Morgunblaðið - 06.09.2001, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 FIMMTUDAGUR 6. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HVAÐ er menning?
Samkvæmt Collin’s
Dictionary of Socio-
logy er menning
óáþreifanlegt og ab-
strakt hugtak sem
lýsir félagslegu
„kerfi“ sem mótar
hegðun, flokkar hugs-
anir og gefur lífs-
reynslu manna
ákveðna eða mismun-
andi merkingu. Menn-
ingu er miðlað frá
einni kynslóð til ann-
arrar og hún hefur
þrjú megineinkenni:
hún er lærð, fólk deil-
ir henni með sér og
auk þess er hún sveigjanleg og að-
lagar sig breytingum í þjóðlífinu.
Menning er þar af leiðandi ígrund-
aður partur af hverjum og einum
einstaklingi, hann ber hana með
sér hvert sem hann fer. Hún
stjórnar hvernig mannlegum sam-
skiptum er háttað, hún stjórnar
hátterni okkar og sýn á heiminn.
Stoltið sem sem menn hafa fyrir
menningu sinni gefur henni líf. En
hins vegar getur stoltið leitt til
þess að menn álíta sína menningu
æðri, æskilegri og jafnvel eðlilegri
en menningu annarra, sem þá er
talin skrýtin, fáránleg, óæðri og
jafnvel ósiðleg. Viðhorf á borð við
þessi, sem sprottin eru af fáfræði
og hræðslu við það ókunnuga,
leiða til þess að fólk verður tor-
tryggið, hrætt eða jafnvel fjand-
samlegt gagnvart þeim útlending-
um sem eru taldir vera öðruvísi.
Það fer ekki milli mála að við-
horf eins og þessi hafa mjög víð-
tæk áhrif á aðlögun innflytjenda
eða minnihlutahópa að nýju sam-
félagi, en ekki síst hafa þau áhrif á
samskipti milli heimamanna og
þeirra sem flytjast til landsins. Ef
slík viðhorf eru látin viðgangast,
eiga þau það til að breytast í ein-
hvers konar „sannleika“ sem allir
vita, t.d að „allt þeldökkt fólk er
latt“ eða „asískar konur eru keypt-
ar til Íslands“, svo eitthvað sé
nefnt. Ef slíkt fer að stjórna því
hvernig fólk kemur fram við þessa
hópa getur það haft áhrif á aðgang
þeirra að þjóðfélagslegum gæðum
og þjónustu og leitt til stofnana-
bundinnar mismununar. Þetta fyr-
irbæri er mjög erfitt að uppræta
eins og reynsla Bandríkjanna og
Bretlands sýnir glögglega. Þar
þarf algjöra byltingu í grundvall-
arhugsun fólks og eðli þjóðfélags-
ins til að snúa þróuninni við.
En sem betur fer hafa málin
ekki þróast með sama hætti hér á
landi enn sem komið
er. Ég hef stundum
verið spurð hvort til
séu fordómar á Ís-
landi og sumir verða
aldeilis hissa þegar ég
svara því játandi. Ís-
lendingar eru ekki
fórdómafullir! Segja
flestir. En fordóma
má finna alls staðar,
jafnvel í löndum þar
sem aðeins býr fólk af
sama kynstofninum.
Verkefni okkar er
hinsvegar að takast á
við fordómana og
koma í veg fyrir að
þeir hafi neikvæð
áhrif á samfélag okkar.
Vestræn þjóðfélög hafi aðallega
farið fjórar leiðir til að leysa þessa
þraut. Sú fyrsta er samlögun og
merkir það að innflytjendur og
aðrir minnihlutahópar einstakra
þjóðerna eru hvattir til að tileinka
sér menningu nýja landsins og
segja skilið við sína upprunulega
menningu. Hugtökin bræðslupott-
ur, salatskál og mósaík voru mjög
vinsæl í þessum skilningi.
Í öðru lagi er talað um samþætt-
ingu. Þá eru þau nýkomnu hvött til
að tileinka sér ríkjandi menningu,
en um leið er lögð áhersla á að þau
viðhaldi eigin menningu og tungu.
Þetta fólk verður einhvers konar
menningarmiðlarar sem getur auð-
veldlega verið virkt í báðum menn-
ingarhópum, því að það verður
fært í tungumáli, samskipta-
reglum, þekkingu og gildismati
beggja hópa. Vert er að athuga að
þessi leið er talin vænlegust til að-
lögunar innflytjenda að nýju sam-
félagi og ekki síður samfélaginu að
þeim, og snýst aðlögunarferlið
ekki um það að innlima minnihlut-
ana inn í hina ráðandi menningu
heldur að samþætta þeirra menn-
ingu og ráðandi menningu. Ein-
staklingarnir eru hvattir til að
rækta tengsl sín við upprunalega
menningu og móðurmál en um leið
er lögð áhersla á að kenna þeim
tungumál og siði meirihlutans og
þá færni sem nauðsynleg er til að
aðlagast samfélaginu.
Þriðja leiðin kallast aðskilnaður.
Í því felst að hóparnir halda sig
hver frá öðrum og lítil sem engin
hreyfing er þeirra á milli. Minni-
hlutahópar aðlagast ekki meiri-
hlutanum heldur leggja megin-
áherslu á að viðhalda eigin
menningu og siðum. Það þarf ekki
einu sinni að taka það fram að
þetta kallar á óæskilega tortryggni
og fjandskap milli hópanna. Í
þeirri fjórðu, einangrun, þá lifa
innflytjendurnir einhvern veginn á
ytri línum þjóðfélagsins og við-
halda ekki tengslum við sinn upp-
runalega hóp en tengjast heldur
ekki öðrum hópum.
Sjálf er ég mjög hrifin af hug-
takinu fjölmenningarlegur garður
sem sænskur fræðimaður að nafni
Hans Ingvar Roth hefur þróað.
Hann líkir fjölmenningarlegu sam-
félagi við almenningsgarð þar sem
fólk úr öllum áttum kemur til að
stunda ýmiss konar athæfi. Sumir
fara í garðinn til að spila fótbolta,
aðrir til að leika við hundinn sinn
eða leika frisbee. Fólk í almenn-
ingsgarðinum getur verið í mis-
munandi hlutverkum frá degi til
dags, eða jafnvel mörgum hlut-
verkum í einu. Þeir sem eru í fót-
bolta annan daginn geta verið
skákmenn hinn daginn, þeir sem
tefla skák annan daginn geta spil-
að fótbolta hinn daginn og svo
framvegis. Jafnframt þurfa garðs-
gestirnir að viðurkenna hver ann-
an og þróa alls konar samskipta-
reglur sem stýra samskiptum fólks
í garðinum. Þannig má fóltboltinn
ekki fara inn á völl blakleikmanna
og hundaeigandinn má ekki rölta
inn á fótboltavöllinn eins og ekkert
sé. Sem sagt garðsgestir verða að
finna leiðir til að starfa saman svo
að allir fái að njóta sín og engin
brjóti á réttindum og friðhelgi
annars. Garðsgestir munu kynnast
hver öðrum með tímanum og
mynda alls konar tengsl og sam-
bönd milli sín. Á sama hátt getur
sjálfsvitund í fjölmenningarlegu
samfélagi verið breytileg og fólk
þarf ekki að vera fast í ákveðnum
hópum eða hlutverkum, eins og
salatskálin eða mósaík gefa ef til
vill til kynna. En, ólíkt salatskál-
inni eða í mósaík þar sem hlut-
verkið er fastskorðað getur fólk
mótað félagslegt hlutverk sitt eins
og því sýnist. Auðvitað hefur þessi
staðalmynd líka sína galla en mín
skoðun er sú að hún nálgist best
draumsýnina um þjóðfélag þar
sem allir menningarhópar búa
saman í sátt og samlyndi, án þess
að einhverjir hópar þurfi að láta
uppruna sinn og menningararfleifð
fyrir róða. Þannig samfélag vildi
ég sjá á Íslandi.
Fjölmenning-
arlegt samfélag
á Íslandi
Naysaa
Gyedu-Adomako
Samfélög
Líkja má fjölmenning-
arlegu samfélagi við
almenningsgarð segir
Naysaa Gyedu-
Adomako, þar sem fólk
úr öllum áttum kemur
til að stunda ýmiss
konar athæfi.
Höfundur er félagsfræðingur.
ÉG SAT nýlega ráð-
stefnu í London þar
sem rætt var almennt
um þær miklu breyting-
ar, sem orðið hafa á
vinnumarkaði undan-
farin ár. Í mínum geira
hafa sameiningar fjár-
málafyrirtækja og
krafa markaðarins um
sífellt flóknari fjármála-
ráðgjöf breytt bæði
starfsumhverfi og tæki-
færum til starfa. Bara
upptaka evrunnar mun
fækka störfum við
gjaldeyrismiðlun hvers
konar um 200.000 í Evr-
ópu á skömmum tíma.
Siðferði þjónustu
Á ráðstefnunni var mikið rætt um
siðferði, bæði kröfur sem gerðar eru
til starfsmanna almennt og ekki síður
þær kröfur sem gera verður á at-
vinnurekendur. Í stuttri grein er ekki
hægt að gera mörgu skil, en spurn-
ingar eins og: Hver græðir mest á
ráðgjöf fjármála- eða tryggingaráð-
gjafa? Er það viðskiptavinurinn, fyr-
irtækið sem selur vöruna eða ráðgjaf-
inn sjálfur, sem í mörgum tilfellum
tekur laun í samræmi við ágóða fyr-
irtækisins af ráðgjöfinni? Þessar og
aðrar spurningar í sama dúr eru
áleitnar og eiga reyndar við um alla
ráðgjafarstarfsemi, t.d. kaup á tölvum
og hugbúnaði. Hver er réttur neyt-
andans og hvaða úrræði hefur hann ef
ráðgjöfin veldur honum skaða?
Svokölluð árangurs-, ágóða- og af-
kastatenging launa var mikið rædd í
þessu samhengi. Slík tenging er ef-
laust ágæt leið til þess að auka fram-
leiðni í ýmsum atvinnugreinum. En
mjög víða á hún ekkert erindi og eng-
an rétt á sér og getur í versta falli
reynst beinlínis hættuleg, t.d. í heil-
brigðis- og skólakerfinu og einnig í
trygginga- og verðbréfaþjónustu.
Hagen Jörgensen, umboðsmaður
neytenda í Danmörku, sagði mér að
aðalverkefni hjá embætti hans væri
að tryggja að óvægin og takmarka-
laus samkeppni valdi sem minnstum
skaða hjá neytendum. Ágóðatengd
launakerfi, hvers konar, eru nú til al-
varlegrar skoðunar hjá embættinu,
meðal annars vegna hugsanlegra
hagsmunaárekstra og almenns við-
skiptasiðferðis.
Virðing fyrir lífi
En siðferðisspurningarnar eru
margar og það sem stakk mig mest á
framangreindri ráðstefnu var saga
ungrar konu á framabraut í virtu fjár-
málafyrirtæki í London. Unga konan
er 30 ára með master-gráðu í fjár-
málafræðum, gift og barnlaus. Hún
hafði starfað hjá fyrirtækinu í 4 ár og
unnið sig hratt upp metorðastigann
með kunnáttu sinni og
atorku. Síðastliðið haust
var hún kölluð í viðtal
hjá starfsþróunarstjóra
fyrirtækisins og spurð
út í framtíðaráform og
væntingar. Hjá fyrir-
tækinu var laust starf
yfirmanns viðskipta-
stofu og kom hún sterk-
lega til greina í það
starf. Starfsþróunar-
stjórinn spurði hana
nánar út í áform um
barneignir, hvort hún
ætlaði að eignast barn
eða börn. Konan sagðist
enn ekki hafa tekið
ákvörðun þar um, en barneignir væru
ekki á döfinni alveg strax. Starfið sem
í boði var reyndist áhugavert, góð
laun og fríðindi þannig að okkar kona
sýndi því mikinn áhuga. En þá kom
lokaspurning stjórans: „Ert þú tilbúin
að fara í ófrjósemisaðgerð ef þú færð
starfið, við getum ekki misst þig frá
vegna barneigna?“ Konan var ekki
tilbúin til þess og fékk ekki starfið og
skipti fljótlega um vinnustað vegna
þessa viðhorfs. Ráðstefnugestir urðu
að sjálfsögðu klumsa. Ýmislegt hafði
maður heyrt en aldrei slíka lítilsvirð-
ingu fyrir sjálfstæðu ákvörðunarvaldi
og lífi einstaklings.
Því miður virðist sjálfsögð virðing
og eðlilegt umburðarlyndi fyrir
barnshafandi konum og foreldrum,
sem eru að ala upp börn vera dvín-
andi, ekki bara hjá atvinnurekendum.
Ef foreldrar, sérstaklega konur,
þurfa tímabundið að sinna fjölskyld-
unni meira en vinnunni er starfs-
frami, launaþróun og jafnvel starfið
sjálft í mikilli hættu. Fólk verður að
velja á milli. Hvar er fjölskylduvæna
þjóðfélagið sem allir tala um en fæstir
upplifa? Af hverju á sveigjanleiki á
vinnumarkaði helst að uppfylla þarfir
atvinnurekenda?
Fleiri ófrískum sagt upp
Í frétt í Berlinske Tidende 13. júní
sl. segir að stöðugt fjölgi konum sem
missa starf sitt vegna meðgöngu og
barnsburðar. Samtök verslunar-
manna, HK, hafa fengið tvöfalt fleiri
kærur til sín vegna slíkra uppsagna
en á sama tíma í fyrra. Konurnar
segja frá því að það sé hættulegt að
upplýsa atvinnurekendur um hugsan-
leg áform um barneignir, þar með sé
starf þeirra í hættu. Í Danmörku
gilda sömu lög og hér að það er bann-
að að segja upp barnshafandi konu,
svo framarlega að atvinnurekanda sé
það kunnugt að konan sé barnshaf-
andi. En samt eru þessar uppsagnir.
Því miður er eina refsingin við broti
sú að atvinnurekendur verða að ein-
hverju marki bótaskyldir, en konan
tapar starfinu eftir sem áður.
Konur og þjóðarframleiðsla
Sú mikla aukning þjóðarfram-
leiðslu, sem varð á seinni hluta 20.
aldar, varð meðal annars vegna auk-
innar þátttöku kvenna á vinnumark-
aði, þ.e. í störfum utan heimilis. Stór
hluti þeirra lífsgæða, sem við nú njót-
um, er atvinnuþátttöku kvenna að
þakka. Hvergi í heiminum er þátttaka
þeirra meiri en hér á Íslandi, eða hátt
í 90%.
Eflum virðingu fyrir lífi og öllum
þeim sem sjá um að fjölga mannkyn-
inu.
Siðferði og
virðing fyrir lífi
Friðbert Traustason
Höfundur er hagfræðingur og for-
maður Sambands íslenskra banka-
manna (SÍB).
Vinnumarkaðurinn
Af hverju á sveigjanleiki
á vinnumarkaði, spyr
Friðbert Traustason,
helst að uppfylla þarfir
atvinnurekenda?
UM MIÐJAN ágúst var láns-
kjaravísitalan hækkuð. Að hluta til
var þetta gert vegna hækkunar á
lottómiðum. Hækkun á lánskjaravísi-
tölunni af þessum sökum nam 0,17%.
Fram hefur komið að afleiðingin hef-
ur orðið sú að höfuðstóll lánsfjár-
skuldbindinga hefur hækkað um 900
milljónir króna. Það munar um
minna. Lán fjölskyldu sem er að
koma sér þaki yfir höfuðið hækkuðu
að sjálfsögðu í takt við aðrar vísitölu-
bundnar skuldbindingar. Fólk skuld-
ar mismkið en höfuðstóll fjölskyldu
sem skuldar 10 milljónir í vísitölu-
bundnum lánum hækkaði um tæpar
20 þúsund krónur. Fólk sem er á lág-
um launum finnur fyrir slíkri hækk-
un. Og síðan koma vextirnir ofan á
þessa hækkun.
Menn greinir á um hvort lán eigi
að vera vísitölubundin eða ekki. Um
hitt ætti enginn að þurfa að deila
hvaða þýðingu það hefur að vísitalan
sé rétt reiknuð. Það
verkefni hefur Hag-
stofa Íslands með
höndum. Að sjálfsögðu
eigum við að geta
treyst því að þar á bæ
sé rétt reiknað.
BSRB stendur
vaktina
Fyrir fáeinum dög-
um sýndi Gunnar
Gunnarsson, hagfræð-
ingur BSRB, fram á
það, bæði í greinaskrif-
um og viðtölum, að við
síðustu útreikninga
hefði ekki verið rétt
reiknuð hækkun á vísitölunni, réttar
forsendur hefðu ekki verið lagðar til
grundvallar. Hagfræðingurinn benti
á að ef lánskjaravísitölu væri ætlað
að verðtryggja fjármagn væri það al-
gert grundvallaratriði að kaupmátt-
ur krónunnar væri lagður til grund-
vallar vísitöluútreikningum. Sýndi
hann fram á að þetta hefði ekki verið
gert við umrædda vísitöluhækkun og
færði sannfærandi rök fyrir máli
sínu. Þetta þýðir að
Hagstofan hefur of-
tryggt fjármagnseig-
endur á kostnað skuld-
arans.
Auðvitað getur Hag-
stofunni eins og öðrum
orðið á mistök. En mis-
tök á að leiðrétta, ekki
síst þegar slíkir hags-
munir eru í húfi eins og í
þessu dæmi.
Það er gott til þess að
vita að BSRB standi
vaktina í þessum efnum.
Ég bíð hins vegar eftir
því að Hagstofan geri
hreint fyrir sínum dyr-
um. Nokkur umfjöllun hefur orðið
um þetta í fjölmiðlum en ekki nándar
nærri nóg. Það er ekkert smámál ef
það reynist rétt að höfuðstóll vísitölu-
bundinna lána hafi verið hækkaður
um tæpan milljarð án þess að til þess
lægju nokkur rök. Ég hefði haldið að
slíkt kallaði á mikla umræðu, leið-
réttingu og breyttar verklagsreglur.
Hagstofan og
vísitalan
Ögmundur Jónasson
Vísitölumál
Það er ekkert smámál ef
það reynist rétt, segir
Ögmundur Jónasson,
að höfuðstóll vísitölu-
bundinna lána hafi verið
hækkaður um tæpan
milljarð án þess að til
þess lægju nokkur rök.
Höfundur er form. BSRB.