Morgunblaðið - 25.08.2001, Qupperneq 30

30 LAUGARDAGUR 25. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÍÞRÓTTAIÐKUN UNGMENNA
SJÁLFSTÆÐI
EYSTRASALTSRÍKJANNA
Áratugur er á morgun liðinn fráþví að Ísland stofnaði fyrstríkja formlega til stjórnmála-
sambands við Eystrasaltsríkin þrjú,
Eistland, Lettland og Litháen. Áður
hafði Alþingi ályktað um viðurkenn-
ingu á fullveldi Litháens og ríkis-
stjórn Íslands ákveðið að viðurkenna
sjálfstæði hinna ríkjanna tveggja.
Þessara tímamóta er minnzt með af-
mælisdagskrá í dag.
Utanríkisráðherrar ríkjanna, þeir
Jón Baldvin Hannibalsson, Lennart
Meri frá Eistlandi, Janis Jürkans frá
Lettlandi og Algirdas Saudargas frá
Litháen, rituðu undir yfirlýsingu um
stjórnmálasambandið við tilfinninga-
þrungna athöfn í Höfða mánudaginn
26. ágúst 1991, að nýliðinni einhverri
viðburðaríkustu viku síðasta áratugar
20. aldarinnar. Vikan sú hófst á valda-
ráni harðlínukommúnista í Moskvu en
lauk með sigri lýðræðisafla og í raun
með hruni Sovétríkjanna, þótt þau
leystust formlega ekki upp fyrr en
nokkrum mánuðum síðar.
Athöfnin í Höfða var sögulegur við-
burður. Lennart Meri tók svo til orða
er skrifað hafði verið undir yfirlýs-
inguna, að yfirleitt litu menn svo á að
sagan tilheyrði fortíðinni og skildu
ekki að stundum færu líðandi stund og
sagan saman: „Þessi dagur er undan-
tekning á þessu … Við upplifum ekki
aðeins líðandi stund, heldur einnig
söguna.“
Í viðtali við Morgunblaðið eftir at-
höfnina sagði Algirdas Saudargas:
„Þetta er atburður með alþjóðlega
þýðingu, stórkostleg stund. Hún
markar líka endalok þessarar róstu-
sömu viku, sem á undan er gengin.
Þegar þessu skeiði ofbeldis er nú von-
andi lokið hefjum við hér á Íslandi
skeið endurreisnar réttlætisins –
endalok heimsstyrjaldarinnar síðari.“
Janis Jürkans sagði: „Það er stór-
kostlegt að koma hingað og sjá fána
lands míns blakta við hún á hverju
torgi. Ég er stoltur af því að íslenzka
ríkisstjórnin, stjórn smáríkis, skuli
reiðubúin að ganga fram fyrir skjöldu
okkur til varnar á alþjóðlegum vett-
vangi og jafnframt setja öðrum ríkj-
um heims fordæmi til eftirbreytni.“
Sá stuðningur, sem Ísland veitti
Eystrasaltsríkjunum í sjálfstæðisbar-
áttu þeirra, var mikils metinn í ríkj-
unum þremur. Fulltrúar Íslands hafa
fengið hlýjar móttökur í þessum lönd-
um í samræmi við það og götur og torg
heita eftir Íslandi í höfuðborgum
ríkjanna. Ekki sízt hafa íbúar Eystra-
saltslandanna metið framlag Jóns
Baldvins Hannibalssonar til sjálf-
stæðisbaráttu þeirra og heiðrað hann
á ýmsa lund.
Sumarið 1991 var flestum ljóst að
þótt Eystrasaltsríkin hefðu endur-
heimt sjálfstæði sitt var gríðarlegt
verk fyrir höndum að reisa ríkin úr
þeim rústum, sem sovétkommúnism-
inn skildi eftir sig, og endurvinna sess
þeirra á meðal vestrænna lýðræðis-
ríkja. Þrátt fyrir margvíslega erfið-
leika hafa orðið ótrúlegar framfarir í
Eystrasaltslöndunum undanfarinn
áratug. Stoðum hefur verið skotið
undir lýðræðislegar stofnanir, efna-
hagslífið hefur smátt og smátt sótt í
sig veðrið, löggjöf verið færð til sam-
ræmis við það sem tíðkast víðast á
Vesturlöndum og nú er svo komið að
ríkin þrjú eiga öll möguleika á aðild að
Evrópusambandinu innan nokkurra
ára. Þá hafa þau færzt nær aðild að
Atlantshafsbandalaginu, en Ísland
hefur stutt viðleitni þeirra til að öðlast
aðild að varnarbandalagi vestrænna
ríkja, þrátt fyrir andstöðu Rússa.
Undanfarin tíu ár hefur verið efnt
til margvíslegs tvíhliða samstarfs
Eystrasaltsríkjanna og Íslands, auk
þess sem Norðurlöndin hafa í samein-
ingu veitt löndunum fjölbreytta að-
stoð og ráðgjöf. Það er ekki sízt
ánægjulegt að viðskiptatengsl hafa
myndazt milli Íslands og landanna
þriggja og Íslendingar fjárfest í efna-
hagslífi þeirra, en erlendar fjárfest-
ingar eru ein mikilvægasta forsenda
endurreisnar efnahags ríkjanna. Ís-
lendingar mega ekki gleyma þeirri
ábyrgð, sem fylgir því að hafa orðið
fyrstir til að viðurkenna sjálfstæði
Eystrasaltsríkjanna og efna til stjórn-
málasambands við þau. Við eigum enn
að efla samstarfið og leggja okkar af
mörkum til að þau standi jafnfætis
öðrum vestrænum lýðræðisríkjum.
Undanfarin ár hefur oft verið vakin áþví athygli af íþróttakennurum að
íslensk ungmenni séu verr á sig komin
líkamlega en áður vegna hreyfingar-
leysis. Þegar Anton Bjarnason, lektor
við Kennaraháskóla Íslands, vakti fyrst
máls á þessu hrukku margir í kút. Það er
að sjálfsögðu alvarlegt mál ef ungmenni
landsins þjást af hreyfingarleysi, og það
svo miklu að það geti haft alvarlegar af-
leiðingar fyrir þau síðar á lífsleiðinni.
Á síðasta áratug hafa komið upp
nokkur dómsmál þar sem dæmdar hafa
verið bætur vegna vanrækslu í íþrótta-
kennslu. Að sögn Antons er hann til að
mynda hættur að láta börn standa hand-
stöðu þar sem þau séu mörg hver orðin
það máttlaus að þau geti ekki haldið sér
uppi.
Í grein sem birtist í Daglegu lífi, fylgi-
blaði Morgunblaðsins á föstudögum,
kemur fram að slysa- og bráðamóttaka
Landspítalans – háskólasjúkrahúss í
Fossvogi hefur um árabil skráð og
flokkað öll slys sem þar eru meðhöndl-
uð. Ef litið er á íþróttameiðsl barna 17
ára og yngri fyrir tímabilið 1998–2000
kemur í ljós að 4003 börn leituðu til
slysadeildarinnar vegna ýmiss konar
íþróttameiðsla.
Í samtali Morgunblaðsins við Ernu
Sigmundsdóttur sem er ekki nema 16
ára en að eigin sögn orðin gömul á mæli-
kvarða fimleikaíþróttarinnar kom fram,
að hún æfði fimleika af kappi frá 5 ára
aldri en þegar hún var 14 ára fór að síga
á ógæfuhliðina eftir að hún hafði æft
stíft um langa hríð. Í ljós kom að hún var
með alvarlega álagsáverka á hrygg og
góðkynja beinæxli í fæti. Hún mun
væntanlega aldrei geta æft fimleika
framar.
Mátuleg hreyfing er hverjum manni
holl. Við sjáum dæmi um öfgarnar í báð-
ar áttir; of mikil þjálfun og of lítil þjálf-
un. Til þess að ungmenni fái ratað hinn
gullna meðalveg í þessu sem og öðru
þurfa þau leiðsögn. Það er því mikilvægt
að foreldrar og forráðamenn þeirra
fylgist vel með því hvort þau fá næga
hreyfingu en ekki sé gengið of langt.
Eins verður að tryggja að þjálfun sé við
hæfi. Því þegar heilsan er í húfi er kapp
best með forsjá.
SAMNINGAR um stjórnmálasambandÍslands og Eystrasaltsríkjanna þriggja,Eistlands, Lettlands og Litháens, voruundirritaðir við hátíðlega athöfn í Höfða
að morgni 26. ágúst 1991. Eystrasaltsþjóðirnar
voru að endurheimta sjálfstæði sitt þegar rúm
hálf öld var liðin frá því löndin voru innlimuð með
hervaldi í Sovétríkin. Heimssöguleg tíðindi áttu
sér stað þessa daga í síðari hluta ágústmánaðar.
Aðeins sjö dögum áður höfðu harðlínumenn í sov-
éska kommúnistaflokknum gert misheppnaða til-
raun til valdaráns í Sovétríkjunum. Sovéska
ríkjasambandið var að hrynja til grunna. Öll
Eystrasaltslöndin höfðu nú lýst yfir fullu sjálf-
stæði og Ísland varð fyrst ríkja heims til að koma
á ný á stjórnmálasambandi við Eystrasaltsríkin.
Ísbrjóturinn á alþjóðavettvangi
Samningana í Höfða undirrituðu Jón Baldvin
Hannibalsson þáverandi utanríkisráðherra og
starfsbræður hans; Algirdas Saudargas frá
Litháen, Janis Jürkans frá Lettlandi og Lennart
Meri frá Eistlandi.
Meri, sem er núverandi forseti Eistlands,
sagði að undirritun lokinni, að í ágúst 1939 hefðu
tvær undirskriftir, sem settar voru að næturlagi í
Kremlarvirki, opnað dyrnar fyrir heimsstyrjöld-
ina síðari. Vísaði Meri þar til leynisáttmála Stal-
íns og Hitlers, þar sem þeir skiptu Evrópu á milli
sín og Stalín fékk Eystrasaltsríkin. Síðan sagði
Meri: ,,Hvað Eystrasaltsríkin þrjú, fyrrum aðild-
arríki Þjóðabandalagsins, varðar, stóð síðari
heimsstyrjöldin áfram, alveg fram á þennan dag.
Þessar undirskriftir, sem þið hafið horft á, eru
þær fyrstu til að binda enda á afleiðingar styrj-
aldarinnar. Við snúum nú aftur inn í fjölskyldu
Evrópuþjóða.“
Jürkans lét svo um mælt að athöfnin í Höfða
væri sögulegur viðburður, upphaf alþjóðlegrar
viðurkenningar á lýðræðislega kjörnum ríkis-
stjórnum Eystrasaltslandanna. ,,Fyrir hönd rík-
isstjórnar minnar vil ég koma á framfæri djúpu
þakklæti til íslensku ríkisstjórnarinnar fyrir að
vera ísbrjóturinn á alþjóðavettvangi.“
Frá Íslandi héldu ráðherrarnir í sömu erinda-
gjörðum til Kaupmannahafnar og í kjölfarið
fylgdi hópur ríkja sem urðu við óskum Eystra-
saltsþjóðanna um formlega viðurkenningu og
stjórnmálasamband. „Þetta verður keðjuverkun.
Á hverjum degi streyma inn tilkynningar frá er-
lendum ríkjum um að þau vilji taka upp stjórn-
málasamband við okkur á ný,“ sagði Saudargas í
samtali við Morgunblaðið.
„Söngvabyltingin“ hefst
Eystrasaltsþjóðirnar lýstu yfir sjálfstæði sínu
árið 1918 og íslensk stjórnvöld viðurkenndu sjálf-
stæði þeirra formlega 1922. Í griðasáttmála Hitl-
ers og Stalíns í ágúst 1939 kom fram í leynivið-
auka að Eystrasaltslöndin yrðu á áhrifasvæði
Sovétríkjanna og árið eftir brutu Sovétmenn rík-
in þrjú undir sig. Íslendingar voru meðal þeirra
þjóða sem féllu aldrei frá viðurkenningu sinni á
sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna.
Á árinu 1988 voru sjálfstæðishreyfingar í
Eystrasaltslöndunum orðnar áhrifamikið stjórn-
málaafl og haldnar voru kosningar til þjóðþinga
landanna. Rætur lýðræðis voru að skjóta rótum.
Hin svonefnda ,,Söngvabylting“ var hafin í
Eystrasaltslöndum, þar sem friðsamir, vopnlaus-
ir íbúar söfnuðust saman og sungu þjóðsöngva í
baráttu sinni fyrir sjálfstæði. Litháen lýsti svo,
fyrst þjóðanna þriggja, yfir fullu sjálfstæði lands-
ins 11. mars 1990.
Daginn eftir samþykkti Alþingi heillaóskir til
lithásku þjóðarinnar, fyrst löggjafarþinga í
heimi, um leið og undirstrikað var að Íslendingar
hefðu aldrei fallið frá viðurkenningu á sjálfstæði
Litháen og annarra Eystrasalts-
ríkja.
Heillaóskir frá þessari fjar-
lægu smáþjóð komu Litháum í
opna skjöldu, að því er fram kem-
ur í MA-ritgerð Guðna Th. Jó-
hannessonar sagnfræðings, sem fjallar um
stuðning Íslendinga við sjálfstæðisbaráttu
Eystrasaltslandanna 1990-91.
Ekki tekið með fögnuði
,,Það kemur kannski mörgum á óvart að heyra
að þessari þróun var alls ekki tekið með neinum
fögnuði í vestrænum höfuðborgum, fjarri því,“
segir Jón Baldvin, í samtali við Morgunblaðið um
þróunina til sjálfstæðis Eystrasaltslandanna.
Ráðandi sjónarmið stjórnvalda í Washington var
að ekkert mætti aðhafast eða segja sem græfi
undan Gorbatsjov og skapaði hættu á að harð-
línumenn gætu aftur náð völdum. ,,Forysturíki
Atlantshafsbandalagsins litu því nánast á þessa
lýðræðislega kjörnu leiðtoga Eystrasaltsþjóð-
anna sem boðflennur. Á þetta reyndi hvað eftir
annað er þeir óskuðu eftir aðild að fundum sem
voru margir á þessum tíma eftir fall Berlínar-
múrsins en þá var stofnað til ferilsins sem kennd-
ur er við Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu,
að sögn Jóns Baldvins.
Íslendingar höfðu allt annan skilning á þessum
málum. ,,Mér fannst við þessar aðstæður að það
væri siðferðileg skylda okkar Íslendinga að
leggja málstað Eystrasaltsþjóðanna lið. Það voru
ekki aðrir til þess. Á þessum árum gerði ég það
kerfisbundið allsstaðar þar sem ég fékk því við
komið, fyrst og fremst innan NATO, sem mestu
máli skipti, og á vettvangi Sameinuðu þjóðanna, í
Evrópuráðinu og í samstarfi sósíaldemókrata-
flokkanna á Norðurlöndunum,“ segir hann.
Landsbergis lýsir vonbrigðum
með viðbrögð annarra leiðtoga
Landsbergis forseti Litháens sótti Ísland heim
8.–10. október 1990. Sagði hann stuðning Íslands
mikils metinn í Eystrasaltslöndunum en lýsti
vonbrigðum með viðbrögð annarra vestrænna
þjóðarleiðtoga. Hvatti hann við það tækifæri og
margoft síðar til að Íslendingar stigju skrefið til
fulls og tækju upp formlegt stjórnmálasamband
við Litháen.
Í janúar 1991 fór að hitna verulega í kolunum.
Gorbatsjov setti Litháum úrslitakosti 10. janúar
og sovéska varnarmálaráðuneytið ákvað að
senda tugþúsundir hermanna til einstakra lýð-
velda til að framfylgja herkvaðningu. 11. janúar
létu sérsveitir innanríkisráðuneytisins í Moskvu
(svarthúfusveitirnar) til skarar skríða. Hermenn
réðust inn í opinberar byggingar í Vilnius, höf-
uðborg Litháens, fréttastofur og fjölmiðla.
A.m.k. sex manns slöðuðust og hlutu sumir
þeirra skotsár.
Svarthúfusveitirnar beittu svo hervaldi í Viln-
íus, blóðsunnudaginn svonefnda 12. janúar, er
þær gerðu árás á sjónvarpsturninn í Vilníus. Þar
féllu 15 manns og á sjöunda hundrað þurftu að
leita læknisaðstoðar. Einnig kom til skotbardaga
í Riga og Tallinn-borg var umkringd skriðdreka-
sveitum.
Fullar sannanir eru taldar fyrir því að nánustu
undirmenn Gorbatsjovs hafi skipulagt árásina á
sjónvarpsturninn þó deilt sé um þátt Gorbatsjov í
þessum atburðum. ,,Valdamiklir menn í innsta
hring Kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna
höfðu sett saman áætlun um að beita hervaldi til
þess að reka hin lýðræðislega kjörnu þjóðþing í
Eystrasaltslöndunum heim, afnema lýðræðisleg-
ar ríkisstjórnir og koma aftur á Sovétkerfi. Enn í
dag er deilt um hver hlutur Gorbatsjovs var í því
máli, allt frá því hvort hann hafi vitað um aðgerð-
irnar eða ekki, eða jafnvel hvort hann hafi sjálfur
átt aðild að þessum ákvörðunum. Það er engum
vafa undirorpið að hann vissi allt um það. Hitt er
kannski ekki að fullu komið í ljós,“ segir Jón
Baldvin.
Jón Baldvin fær símhringingu
frá Landsbergis um miðja nótt
Forystumenn Eystrasaltsríkjanna töldu nú
aðeins tímaspursmál hvenær þeir yrðu hand-
teknir. Sú spurning brann á allra vörum hvort
þessir atburðir myndu leiða til allsherjar blóð-
baðs í Eystrasaltsríkjunum.
,,Ég fékk símhringingu frá Landsbergis um
miðja nótt á Vesturgötuna, tveimur dögum áður
en blóðbaðið varð,“ segir Jón Baldvin. ,,Skilaboð
hans voru einföld, hann sagði: ,,Ef þú meinar
nokkurn skapaðan hlut með því sem þú hefur
verið að segja á undanförnum árum, komdu þá
núna og vertu með okkur. Það
skiptir máli að utanríkisráðherra
NATO-ríkis sýni okkur samstöðu í
verki.“ Hann átti von á því að
þarna yrði látið til skarar skríða
og lýsti því fyrir mér hvernig þing-
ið hefði búið um sig með því að víggirða þing-
húsið. Hann mun hafa komið svipuðum málaleit-
unum á framfæri við ýmsa aðra, en ég var sá eini
sem brást við. Það tók mig að vísu nokkuð marga
daga að fá vegabréfsáritun í gegnum sendiráð
Sovétríkjanna í Reykjavík,“ segir Jón Baldvin.
Til að komast til Eystrasaltsríkjanna þurfti
Jón Baldvin fyrst að sækja um vegabréfsáritun í
sovéska sendiráðið. Í þessu fólst ákveðin þver-
sögn en hann segist þó eingöngu hafa litið á það
sem formsatriði, ,,hreint aukaatriði í samanburði
við þann pólitíska veruleika sem var þarna að af-
hjúpast“, segir Jón Baldvin.
Fólk var staðráðið í að
verja frelsi sitt
Í frétt Morgunblaðsins 19. janúar frá blaða-
manni blaðsins, sem fylgdi utanríkisráðherra í
ferð hans til Eystrasaltslandanna, var ástandinu
í Lettlandi lýst svo: ,,Andrúmsloftið í miðborg
Riga er ólýsanlegt. Þúsundir Letta, margir
komnir allt að tvö þúsund kílómetra leið til að
standa vörð um lýðveldið, ganga um götur, sumir
gyrtir gasgrímum. Þeir syngja þjóðernissöngva
eða ræða saman við yl frá varðeldum sem kveikt-
ir eru á flestum götuhornum. Fólkið er óvopnað
og staðráðið í að verja frelsi sitt fyrir Rauða
hernum með lífi sínu.“
Tíu ár eru liðin síðan Ísland tók fyrst
„Snú
fjölsky
Orð Íslendinga
gerðu Sjevardnadze
gramt í geði