Morgunblaðið - 25.07.2001, Blaðsíða 27
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 25. JÚLÍ 2001 27
ÝMSAR menningarþjóð-ir státa af gömlumbyggingum og merk-um, kirkjum, köstul-
um, hofum, höllum, virkjum,
varnarmúrum og vatnsleiðslum
frá tímum Rómverja. Þó að skál-
inn á Keldum kunni að vera gam-
all, þá er þó staðreynd að flest
þau hús sem langa sögu kunna að
geyma hér hjá okkur, hafa brunn-
ið eða veðrast burt í aldanna rás.
Við eigum nokkur gömul bænhús
úr viði og torfi frá seinni öldum
og fáein tjörguð faktorshús, sem
góðu heilli er farið að gefa gaum á
síðustu árum og hafa eignast nýtt
líf. En annars verðum við að við-
urkenna að það eru dönsku stein-
húsin frá síðari hluta 18. aldar,
Viðeyjarstofa, Bessastaðir, Nes-
stofa, Hóladómur, sem helst rísa
undir því nafni að vera sögulegar
byggingar, í senn frambærilegur
arkitektúr og geymd saga.
Reykjavík er ung borg, þó að
þar hafi kannski verið elst byggð
hér á landi. Elstu húsin eða húsa-
partarnir eru frá innréttingum
Skúla fógeta í Aðalstræti, og um
þessar mundir er einmitt minnst
þess merka framtaks í atvinnu-
og menningarsögu þjóðarinnar.
En um 1850 voru í rauninni ekki
nema tvö reisuleg hús í höfuð-
borg þjóðarinnar, sem þá var
varla meira en þorp: Dómkirkjan
og hús Lærða skólans.
Bæði þessi hús áttu sér forsögu
sem teygði sig langt aftur í aldir.
Dómkirkjan var arftaki þeirra
hátimbruðu kirkna sem prýddu
Skálholtsstað á miðöldum, sem og
þeirra kirkna sem fylgdu eftir
siðaskipti, uns eymd staðarins
varð slík að allt var flutt til
Reykjavíkur, biskup og kristni-
hald. Þar var svo reist dómkirkja
í klassískum stíl eftir forsögn
arkitekts sem Kirkerup hét á ár-
unum 1788–96. Lærði skólinn var
líka upphaflega settur í Skálholti
í skjóli dómkirkjunnar. Með
kirkjunni fluttist hann á Hólavelli
í Reykjavík, í hús sem vart hélt
vatni og vindum, síðan að Bessa-
stöðum, þar sem aðbúnaður var
betri og umhverfið menningar-
legra; þar hófust menn handa að
hefja íslenska tungu til vegs á ný
eftir undirlægjuhátt gagnvart
dönskum áhrifum.
Og undir miðbik aldarinnar
gerast þau undur og stórmerki,
að þörfum kirkjunn-
ar er sinnt á ný og
upp rís Dómkirkjan,
sú steinbygging sem
síðan hefur staðið í
hjarta borgarinnar.
Reyndar er um að
ræða sömu kirkju,
en hún stækkuð til
muna og breytt og
byggð ofan á hana
heil hæð eftir teikn-
ingum arkitekts
sem Winstrup hét;
það var 1847–48. Og
í Þingholtshæðinni
fyrir ofan lækinn rís
stórbygging sem
hýsa skyldi hinn
forna skóla, æðsta menntasetur
innanlands og stærsta hús á land-
inu. Arkitektinn hét Koch og var
hirðhúsameistari, en verktakinn
var norskur kaupmaður, Hart-
mann að nafni. Húsið var hlaðið
úr stokkum í Kristjánssandi, tek-
ið niður og timbrið flutt til
Reykjavíkur. Um þetta segir
Reykjavíkurpósturinn 1846, að
„hvörjum Íslendingi mun þykja
það miklu varða, að landsins ein-
asti skóli sé vel úr garði gjörður“.
Síðan hafa Lærði skólinn, eða
Menntaskólinn í Reykjavík eins
og hann hefur nú heitið í hundrað
ár, og þetta reisulega hús ekki
orðið viðskila, þó að þröngt hafi
löngum verið þar bæði innan-
borðs og utan og ýmsir góðir
skólar og gegnir bæst í hópinn til
að létta menntaróðurinn. Um
skeið voru áform um að flytja
skólahaldið í nýjan stað, en góðu
heilli var horfið frá því og í stað
reynt að byggja upp betri að-
stöðu á skólareitnum, milli Amt-
mannsstígs, Þingholtsstrætis og
Bókhlöðustígs; þeim
áformum þarf að
fylgja eftir af miklu
meiri stefnufestu.
Þetta sögulega
hlutverk þessa húss
væri ærið nóg til þess
að hafa það í heiðri
um aldur og ævi:
þarna bjuggu sig
undir lífið flestir þeir
sem mótuðu það sam-
félag sem við búum í,
og enn þann dag í
dag koma úr skólan-
um nemendur sem
halda uppi merki
hans með miklum
sóma.
En skólahúsið gamla á sér aðra
sögu og ekki síður merkilega.
Þegar alþingi Íslendinga, elsta
þjóðþing hér um slóðir, reis úr
öskustónni eftir nokkurra ára-
tuga dvala, varð sú nútímahugsun
ofan á að þing skyldi halda í höf-
uðborg. Þá var ekki á mörg hús
að vísa. Sumarið 1845, ári áður en
skólinn fluttist frá Bessastöðum í
sín nýju heimkynni, var alþing
hið nýja haldið í fyrsta sinn í há-
tíðasal skólans. Stóð svo uns Al-
þingishúsið var reist árið 1880–81
Þannig sat til dæmis Jón Sigurðs-
son öll sín þing í þessu húsi. Og
þannig atvikaðist það, að í þess-
um sama hátíðasal var haldinn
þjóðfundurinn frægi 1851, at-
burður sem skipti sköpum í
stjórnmálasögu þjóðarinnar.
Hans er nú minnst, einmitt á
þessum dögum.
Og nú skyldu menn halda að
slíku húsi væri sýnd virðing og
vegsemd og menn legðu kapp á
að halda því við kinnroðalaust,
einu af örfáum húsum sem við við
eigum sem í senn hafa ómetan-
legt sögulegt tákngildi og býr yfir
eigin vel viðuðu ágæti sem bygg-
ing. Er það rétt, að einhverjir op-
inberir aðiljar skirrist við að
sinna þeirri skyldu sinni í krafti
einhvers lagabókstafs sem mið-
aður er við nýjar skólabygging-
ar?
Hér verða menn að greina milli
þess sem er eðlileg forgangsröð
daglegra verkefna og þess sem
býður þjóðarsómi.
Menntaskólinn í Reykjavík er eitt af örfáum húsum sem við eigum sem í senn hefur ómetanlegt sögu-
legt tákngildi og býr yfir eigin vel viðuðu ágæti sem bygging, segir í greininni.
Gamla skólahúsið
fyrir ofan læk
MR
Og nú skyldu menn
halda að slíku húsi
væri sýnd virðing og
vegsemd, segir Sveinn
Einarsson, og menn
legðu kapp á að halda
því við kinnroðalaust.
Sveinn
Einarsson
Höfundur er forseti Nemenda-
sambands Menntaskólans í
Reykjavík.
æmilegt,“
hafi mikla
u. „Ísland
um Evr-
turströnd
i er fjöl-
tiltölulega
. Ekkert
r þó ein-
að eru til
fjöll en á
reyndar
að eru þó
s staðar.
hefur þó
m er ekki
ður upp á
á sama
kroppað í
þessa heild, biti tekinn hér og þar,
verður þessi einstaka heild eyði-
lögð og tel ég mikla hættu á að svo
gæti orðið. Enginn á eftir að vilja
koma til Íslands til að horfa á
orkuver og enginn til að horfa á
stíflu. Ef ferðamenn vilja sjá stíflu
fara þeir til Las Vegas og skoða
Hoover Dam sem er mikið stærri
stífla en sú sem um ræðir á Kára-
hnjúkasvæðinu,“ segir Steinitz.
Hann segir að trúi ferðamenn því
ekki að þeir muni fá 100% nátt-
úrulega upplifun með því að koma
til Íslands ákveði þeir að eyða frí-
tíma sínum annars staðar.
Steinitz segir að Íslendingar eigi
sjaldgæfa eign og vandamálið sé
að hluta til að sumir líti á hálendið
sem hversdagslegt, verðlaust og
tómt sem bíði eftir að vera nýtt.
Aðrir geri sér grein fyrir verð-
mæti svæðisins og þess vegna séu
mörg mismunandi viðhorf uppi í
þjóðfélaginu. Steinitz segir að
þessi tvö viðhorf samræmist ekki,
þótt einhverjir hafi haldið því fram
að ferðamannaiðnaður og virkjun-
arframkvæmdir geti átt samleið.
Hann segir mikilvægt að almenn
umræða um framtíð hálendisins
eigi sér stað. „Í öllum erfiðum
ákvörðunum eins og Ísland stend-
ur nú frammi fyrir er umræðan
byggð á ólíkum forsendum sem
byggjast á mismunandi gildum,
tímarömmum og fleiru. Það verður
oft þannig að einhver forvígismað-
ur stjórnar því hvernig aðrir
hugsa um vandann og mynda sér
skoðun,“ segir Steinitz.
Ísland of ódýrt
Hvað vöxt ferðamannaiðnaðar-
ins varðar hefur því sjónarmiði
gjarnan verið haldið á lofti að Ís-
land geti aðeins tekið við ákveðn-
um fjölda ferðamanna vegna þess
hversu viðkvæm náttúran er.
Steinitz segir að þetta sé stórt
vandamál út frá skipulagi hálend-
isins og að á því vandamáli verði
að taka á landsvísu. Skipuleggja
verði grunngerð svæðisins með
ferðamannaiðnaðinn í huga og
finna út hvaða fjárfestingar þurfi
að leggjast í. „Einnig þarf að
reikna út hversu marga ferðamenn
fólk vill sjá á einum klukkutíma til
að það trúi því að það sé í villtri
náttúru. Þetta hefur verið rann-
sakað og útfært á skipulagðan hátt
víða um heim. Íslendingar þurfa
einnig að skoða hvernig þeir ætla
að takmarka aðgang að hálendinu.
Ég held að Ísland sé mjög ódýrt
ferðamannaland miðað við hvað
það býður upp á. Mér finnst það
ekki vera nógu hátt verðlagt.
Hægt væri að láta ferðamenn
borga aðgang inn á svæði og er
hægt að skipuleggja það þannig að
aðeins útlendingar þurfi að borga.
Það er gert í þjóðgörðum í Banda-
ríkjunum og víðar. Íslendingar
ættu að búa svo um hnútana að
ferðamannaflaumnum verði vel
stýrt og að það verði dýrt að
sækja landið heim,“ segir Steinitz.
Virkjanir og ferðaþjónusta
eiga ekki samleið
Landsvirkjun hyggst gera Kára-
hnjúkasvæðið aðgengilegra fyrir
ferðamenn en það er nú í
tengslum við virkjunarfram-
kvæmdir, en Steinitz segist fullur
efasemda um að ferðamennska og
virkjunarframkvæmir geti átt
samleið. „Þetta verkefni snýst um
orku og það að gera þjóðgarð eða
eitthvað slíkt á svæðinu er ódýr og
pólitísk leið fyrir fyrirtækið til að
styrkja málstað sinn. Orkuverk-
efni eru mikilvæg, þið þurfið orku-
ver, en það er mikilvægt að þið
spyrjið ykkur hvort þið þurfið
þetta orkuver núna og á þessum
stað og hverjir fylgifiskar fram-
kvæmdarinnar séu,“ segir Steinitz.
Hann segist telja að í framtíð-
inni þurfi að leggja veg þvert yfir
hálendið eða í kringum það. „Slík-
ur vegur myndi eflaust hafa mikil
áhrif á umhverfið og náttúruna, en
það er betra að skipuleggja veginn
vegna samgangnanna sjálfra en að
láta veginn vera hliðarafurð vegna
annars verkefnis sem tengist sam-
göngum ekki á nokkurn hátt. Ég
myndi frekar vilja byggja fjalla-
kofa eftir því hvar það hentar, en
láta þá fylgja rafmagnslínu úr
orkuveri,“ segir Steinitz. „Raf-
magnslínur eru yfirleitt beinar og
náttúran er á móti beinum línum.“
rahnjúka óskynsamlega til langs tíma litið
hagsmunir
áða ríkjum
Morgunblaðið/RAX
lsá á Dal, að Kárahnjúkum.
Morgunblaðið/Jim Smart
sor við landslagsarkitektadeild Harvard-há-
fyrirlestra hér á landi í síðustu viku.
ninabjork@mbl.is