Morgunblaðið - 27.07.2002, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. JÚLÍ 2002 31
því að það vekur
æður verða til-
málin er sterk
ra öflugra skóla.
ssum lögmálum
sskólastigi.
var heimilað, að
lfstæðar rík-
m um hvern
sjálfseign-
tofnað háskóla
ra. Síðan hafa
unnar: Við-
Reykjavík og
háskólar starfa
isins samkvæmt
skóli Íslands,
kureyri og
n er á vegum
ölgun háskóla og
þrjá háskóla og
árum, hefur
kifæri. Skólarnir
art nemendum,
þann fjölda
nýjar náms-
i tölvu- og fjar-
Kennaraháskóli
nni á framhalds-
ra landið allt að
dum, sem
þreyta próf. Sýnilegasta merkið um þetta eru auglýs-
ingar framhaldsskólanna á innritunartímanum í lok maí
og byrjun júní. Nokkur ótti var við afnám hverfaskipt-
ingarinnar en framkvæmdin hefur sýnt, að hann var
ástæðulaus. Fjölbreytni hefur aukist og skólarnir höfða
til nemenda með öðrum hætti en áður var gert.
Er ekki vafi á því, að tekist hefur að auka sveigj-
anleika í þágu nemenda á háskóla- og framhalds-
skólastigi. Aukin samkeppni milli skóla hefur leitt til
þess, að þeim er meira í mun en áður að veita nem-
endum góða þjónustu.
x x x
Með flutningi grunnskóla frá ríki til sveitarfélaga var
lagður grunnur að því að draga úr miðstýrðu stofnana-
og stjórnmálavaldi á skyldunámsstiginu. Hefur það tek-
ist, þegar litið er til þess, hve mjög mörg sveitarfélög
leggja sig fram um að búa skólum sínum sem bestar
aðstæður í samkeppni um íbúa með fyrirheiti um gott
skólastarf. Með ákvörðun um birtingu á niðurstöðum
samræmdra prófa, var foreldrum auðveldað að átta sig
á gæðum skóla, þótt þær tölur segi að sjálfsögðu ekki
allt um innra starf í skólum.
Í fyrrnefndu Reykjavíkurbréfi var vakið máls á því,
að ekki væri nóg gert til að auka fjölbreytni á grunn-
skólastiginu, til dæmis með því að fjölga einkaskólum
eða sjálfstæðum skólum, eins og þeir eru gjarnan
nefndir, þegar í Evrópu er rætt um aðra skóla en þá,
sem ríki eða sveitarfélög eiga og reka. Vinstrisinnar
hér á landi, hvort heldur R-listinn í Reykjavík, eða
þingmenn vinstriflokkanna hafa horn í síðu einkarek-
inna skóla. Telja þeir rök hníga til þess, að nemendum
þeirra fylgi minna opinbert fé en nemendum opinberra
skóla og skattgreiðendum sé þannig mismunað, eftir
því hvar börn þeirra stunda nám.
Valddreifing á grunnskólastigi stirðnaði í höndum
R-listans í Reykjavík, þar sem yfirstjórn 45 skóla er
enn á einni hendi. Hefur R-listinn ekki viljað stíga hið
lögheimilaða skref, að skipta Reykjavík í fleiri en eitt
skólahverfi. Stendur hann þannig vörð um óbreytt,
miðstýrt stjórnmála- og stofnanavald yfir grunnskól-
unum, þrátt fyrir að flutningur skólanna til sveitarfé-
laga miði að aukinni fjölbreytni með meiri beinum
tengslum við næsta umhverfi sitt. Var tekist á um
þetta í borgarstjórnarkosningunum í vor, því að sjálf-
stæðismenn sögðust vilja skipta borginni í 4 til 5
skólahverfi. Þessi skipting mundi ýta undir sam-
keppni milli grunnskóla í Reykjavík og auðvelda for-
eldrum að eiga hlut að yfirstjórn skólanna með fjölg-
un skólaráða, en nú er einn áheyrnarfulltrúi
talsmaður 30 til 40 þúsund foreldra í Reykjavík gagn-
vart einu fræðsluráði.
Í stóru skólaumdæmi eins og Reykjavík er hætta á
því, að stofnanavaldið íþyngi skólastarfi og beini því
frá þjónustu við nemendur til að þóknast kerfinu
sjálfu frekar en nemendum. Leið til að sporna gegn
þessari þróun er að tryggja, að kerfið mismuni ekki
nemendum með því að láta ólíkar fjárhæðir fylgja
þeim úr sveitarsjóði eftir því, hver rekur skyldunáms-
skólann. Í Reykjavík fá einkaskólar minni fjárhæð
með hverjum nemanda úr borgarsjóði en borg-
arreknir skólar. Þegar hugað er að þessum fjár-
munum skiptir mestu að tryggja eftirlit með skóla-
starfi, þannig að nemandanum sé veitt viðunandi
þjónusta og hið opinbera fé sé nýtt með umsömdum
hætti, hver sem á og rekur skólann.
x x x
Ekki er síður rætt um aukinn hlut markaðs-
lögmálanna til að bæta grunnskólastarf í Bandaríkj-
unum en Evrópu, þegar leitað er leiða til að bæta
skólastarf í þágu nemenda.
Hinn 27. júní felldi hæstiréttur Bandaríkjanna sögu-
legan dóm um lögmæti ávísana úr opinberum sjóðum til
foreldra eða forráðamanna grunnskólabarna, en ávís-
anirnar geta þeir notað til að greiða þeim skóla, sem
þeir velja börnunum. Er þessi dómur talinn mikilvæg-
asta ákvörðun réttarins varðandi bandaríska skólakerf-
ið síðan 1954, þegar hann lýsti aðskilnað hvítra og
svartra barna innan skólakerfisins í andstöðu við
stjórnarskrána. Nú hafi hann þurrkað út mörkin milli
ríkra og fátækra skólabarna.
Ávísanakerfið svonefnda hefur lengi verið baráttumál
á bandarískum stjórnmálavettvangi. Þar hafa samtök
kennara snúist gegn því með stuðningi öflugra þing-
manna á borð við Edward Kennedy. Fyrsta þingmál
George W. Bush eftir að hann varð Bandaríkjaforseti
snerist um menntamál, til að ná samstöðu um skjóta af-
greiðslu þess, féll hann frá tillögu um ávísanakerfi.
Hæstiréttur hefur nú opnað því leið og þar með meiri
áhrifum nemenda og foreldra á skólastarf en áður hefur
þekkst í Bandaríkjunum.
Skynsamlegustu leiðirnar til að efla skólastarf í þágu
nemenda eru hinar sömu og hvarvetna hafa reynst best
til að bæta þjónustu, að ýta undir val og ráðstafa fjár-
munum í samræmi við þarfir neytenda.
u nemenda
bjorn@centrum.is
kaða sem
yfir um-
álf sig. Ég
u Íslend-
menntuð
takist að
ðrum nú-
efur ekki
af hverju
fsgæða er
g einstak-
og hrein-
u tilbúnir
eyðileggja
viðunandi
samhengi.
ð nota orð
lu heldur
Það sem
að fram-
þessarar
is á þess-
m felur í
ér.
gin lausn
um húsa-
m enn á
framþró-
un hvað svo sem hún kostar. En
þessi afturhaldssama tilhneiging til
að virða að vettugi eða eyðileggja
hluti sem tengjast þeirri fyrri
drottnun beinist fyrst og fremst að
þeim sjálfum.
Sálfræðilegur, andlegur og lík-
amlegur ávinningur þess að virða
heilindi umhverfis manns er tak-
markalaus. Að virða ekki einungis
þá staðreynd að þau eru til, heldur
gera einnig ráðstafanir til að við-
halda þeim. Allir sem geta hugsað
sér að verða foreldrar verða jafn-
framt að axla ábyrgð á því að við-
halda heilindum umhverfisins. Ef
ekki tekst að varðveita sjálfa und-
irstöðuna mun dómur barna ykkar
og barnabarna verða sá að þið hafið
ekki metið heilsu og andlega vel-
ferð afkomenda ykkar að verðleik-
um.
Ísland hefur valdið tiltölulega
litlum skaða á umhverfinu, þó ekki
vegna virðingar fyrir því, heldur
vegna þess að það er ekki nóg af Ís-
lendingum til að halda í við afgang-
inn af heiminum við eyðileggingu
hans.
Það hefur vakið eftirtekt mína
hversu hugfangnir Íslendingar eru
af Bandaríkjunum, og vegna þeirra
vafasömu áhrifa sem það hefur á
landið langar mig til að minnast á
hversu stolt ég hef verið af því að
alast upp í Bandaríkjunum. Stolt af
þeirri hvatningu sem þar var fyrir
hendi og örvaði hugarflugið fyrir
tilstilli kapítalisma og af því frjáls-
ræði sem gerði hvers konar ein-
staklingseinkennum kleift að
blómstra. Í seinni tíð hef ég þó
skammast mín innilega fyrir að
vera Bandaríkjamaður. Það er ekki
aðeins vegna útbreiddrar vanvirð-
ingar á náttúrunni, hvort sem verið
er að höggva niður síðustu þúsund
ára gömlu trén sem eftir standa eða
menga vísvitandi heilu landsvæðin
með þungamálmum, lífrænum
efnasamböndum og óteljandi öðr-
um eiturefnum. Ekki aðeins vegna
óseðjandi græðgi sem ekki á sér
fordæmi í sögunni, heldur vegna
óbeislaðrar neyslu sem tekur á sig
mynd hugsunarlausrar efnis-
hyggju. Því lengra sem menningar-
heimur gengur í þá átt að eyði-
leggja jafnvægið á milli náttúrulegs
bakgrunns síns og tengsla sinna við
hann, því djúpstæðari verður þörfin
til að dylja, afneita og bæta sér upp
missi hans. Þetta er grundvallar-
ástæða síaukinnar neyslu, neyslu
sem á ekkert skilið við þörf eða vel-
megun. Hún er uppbót fyrir missi
sem er ekki bara erfitt að koma
orðum að, heldur er hreinlega ólýs-
anlegur.
Þegar ég horfi á málið utan frá
tek ég eftir því hversu átakanlega
Ísland skortir grundvallarsjálfs-
virðingu. Sjálfsvirðingu sem myndi
hvetja þjóðina til að horfa gagnrýn-
um augum á heiminn og draga af
honum lærdóm um hvernig hlutirn-
ir gætu verið öðruvísi. Sjálfsvirð-
ingu sem myndi gera landið fært
um að taka þá áhættu að verða
öðruvísi. Sjálfsvirðingu sem myndi
gera þá kröfu til þjóðarinnar að hún
finni lausnir er grundvallast á sér-
tækum og einstökum eiginleikum
íslensks almennings, en ekki lausn-
ir sem eru ódýrar eftirlíkingar af
óafturkallanlegum mistökum ann-
arra menningarheima.
Á þessum tímapunkti, með tilliti
til þess að svo margar og ef til vill
flestar aðrar þjóðir hafa kastað um-
hverfislegri arfleifð sinni fyrir róða,
er slíkt viðhorf skrípaleikur. Ein-
feldnin sem í því felst er hneyksl-
anleg. Mig langar til að trúa að fá-
fræði sé um að kenna, en
einangrunin er áður einkenndi eyj-
ur var rofin fyrir löngu. Sú stað-
reynd að Ísland hefur ekki enn
þurft að reyna afleiðingar svo
gegndarlausrar vanvirðingar þýðir
ekki að þið þurfið að valda sams-
konar tjóni á ykkar landi með því
að velja sömu leið. Og einn grund-
vallarmunur mun greina ykkur frá
öðrum í þessu sambandi – þið Ís-
lendingar áttuð val. Eitt hundrað
fossar hverfa og fimm hundruð
störf birtast. Það þýðir fimm störf
fyrir hvern foss. Það er svívirðilegt
gjald (í auðlindum þjóðarinnar) fyr-
ir svo rýr býti. Það er eitt þegar
keppinautar vanmeta gildi manns,
en hvaða þýðingu hefur það þegar
kjörnir fulltrúar lands leggja svo
lágt mat á virði þjóðar?
Ísland mun aldrei leika stórt
hlutverk meðal þjóða heims. Smæð
ykkar og skortur á olíuuppsprett-
um kemur meðal annarra hluta í
veg fyrir það. Þeim mun meiri
ástæða er til að fara eftir ykkar eig-
in leikreglum. Þið hafið lifað af og
þrifist á eigin forsendum svo lengi.
Af hverju að gefast upp núna?
Halldór Laxness fjallar um órofa
samhengi í þeim upphafslínum
Brekkukotsannáls sem vísað er í
hér að ofan. Seinna í bókinni talar
hann um tifið í klukkunni í Brekku-
koti. Hann vitnar í klukkuna: „ei-
líbbð, ei-líbbð, ei-líbbð“. En hér á
Íslandi hafið þið snúið atkvæðunum
við. Ísland mun horfa fram á
óhreinni morgundag. Foreldrar og
stjórnmálamenn sem ekki vilja leita
langtímalausna í efnahagslegu mót-
streymi geta hvorki haldið áfram að
skýla sér á bak við framtíð barna
sinna, né notað hana sem afsökun
fyrir því að eyðileggja takmarkað-
an og viðkvæman auð dagsins í dag.
Velkomin til Íslands árið 2002.
fossar, fimm hundruð störf
„Ei-líbbð, ei-líbbð, ei-líbbð.“ (Halldór Laxness.)
Roni Horn
*Halldór Laxness; Brekkukotsannáll,
bls. 7.