðir sem hann
mótaði séu sjálfsprottinn þáttur í nú-
tímanum.
Vönduð þýðing Sigurjóns Björns-
sonar á þessu verki sem ritað var í
byrjun síðustu aldar er ákaflega
læsileg. Það er eftirtektarvert
hversu vel honum tekst að halda í
þann tíðaranda horfins heims sem
frumtextinn endurspeglar, en stí-
leinkenni Freuds má fremur rekja til
19. aldar hefðar en hefðar módern-
istanna, sem var þó á næsta leiti.
Tengsl bókmennta og sálfræði
BÆKUR
F r æ ð i r i t
Eftir Sigmund Freud, í þýðingu
Sigurjóns Björnssonar. Hið íslenska
bókmenntafélag, 2000. 96 bls.
DRAUMAR OG HUGVILLA
Fríða Björk Ingvarsdótt ir
Sigmund
Freud
Brynhildur
Þórarinsdóttir
blaðamaður
hefur verið ráð-
in ritstjóri
Tímarits Máls
og menningar.
Tímaritið verð-
ur framvegis
gefið út í stærra
broti, litprentað
og tölublöðum fjölgað úr fjórum á ári
í sex, að sögn Brynhildar, sem tekur
við af Friðriki Rafnssyni.
Hinn nýráðni ritstjóri segir kom-
inn tíma til að fríska aðeins upp á rit-
ið sem komið er á sjötugsaldurinn. Á
prjónunum er að víkka efnistök þess
og ráðast í meira alhliða menningar-
umfjöllun „en auðvitað verður byggt
á bókmenntunum eins og áður,“ seg-
ir hún. Brynhildur er íslenskufræð-
ingur að mennt og hefur fengist við
ýmiss konar skriftir, verið ritstjóri
Vinnunnar og blaðamaður í lausa-
mennsku, auk þess sem hún hefur
verið dagskrárgerðarmaður á Bylgj-
unni og Rás 2.
Aðstoðarritstjóri TMM er Ingi-
björg Haraldsdóttir en ritnefnd
skipa þau Árni Bergmann, Kristján
Árnason, Pétur Gunnarsson og
Soffía Auður Birgisdóttir.
Friðrik Rafnsson, sem verið hefur
ritstjóri TMM í rösk sjö ár, tekur nú
við starfi hjá nýmiðlunardeild Eddu
sem ritstjóri vefsíðna.
Nýr rit-
stjóri TMM
Brynhildur
Þórarinsdóttir