Morgunblaðið - 03.06.2001, Blaðsíða 16

LISTIR
16 SUNNUDAGUR 3. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
A
Ð undanförnu hafa
birst frásagnir hér
í blaðinu frá mál-
þingi um þýðingar
sem fram fór í
Prag fyrir
skömmu. Á
þinginu var staða bókmennta frá
litlum málsvæðum rædd sérstaklega
og var meginniðurstaðan sú að þýð-
ingar skiptu miklu fyrir viðgang
þeirra. Það væri því mikilvægt að efla
alþjóðleg menn-
ingarsamskipti
og þýðing-
arstarfsemi en
það tækist varla
öðruvísi en með
aukinni sam-
vinnu málsvæða
á milli. Staða flestra hinna litlu mál-
svæða er þó afar erfið. Ekki aðeins
markaðslega heldur eiga þau sum
hver í vanda með að komast yfir ýmis
menningarleg landamæri sem skap-
ast hafa í samskiptum við skyld eða
nálæg margmennismál. Í sumum til-
fellum hefur þetta leitt til eins konar
sjálfsmyndarkreppu í bókmenntum
þessara tungumála sem skapað hefur
þeim sérstöðu, oft óþýðanlega sér-
stöðu.
Gott dæmi um þetta eru kata-
lónskar bókmenntir sem eiga sér að
mörgu leyti merkilega sögu. Saga
þeirra er löng en einkennist hins veg-
ar fyrst og fremst af rofum og eyðum
sem skapast af því hvernig þrengt
hefur verið að katalónskunni af kast-
iljönskunni á valdatímum hrokafullra
Spánarkonunga og fasista. Kata-
lónska hefur verið bönnuð oftar en
einu sinni og oftar en tvisvar í Spán-
arveldi. Hún var til dæmis bönnuð á
átjándu öld er Búrbónar ríktu með
Felipe V í fararbroddi, einu mesta
niðurlægingartímabili í sögu kata-
lónsku þjóðarinnar. Með þjóðern-
isvakningu nítjándu aldarinnar var
varðveisla og efling tungunnar hins
vegar gerð að meginmáli sjálfstæð-
isbaráttu þjóðarinnar, eins og víðar,
og raunar má segja að allt frá því hafi
tungan verið rauður þráður í sögu
katalónskra stjórnmála. Nú á ári
tungunnar berjast Katalónar þannig
fyrir því að tunga þeirra verði jafn-
rétthá kastiljönskunni og öðrum
þjóðtungum á Evrópuþinginu.
Katalónska og kastiljanskaeiga sameiginlegar ræturí latínu en eru annars ekkimikið meira skyldar en
katalónska og franska. Fyrstu bók-
menntirnar á þessu tungumáli voru
þýðingar helgar frá þrettándu öld.
Ramon Llull, sem var uppi á árunum
1235 til 1316, er hins vegar oftast tal-
in upphafsmaður katalónskra bók-
mennta. Á löngum æviferli skrifaði
hann 256 verk eða texta á katalónsku,
latínu og arabísku sem þekja um
27.000 blaðsíður en enn er unnið að
heildarútgáfu verka hans. Hann var
fyrstur til þess að skrifa heim-
spekileg verk á þjóðtungu sinni en
vitanlega þýddi hann þau á latínu svo
aðrir ný-arestótelískir fræðimenn
samtíma hans gætu kynnt sér verkin.
Hann orti einnig ástarljóð og tvær
„skáldsögur“ í rómönsustíl en fræg-
asta verk hans er sambland af ljóð-
rænum íhugunum og guðfræði í ætt
við játningar Ágústínusar kirkju-
föður er nefnast Llibre de Con-
templació de Déu (1282).
Annar þráður katalónskra bók-
mennta liggur frá trúbadúrum þrett-
ándu og fjórtándu aldar sem ortu á
próvensölsku sem er rómanskt
tungumál, talað í Suður-Frakklandi,
og náskylt katalónsku. Einnig er
skáldsaga Joanots Martorells, Tirant
lo Blanc, frá fimmtándu öld eitt
kunnasta verk katalónskra bók-
mennta fyrr og síðar. Það er hins
vegar ekki fyrr en á nítjándu öld sem
sjá má að sérstök katalónsk hefð
mótist í bókmenntum enda urðu bók-
menntirnar þá eitt af meginverkfær-
um katalónskra þjóðernissinna.
Kunnastir hinna þjóðernispólitísku
höfunda þessa tíma voru ljóðskáldin
Jacint Verdaguer og Joan Maragall,
höfundur þjóðsöngsins, og í kjölfarið
fylgdu fjölmörg skáld í byrjun síð-
ustu aldar sem öll ortu á þjóðtung-
unni. Katalónska var hins vegar
bönnuð á valdatíma Francos, fasíska
einræðisherrans frá Galisíu sem ríkti
á árunum 1939 til 1975. Kom þá fram
ný kynslóð ungra katalónskra höf-
unda sem skrifaði á kastiljönsku, sem
nú var kölluð spænska enda eina
tungumálið sem Franco leyfði í ríki
sínu, um pólitíska kúgun, frelsissvipt-
ingu, missi og útskúfun. Fremstir í
flokki voru bræðurnir Lluís og Juan
Goytisolo ásamt Eduardo Mendoza,
Manuel Vásquez Montalbán, Ana
María Matute, José Agustin og fleir-
um sem nú teljast meðal fremstu höf-
unda á kastiljanska tungu.
Óhætt er að segja að þarna hafi
orðið vendipunktur í katalónskum
bókmenntum. Klofningurinn sem
varð milli katalónskra bókmennta
skrifaðra á katalónsku annars vegar
og kastiljönsku hins vegar er enn til
staðar og myndar eins konar gjá í
bókmenntalandslaginu. Bókmenntir
skrifaðar á katalónsku áttu sér litla
lífsvon á Francotíma. Árið 1939 var
ekkert verk gefið út, 1942 voru þau
fjögur og 1950 þrettán. Neðanjarð-
arútgáfa var þó til staðar allan tím-
ann sem hélt hefðinni vakandi og á
dánarári Francos voru opinberar út-
gáfur á katalónska tungu 611. Upp úr
því tók þeim að fjölga mikið enda var
katalónska lýst opinbert tungumál
héraðsins er það hlaut sjálfstjórn í
lok áttunda áratugarins eins og önn-
ur héruð Spánar. Nú eru gefnir út
um sjö þúsund titlar á katalónskri
tungu ár hvert. Á sama tíma eiga
Katalónar einnig marga af fremstu
höfundum Spánar sem skrifa á kast-
iljönsku en auk fyrrnefdra höfunda
má nefna að Maruja Torres sem
hlaut Plánetuna, virtustu bók-
menntaverðlaun Spánar, á síðasta ári
er Katalóni er skrifar á kastiljönsku.
Málið er hins vegar ekki svona ein-
falt. Á sama tíma og margir telja að
katalónskir höfundar sem skrifa á
kastiljönsku hafi auðgað mjög hinn
spænskumælandi bókmenntaheim og
jafnvel markað söguleg skil þá eiga
bókmenntir ritaðar á katalónsku erf-
itt uppdráttar þrátt fyrir mikla út-
gáfu. Smæð markaðarins er ekki ein-
ungis um að kenna (um fjórar
milljónir manna geta þó altjent lesið
katalónsku) heldur virðist hinn
spænski bókmenntaheimur varpa
stórum skugga sem erfitt er að stíga
út úr. Ólík staða þessara tveggja
hópa katalónskra höfunda – og raun-
ar ólík staða bókmennta fámennis- og
margmennistungna yfirleitt – end-
urspeglast skýrt í því að þeir sem
skrifa á kastiljönsku hafa hlotið mun
meiri útbreiðslu og viðurkenningu á
alþjóðavísu en hinir. Höfundar á borð
við Salvador Espriu, Mercé Rodor-
eda og Pere Calders, sem eru af
sömu kynslóð og Goytisolo-bræður
og meðal fremstu rithöfunda á kata-
lónska tungu, eru ekki mjög þekktir
utan heimalands síns. Í Barselóna-
borg má finna enskar þýðingar á
flestum ofannefndum höfundum sem
skrifa á kastiljönsku en engin ensk
þýðing fannst í bókabúðum á þeim
höfundum er skrifa á katalónsku,
þrátt fyrir mikla leit. Á þessu kunna
þó að vera aðrar skýringar en smæð
katalónsks málsvæðis.
Ísamtali sem undirritaður áttivið Francesc Parcerisas, for-mann Katalónska rithöfunda-sambandsins, í Barselóna fyr-
ir skömmu kom fram margs konar
núningur milli þessara tveggja mál-
hópa.
Athygli vakti að Parcerisas sagði
Katalónska rithöfundasambandið
skilgreina katalónskar bókmenntir
sem bókmenntir skrifaðar á kata-
lónsku. Þetta er þjóðernisrómantísk
skilgreining og afsprengi áratuga-
langrar menningarlegrar sjálfstæð-
isbaráttu Katalóna. „Þessi skilgrein-
ing er vissulega takmörkuð,“ segir
Parcerisas, „en hún liggur hins vegar
beint við og er í samræmi við það
hvernig aðrar Evrópuþjóðir skil-
greina bókmenntir sínar, einkum er
þetta þó gert í þeim ríkjum þar sem
mörg tungumál eru töluð.“
Eru bókmenntir sem eru skrifaðar
af Katalónum á kastiljönsku þá ekki
katalónskar bókmenntir?
„Í bókmenntasögulegum skilningi
eru þær það ekki. Menningin er mál-
ið, að okkar mati, við erum ekki af
öðrum kynstofni en aðrir íbúar
spænska ríkisins, við erum heldur
ekki annarrar trúar, við tölum hins
vegar annað tungumál. En þetta er
réttmæt spurning sem við höfum velt
mikið fyrir okkur. Á sama hátt mætti
velta því fyrir sér hvort Joseph Con-
rad, sem skrifaði á ensku, hafi verið
enskur höfundur eða pólskur? Ég
myndi telja hann enskan. Paul Bowls
var líka bandarískur höfundur þótt
hann byggi alla sína tíð í Marokkó og
skrifaði um þann heim. En auðvitað
erum við alltaf að fara yfir þessi
landamæri tungumáls og menningar-
heima og kannski verjum við mestum
tíma í að dansa á þeim.“
Parcerisas segir að katalónsk
tunga skapi bókmenntunum sérstöðu
sem skilji þær frá öðrum bók-
menntum rituðum af Katalónum.
„Ég held að það hafi mikla merk-
ingu í sjálfu sér að velja að skrifa á
katalónsku en ekki kastiljönsku en
flestir katalónskir höfundar eru tví-
tyngdir. Með því að velja katalónsk-
una er valin allt önnur og fátækari
bókmenntahefð en ef kastiljanska er
valin. Kastiljanska hefur afar ríka
hefð á bak við sig, ekki síst frá end-
urreisnartíma og barokktíma. Höf-
undar sem skrifa á kastiljönsku geta
leikið sér með tungumálið á mun fjöl-
breyttari hátt en við með katalónsk-
una. Við höfum ekki ríka hefð til að
vinna úr eða skrifa gegn. Katalónsk-
ur rithöfundur þarf í raun að búa til
tungumál í skrifum sínum, hann hef-
ur ekki á svo miklu að byggja. Við er-
um því að gera allt annars konar til-
raunir með okkar tungumál en þeir
sem skrifa á kastiljönsku og hvað þá
ensku. Við erum jafnvel að berjast
við að ljá tungunni klassískan blæ í
verkum okkar, við erum að leita að
hefð. Við erum að glíma við allt aðra
hluti en höfundar sem skrifa á tungu-
málum með ríka hefð. Eduardo
Mendoza er til dæmis Katalóni sem
skrifar á kastiljönsku. Í verkum sín-
um vísar hann mjög til opinberrar
orðræðu og tungumáls Francotím-
ans, orðræðu valdsins sem birtist til
dæmis í fréttum og öðrum áróðri. All-
ir spænskir lesendur átta sig á þess-
ari vísun. Þetta gæti Mendoza ekki
gert ef hann skrifaði á katalónsku því
hún var ekki leyfð á opinberum vett-
vangi á þessum tíma. Þetta er ein af
eyðunum í katalónskri tungu sem
veldur því að við eigum til dæmis afar
stutta hefð í tungutaki fjölmiðla og í
tungutaki opinberrar stjórnsýslu.
Við höfum verið að finna upp þetta
tungutak síðustu tvo áratugi.
Höfundar sem skrifa á katalónsku
eru því að skrifa inn í eyður, þeir eru
að skapa sér tungumál og hefð. Þetta
setur mark sitt á bókmenntir okkar
en við erum í sjálfu sér ekki að fjalla
um aðra hluti en flestir aðrir evr-
ópskir höfundar samtímans, stöðu
mannsins í síbreytilegum heimi.“
Yngri höfundar eru í æ ríkarimæli að snúa sér að kata-lónskunni enda eru yngrikynslóðirnar aldar upp í
skólum þar sem kennt er á kata-
lónsku, auk þess sem katalónskir fjöl-
miðlar hafa komið til sögunnar.
Yngra fólki er því katalónskan tam-
ari en kastiljanskan. Ákveðinn hópur
ungra höfunda velur þó enn að skrifa
á kastiljönsku en líklega ekki af sömu
ástæðu og þeir sem voru þvingaðir til
þess á Francotíma. Nú er það frekar
hinn stóri markaður spænskra bók-
mennta sem heillar. Þjóðernis-
hyggjan fer líka dvínandi.
„Það var aldrei neinn efi í mínum
huga að velja katalónskuna þegar ég
var að hefja feril minn á miðjum sjö-
unda áratugnum,“ segir Parcersisas.
„Ég var raunar alinn upp á heimili
þar sem katalónska var töluð en að
velja katalónskuna hafði líka póli-
tíska merkingu. Ég var í hópi ungra
háskólastúdenta sem voru að fást við
bókmenntaskrif og dreifa þeim neð-
anjarðar, ef svo má segja. Í raun vor-
um við að vinna í tómarúmi því við
höfðum ekki á neinu að byggja, það
voru nánast engar eldri bækur fáan-
legar og þar að auki höfðum við ekki
hlotið neina formlega þjálfun í beit-
ingu tungumálsins. Við vorum inn-
blásnir af anda þeirra sem héldu úti
andófi gegn valdhöfum með því að
skrifa á katalónsku en gátum hins
vegar aðeins leitað til tveggja manna
innan háskólans um yfirlestur og
leiðsögn. Fæstir vildu láta bendla sig
við svo vafasama starfsemi.
Nú eru tímarnir breyttir. Kata-
lónskar bókmenntir taka ekki lengur
virkan þátt í sjálfstæðisbaráttu Kata-
lóna.“
Katalónskar bókmenntir
á mærunum
Morgunblaðið/Þröstur HelgasonFrancesc Parcerisas á skrifstofu sinni hjá Katalónska rithöfundasambandinu í Barselóna.
AF LISTUM
Eftir Þröst
Helgason
trhe@mbl.is