Morgunblaðið - 03.06.2001, Blaðsíða 27

eingöngu með opnum, hleypidóma-
lausum hug. Þeir finna hjá sér þrá
eftir að ráða sjálfir yfir framtíð-
arörlögum sínum, og þeir kunna að
hafa verið stóryrtari en þeim hefir í
rauninni búið í brjósti; það hendir
sérhvern óþolinmóðan ungling, og
ekki þarf það að spilla sambúð hans
við heimilið. Alt of íhaldssöm mót-
spyrna frá heimilisins hlið hefir átt
sinn þátt í þessu, og sumpart er
það áreiðanlega að kenna því, að
æskan metur of mikils hin ytri
tákn, en sumpart stundardeilum og
afstöðu flokkanna í landinu, sem
eðlilega vísa hver öðrum yfir í
moldarbakkann á móti. Að minsta
kosti virðist mönnum vera að hægj-
ast í skapi af meðvitundinni um
það, að frá stjórnmála sjónarmiði
sé það fengið, sem verulegt er, og
að alt sé búið undir þroskann inn á
við. Flaggmálið er ekki lengur það
undirstöðuatriði, sem það var áður.
Menn verða þess mjög varir, að
hugirnir séu að hneigjast að þeim
skilningi, sem kendur er við Hann-
es Hafstein, og eðlismunur er á
þeirri kynslóð, sem kom málefni Ís-
lands áfram til sigurs og næstu
kynslóðinni. Hinir ungu hafa ekki í
sér skilyrði gremjunnar, þeir sjá
raun bera vitni um það sem veru-
legt er: Ísland ræður sjálft yfir sín-
um fjármálum, setur sín eigin lög,
getur sjálft mentað embættis-
mannaefni sín, hefir dómsvaldið í
sínum eigin málum. Þeir þekkja
ekki til neins haturs, þeim þykir
vænt um hina mildu dönsku nátt-
úru, sem fyllir út þá náttúrufegurð,
sem þeir hafa sjálfir fyrir augum,
og býr í hugum þeirra sem hlýleg
endurminning gegn vetrarmyrkr-
inu; þeim er ánægja að því að koma
hingað suður. Þeim er Danmörk
það landið, sem er hug þeirra næst,
þeir líta á það að hálfu leyti sem
ættjörð, góða fóstru; og lengra hef-
ir sennilega aldrei neitt land kom-
ist með annað land. Svipað þessu er
hugarfar þeirrar kynslóðar, sem á
að taka við fyrstu framtíðinni; og
því sem nú berst til Danmerkur
verður þá helzt líkt við undiröldu
eftir gamlan storm – það hjaðnar
niður.
En eitthvað nýtt getur komið;
enginn veit, hverja stefnu nývakin
þjóð kann að taka. Stekkur hún
beint inn á á yngstu framsóknar-
brautirnar, þar sem æskulýður
Danmerkur er líka á ferðinni? Eða
hygst hún að verða að fara eftir
reynslu mannkynssögunnar og
leita framtíðargæfu sinnar í lands-
sjálfstæði? Dönsk stjórn má að
minsta kosti ekki verða þar þrösk-
uldur á leiðinni. Hún er skyldug til
þess fyrst og fremst vegna okkar
og þeirra sem enn yngri eru mann-
anna, sem eiga að taka við og taka
afleiðingunum af því, sem gerist
hér á landi. Íslendingar eru þjóð,
og óskir þeirra sem þjóðar verða að
vera fullvalda. Það ber oss nú að
höndum, sem annars hendir oss
nær því aldrei, að vér erum hinir
máttmeiri þetta skiftið.
Það er líkast því sem framþróun-
in ætlaði sér að reyna í eitt skipti
kenningar vorar um þjóðaréttinn á
oss sjálfum. Vér höfum komist í
sömu raunina áður og ekki staðist
hana; það hefir að verulegu leyti
veikt friðsamlega baráttu vora
gegn ofureflinu. Atferli vort nú get-
ur orðið oss sjálfum afdrifamikið á
ókomnum tíma; svo getur farið, að
vér búum til fordæmi, sem beitt
verður gegn oss sjálfum.
Önnur hliðin á málinu er sambúð
vor við Íslendinga; hlutverk vort
er, eftir veikum mætti, að koma
þjóð, sem er að vakna, inn á
framþróunarbrautina. Vér verðum
að líta á atferli hennar með móð-
urlegu langlundargeði, ekki stinga
með títuprjónum í stjórnmálunum,
jafnvel þótt það sé í því skyni gert
að gjalda líku líkt. Til hvers er ver-
ið að stofna þetta nýja kennara-
embætti í íslenzku og fela það
dönskum manni? Öllum öðrum en
nöldrunarseggjum stendur á sama
um það, hvernig ríkisréttar-sam-
böndum var háttað fyrir 600–700
árum; það er dagurinn í dag, sem
oss varðar um. Danmörk tengir
ekki Íslendinga við sig með því að
grafa upp mygluð skjöl – enda er
þjóðin ekki slíkir lagasnápar; og
höldum vér uppi lagarétti gegn
vilja landsmanna, þá farnast oss
illa. Góður hugur utan heimilis er
dýrmætari en illur hugur heima
fyrir.
Samband vort við Ísland verður
að öllu leyti að grundvalla á hug-
arfarinu. Fyrir því verður það ekki
miðað við neinn tíma – góðvild
þekkir engan uppsagnarfrest. En
Danmörk verður í þessu sambandi
að hugsa um sjálfa sig sem móður,
skilja svo mikið, sem hún getur, og
hugsa ástúðlega til æskumannanna,
sem eru að leggja úr garði – þeir
þurfa þess. Þá spyrna þeir aldrei
fótum við móður sinni – jafnvel
ekki við fóstru sinni, en hverfa
heim til hennar aftur fyr eða síð-
ar.“
Þótt grein Nexös í „Politiken“
beri vott um vinarhug í garð Ís-
lendinga er augljóst að höfundur-
inn er haldinn fordómum og sýnir
með orðum sínum að hann skortir
þekkingu á stöðu Íslands að fornu
og nýju. Sé afstaða Nexös er fram
kemur síðar í skrifum hans borin
saman við ræðu Friðriks konungs
8. á Kolviðarhóli kemur fram að
konungurinn er stórum frjálslynd-
ari en sósíalistinn og heimsborg-
arinn Nexö. Friðrik konungur talar
um „ríkin sín tvö“ og sætir ákúrum
ráðherra sinna. Martin Andersen
Nexö segir i bréfum sínum að Ís-
lendingar fái aldrei viðurkennt
konungssamband við Danmörku.
Svipuðu máli gildir um þjóðfána. Í
þessum efnum er Nexö ekki spá-
mannlega vaxinn. Fáum árum síðar
er Íslendingum leyfður eigin fáni.
Og átta árum eftir fullyrðingu Nex-
ös um að konungssamband sé
óhugsandi eru sambandslögin sam-
þykkt og Ísland er lýst frjálst og
fullvalda ríki og íslenskur tjúgufáni
dreginn að hún á Stjórnarráðshúsi.
Það vekur furðu að hámenntaðir
Danir og menningarfrömuðir skuli
„ fá kikk“ út úr afskiptum sínum af
Íslandsmálum eins og Brandes,
menningarforkólfurinn mikli, sem
líkti sjálfstæðiskröfum Íslendinga
við það að „Amager krefðist sjálf-
stæðis.“ Knud Berlin, fjandmaður
Íslendinga virðist ráða ferðinni hjá
fjölda Dana. Danakonungar höfðu
þó eigi lýst áhuga sínum að dvelj-
ast langdvölum meðal þegna sinna.
Þeir áttu ekki einu sinni kjallara-
íbúð á Íslandi, hvað þá jarðhæð eða
höll. Bárujárnsskúr var reistur á
Þingvöllum og kallaður konungs-
hús.. Það voru nú öll herlegheitin.
Hvorki Sorgenfri, Det gule Palæ,
Amalienborg, né nein önnur
skrauthýsi þóttu hæfa skattlandinu
í „svalköldum sævi“.
Nexö hafði á sínum tíma lýst
andúð sinni á sáttaleið samkomu-
lags og málamiðlunarkompromis“.
Sú afstaða hans gildir þó ekki að
því er varðar Íslendinga. Hann ætl-
ar þeim að falla í faðm fóstru sinn-
ar og stjúpu, en kallar sigurvilja
sjálfstæðrar þjóðar kenjar og þver-
móðsku.
Það var viðtal sem blaðamaður
„Politiken“, Kr. Dahl, átti við Einar
Benediktsson um fánakvæði hans
sérprentað, sem varð til þess að
Georg Brandes ritaði óvingjarnlega
grein um kröfur Íslendinga um
fána. Líkti hann fánakröfum Ís-
lendinga við það, að Amager krefð-
ist sér fána. Í þeim fána yrði að
vera „gulrót“, til merkis um garð-
yrkju þeirra á Amager. Þannig
hæddist bókmenntapáfi íslenskra
stúdenta að auðsveipum lærisvein-
um sínum.
Jónas Guðlaugsson hafði ritað
lofsamlega um ljóð Einars Bene-
diktssonar í blað sitt „Valurinn“ þá
aðeins 19 ára gamall. Einar Bene-
diktson fór lofsamlegu orðum um
kveðskap Jónasar Guðlaugssonar.
Það kvað við annan tón er Jónas
hvarf frá móðurmáli og feðratungu
og tók að yrkja á dönsku. Þá vand-
aði Einar honum ekki kveðjurnar
frekar en samlöndum hans sem fet-
uðu sömu slóð.
Hinn 27. apríl 1916 birtir Þjóð-
stefna minningargrein um Jónas
Guðlaugsson, sem þá var nýlátinn.
Þar er borið lof á Jónas. Hann var
„góður drengur, skemmtilegur í
viðræðum og glöggur á kveðskap
annarra“.
Um skáldskap Jónasar fer höf-
undur svofelldum orðum:
„Jónas heitinn var fremstur með-
al þeirra Íslendinga sem nú um
nokkurn tíma hafa iðkað úrþýdda
ritmennt í Danmörku. Hann átti
ósvikna skáldskapar gáfu og hefði
að öllum líkindum orðið merkur rit-
höfundur á bundið mál, ef hann
hefði æft list sína á menningarmál-
inu forna, sem hann var borinn til,“
tilvitnun í bók Gils Guðmundsson-
ar.
Hugmynd Jónasar Guðlaugsson-
ar um blaðaútgáfu Dana á mál-
gagni um íslensk málefni hlýtur
ekki undirtektir hjá Nexö, hann
dregur í efa áhuga Politiken eða
annars málgagns í Danmörku á ís-
lenskum málefnum. Varar Jónas
við því að flytjast búferlum og taka
þá áhættu sem því fylgir. Þrátt fyr-
ir aðvaranir Nexös ákvað Jónas að
lát undan löngun sinni. Hann hafði
kveðið sitt örlagaljóð: „Ó, mig lang-
ar til suðrænna landa, ó, mig lang-
ar að árroðans strönd.“
Segja má að hugmynd Jónasar
um útgáfu „Politiken“ á blaði um
íslensk málefni sem gefið sé út í
Danmörku rætist með öðrum
hætti. Morgunblaðið hefur göngu
sína á Íslandi með vinsamlegum
stuðningi „Politiken“ og síðar fjár-
framlagi danskra Íslandskaup-
manna.
Koma Friðriks Danakonungs 8.
hafði vakið talsverða athygli á sín-
um tíma. Var mikið fjallað um hana
í dönskum blöðum meðan á ferðinni
stóð og að henni lokinni. Svo er að
sjá sem örlög „uppkastsins“, at-
kvæðagreiðslu um sjórnarfarslegt
samband Dana og Íslendinga hafi
farið fyrir brjóstið á Dönum. Voru
Íslendingar taldir þrjóskir og þver-
móðskufullir og að engu tauti væri
komandi við þá. Þegar „Politiken“,
Thorefélagið, skipafélag Th. Tul-
inius og Ditlev Thomsen konsúll,
forstjóri „Thomsensmagasins“
gengust fyrir ferðamannaleiðangri
til Íslands var siglt með skipi
félagsins „Sterling“. Þátttakendur í
förinni urðu 45. Meðal þeirra And-
ers Hvass, yfirmálafærzlumaður í
Kaupmannahöfn, borgarfulltrúi í
Kaupmannahöfn og frú hans,
Schultz, direktör í Höfn, Halle
skólaumsjónarmaður í Höfn.
Hópurinn ferðaðist víða um land.
Til Þingvalla, Gullfoss og Geysis en
sumir fóru allt til Ísafjarðar. Fjöldi
leiðsögumanna var ráðinn til fylgd-
ar. Nöfn farartækjanna eru skraut-
leg og litur reiðskjótanna marg-
breytilegur. Vagnarnir heita:
„Plydsvagninn“, „Karetinn“,
„Stokkseyrarvagninn“, og „Litli
vagninn“. Daníel Daníelsson lánar
flesta hesta, 73 að tölu og fær 730
krónur greiddar. Faðir minn, Pétur
Guðmundsson kennari, kvittar fyrir
20 krónum vegna tveggja hesta
sem hann lánar. Jónas Helgason í
Litla-Brautarholti tengdafaðir
tveggja bræðra minna er kúskur.
Martin Andersen-Nexö kynnist
Jónasi Guðlaugssyni ritstjóra og
skáldi. Nexö hrífst af hugsjón hins
unga manns og skáldlegu hugar-
flugi. Með þeim tekst vinátta. Nexö
tekur að sér að greiða götu Jón-
asar, er hyggur á Danmerkurför.
Bréf Martins Andersens-Nexö til
Jónasar Guðlaugssonar.
Dagsett 13. janúar 1910.
Í bréfi sínu til Jónasar segir
Nexö að Danir séu farnir að þreyt-
ast á málefnum Íslands. Undir-
strikar að þar sé um frjálslynt fólk
að ræða. Menn segja sem svo: Nú,
þegar þið eruð ekki lengur beittir
rangindum hefir spursmálið ekki
neitt viðlíka þýðingu fyrir Dan-
mörku, sem það kann að hafa fyrir
Ísland. Hvað okkur snertir er það
ekki og má þess vegna ekki vofa yf-
ir okkur óleyst; það verður að leysa
og víkja því svo til hliðar á einn eða
annan veg. Svo segir Nexö: „Frelsi
getið þið gjarnan fengið. En þing-
bundna konungsstjórn (Personal-
union) getum við ekki samþykkt.
Til þess er mismunurinn of mikill,
milli þessara tveggja landa og á því
sem hvor aðili getur boðið hinum.
Ísland getur ekki boðið Danmörku
neitt eftirsóknarvert og efnisleg
hlunnindi byggjast einvörðungu á
dugnaði verslunarstéttarinnar.“
Í síðari skrifum Nexös kemur
fram að Nexö fagnar þeirri ákvörð-
un Jónasar Guðlaugssonar að setj-
ast að í Danmörku og snúa baki við
íslenskri tungu en rita skáldsögur
og ljóð á dönsku. Má það teljast
undarleg afstaða heimsborgara og
alþjóðasinna þegar skín í Stór-Dan-
ann undir skikkju hugsjónamanns-
ins.
Jónas Guðlaugsson skáld er rit-
stjóri blaðsins „Reykjavík“, hann
ritar í blað sitt um danskar bók-
menntir.
Það verður ljóst af greinum Jón-
asar Guðlaugssonar að hann er vel
kunnugur því viðfangsefni er hann
fjallar um. Í grein sinni í blaðinu
„Reykjavík“ er hann ritar í tilefni
af komu danskra ferðamanna segir
hann frá Johannesi V. Jensen og
Harry Soiberg og Martin Ander-
sen-Nexö.
Johannes V. Jensen kveður hann
skáld goðsagnanna, Harry Soiberg
skáld sægarpanna á vesturströnd
Jótlands, og Martin Andersen-
Nexö skáld erfiðismannanna, hinna
fátæku í þjóðfélaginu.
Það kemur fram að þeir Jónas
Guðlaugsson og Martin Andersen-
Nexö tengjast vináttuböndum þeg-
ar við fyrstu kynni. Jónas birtir
fregn í blaði sínu um andmæli sem
ungir socialistar í Kaupmannahöfn
hafa borið fram vegna heimsóknar
Zarins af Rússlandi í Danmörku.
Lætur blaðið þess getið að „hr.
M.A. Nexö hafi verið svo velvilj-
aður að láta blaðinu í té fréttir þær
sem honum bárust í símskeyti frá
Politiken“.
Það gætir tvískinnungs í afstöðu
Martins Andersens-Nexös til Ís-
lendinga og stöðu þeirra í stjórn-
skipan og bókmenntum. Í mati sínu
á stjórnarbyltingum hæðist Nexö
að þeim er aðhyllast byltingar án
blóðsúthellinga. Hann líkir þeim er
aðhyllast slíkar hreyfingar við
garðyrkjukonu sem hyggst reyta
garðinn sinn, en treður blómjurtir
og nytjagróður undir fótum sér, en
lætur illgresið vaxa óáreitt. Í bréfi
sem M.A.N. ritar Jacob Appel í
nóvember 1910 er ekki annað að
sjá en að Nexö komi fram sem
hreinræktaður Stór-Dani með
hroka nýlenduherrans og fordæm-
ingu á framferði vinnuhjúanna.
Nexö fagnar því að Jónas Guð-
laugsson, íslenskur rithöfundur,
ætli að snúa baki við móðurmáli
sínu, íslensku og rita á dönsku.
Höfundur bókarinnar um Nexö
segir hann hafa dregið dám af
ríkjandi skoðun og afstöðu Dana til
Íslendinga, að þeir væru þrjóskir
og þvermóðskufullir og að engin
leið væri að koma við þá tauti.
Menningarsjóður gaf á sínum
tíma út smákver með ljóðum fjög-
urra skálda, Jóhanns Sigurjónsson-
ar, Sigurðar Sigurðarsonar frá
Arnarholti, Jóhanns Gunnars Sig-
urðssonar og Jónasar Guðlaugsson-
ar. Hannes Pétursson skáld sá um
útgáfuna og ritaði um höfundana.
Í kafla þeim sem fjallar um Jón-
as Guðlaugsson er hvergi minnst á
kynni þeirra Martin Andersen–
Nexö og Jónasar. Ekki eitt orð um
hvatningarorð danska skáldsins og
áskorun að snúa baki við móður-
máli og gylla kosti þess að hverfa
undir verndarvæng herraþjóðar-
innar. Það vekur furðu að öll heila
háskólahersingin, að viðbættri
sjálfskipaðri akademíu veit ekki
sitt rjúkandi ráð um örlög tíma-
mótahöfunda. Hvar er t.d. frum-
kveðið ljóð Bertels Þorleifssonar,
Kolbrún, sem Hannes Hafstein
þýddi úr dönsku? Heil öld er liðin
án þess að nokkur hafi rumskað.
Ótal styrkir eru veittir til bók-
menntarannsókna og skipst á vin-
áttuhótum, blíðmælum og faðmlög-
um, auk styrkjanna. En almúginn
er skilinn eftir með Andrés önd og
Mikka mús og í besta falli Tarsan
apabróður á „bókmenntasýningu“ í
þjóðarbókhlöðu að forgöngu
menntamálaráðherra og háskóla-
bókavarðar.
Jónas Guðlaugsson sendi foreldr-
um sínum ljósmynd er hann lét
taka af sér skömmu fyrir andlát
sitt. Hann vonaðist þá enn eftir því
að hann hlyti bata og betri tíð væri
framundan.
Sterling flutti dönsku ferðamennina til Íslands 1909.
Jólakveðja frá Margrethe og Martin Andersen-Nexö til Karls Nikulássonar og
eiginkonu hans. Danska skáldið og Margrethe (Thomsen) fyrri kona Nexö eru í
skemmtiför í grennd við Reykjavík. Martin Andersen-Nexö hafði þá nýlokið
fyrstu bindum „Pelle Erobreren“. Danska stórblaðið „Politiken“ sendi fjölmenn-
an hóp ferðamanna til Íslands sumarið 1909. Andersen-Nexö var fararstjóri.
Pétur Pétursson.
Höfundur er þulur.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. JÚNÍ 2001 27