Morgunblaðið - 17.09.2002, Side 24

LISTIR
24 ÞRIÐJUDAGUR 17. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
JÖRG E. Sondermann heldur áfram
að flytja orgelverk Bachs í Breið-
holtskirkju eftir sumarhlé og verða
fyrstu tónleikarn-
ir í kvöld, þriðju-
dagskvöld, kl.
20:30. Þessir tón-
leikar eru þeir
tuttugustu og
þriðju af tuttugu
og sex í þessari
tónleikaröð sem
hófst fyrir rúm-
um tveimur ár-
um.
Flutt verður
m.a. Prelúdía og fúga í es-moll, Fant-
asía um sálmalag, Canzona í d-moll,
Tríó í g-dúr og Toccata og fúga í d-
moll.
Jörg E. Sondermann er organisti í
Hveragerðis- og Kotstrandarsókn-
um. Aðgangseyrir, 900 kr., rennur
sem fyrr til Hjálparstarfs kirkjunn-
ar.
Bach í Breið-
holtskirkju
Jörg E.
Sondermann
Í GREIN sem Georg Brandes
skrifaði um skáldverk „Ernst
Ahlgren“ (sem var dulnefni Viktoríu
Benedictsson) og birtist í danska
dagblaðinu Politiken 19. des. 1887
segir hann m.a. um skáldsöguna
Peningar (Pengar, 1885): „Peningar
er þó nokkuð hugrökk bók, en hún
endar með uppgjöri, og það hafa nú
verið svo mörg uppgjör á milli konu
og karlmanns í bókmenntunum, að
við þolum ekki fleiri.“ Svo mörg voru
þau orð og í ljósi þeirra er það einkar
skemmtilegt að leikrit Ólafs Hauks
Símonarsonar sem snýst um sam-
band hins danska bókmenntajöfurs
og sænsku skáldkonunnar lýsir ekki
síst „uppgjörinu“ á milli þeirra.
Örlög Viktoríu Benedictsson
(1850–1888) og samband hennar við
Georg Brandes (1842–1927) eru á
margan hátt lýsandi fyrir stöðu
kvenrithöfunda á nítjándu öld (og
reyndar langt fram á þá tuttugustu)
þegar kynferði kvenna setti þeim
óþolandi skorður bæði í einkalífi og á
þjóðfélagslegum vettvangi. Saga
Viktoríu er langt frá því að vera
einsdæmi: Viktoría Bruzelius fædd-
ist og ólst upp á Skáni og þráði að
flytjast til Stokkhólms og mennta
sig í listum við akademíuna. Faðir
hennar var því andvígur og í þeirri
trú að hún væri að sleppa undan
valdi hans og á leiðinni í frelsið gift-
ist hún, rúmlega tvítug, ekkjumanni,
Kristian Benedictsson póstmeistara,
sem var tæplega þrjátíu árum eldri
en hún. Hún gekk fimm börnum
hans í móður stað, eignaðist sjálf
tvær dætur en missti aðra þeirra –
og varð þess fljótlega áskynja að lít-
ið rúm var fyrir hið langþráða frelsi í
hjónabandinu. Rúmlega þrítug
þurfti Viktoría að gangast undir
uppskurði vegna meiðsla í hné og
beinhimnubólgu og lagði þessi
krankleiki hana í rúmið um tveggja
ára skeið, auk þess sem hann olli
henni varanlegri helti og þjáningum.
Lán í óláni var að með rúmlegunni
var Viktoría leyst undan krefjandi
húsmóðurskyldum sínum og gat
snúið sér að aðaláhugamáli sínu,
lestri og skriftum. Hún skrifaði smá-
sögur sem hún birti í blöðum og
tímaritum og 1884 kom út fyrsta bók
hennar, smásagnasafnið Frá Skáni.
Ári síðar kom skáldsagan Peningar
og 1887 önnur skáldsaga, Frú Mar-
ianne. Báðar fjalla þær á gagnrýn-
inn hátt um stöðu konunnar innan
hjónabandsins og þann árekstur
drauma og veruleika sem ungar kon-
ur upplifðu þegar í höfn hjónabands-
ins var komið. Árið 1887 sendi Vikt-
oría einnig frá sér annað
smásagnasafn og auk sagnanna
liggja eftir hana leikrit. En það eru
hins vegar dagbækur Viktoríu, sem
gefnar voru út að henni látinni undir
titlinum Stóra bókin, sem í dag þykir
hvað mestur fengurinn í, ekki síst
vegna þess að þar lýsir hún af hrein-
skilni sálarstríði sínu og togstreitu
sem um síðir reyndist henni um
megn að höndla, svo og sambandi
sínu við Georg Brandes. Viktoría tók
sitt eigið líf í hótelherbergi í Kaup-
mannahöfn 22. júlí 1888.
Viktoría Benedictsson las heims-
bókmenntir af mikilli ástríðu og hún
fylgdist vel með í norrænum sam-
tímabókmenntum. Hún skrifaðist á
við mörg skáld og rithöfunda, leitaði
ráða hjá þeim og þráði að komast í
samneyti við annað bókmenntafólk.
Hún hreifst mjög af boðberum hinn-
ar nýju raunsæisstefnu, t.a.m. J. P.
Jacobsen og Ibsen, en mesta aðdáun
hennar átti hinn frægi boðberi nýrra
strauma í bókmenntum og listum,
Georg Brandes. Haustið 1886 hélt
Viktoría til Kaupmannahafnar til að
skrifa og til þess að hlusta á fyr-
irlestra Brandesar, sem hún þá hitti
einnig persónulega í fyrsta sinn.
Þetta haust og fram að jólum heim-
sótti Georg Viktoríu oft á hótelher-
bergi hennar; hún bauð honum
kampavín og ávexti, þau ræddu bók-
menntir og hann trúði henni fyrir
áhyggjum sínum og gaf henni inn-
rammaða mynd af sjálfum sér – og
þegar líða fór að jólum fylgdu kossar
og atlot í kjölfarið. En þegar kom að
skrifum Georgs um bókmenntir
hlífði hann engum.
Þetta er efniviðurinn sem Ólafur
Haukur vinnur með og hefur honum
tekist vel að draga saman kjarnann í
sambandi þessa tveggja merku ein-
staklinga. Leikritið gerist allt á hót-
elherbergi Viktoríu (Guðrún Gísla-
dóttir) þar sem hún tekur á móti
Georg (Þröstur Leó Gunnarsson) og
fæst þess á milli við skriftir, auk
þess sem hún kennir vinnukonu
sinni, Ingeborg (Nanna Kristín
Magnúsdóttir), að lesa. Það er ljóst
frá upphafi að þótt Viktoría dái
Georg og samvistir þeirra hefji hana
„upp úr [hennar] venjulegu tilveru“
fara hugmyndir þeirra um bók-
menntir og um ástina og samskipti
kynjanna ekki alltaf saman. Brandes
var boðberi einstaklingsfrelsis og
frjálsra ásta en Viktoría var síður en
svo sannfærð um að frelsi í ástum
væri fólgið í óheftu kynlífi utan
hjónabands. Og þrátt fyrir boðaðar
skoðanir sínar – og þá staðreynd að
hann hafði þýtt Kúgun kvenna eftir
John Stuart Mill – var Brandes
hreint ekki laus við það tvöfalda sið-
gæði sem ríkti á þessum tíma varð-
andi frelsi kvenna annars vegar og
karla hins vegar. Hann var eðlis-
hyggjumaður, trúði á ólíka eðliseig-
inleika kynjanna, og fyrir eiginkonu
hans giltu aðrar reglur en fyrir hann
sjálfan. (Honum nægði ekki að hún
skipti um eftirnafn við giftingu
þeirra, heldur fann hann henni einn-
ig nýtt fornafn. Hún hét Henriette,
en hann gaf henni nafnið Gerda því
honum fannst samsetningin Gerda
og Georg Brandes flottari!) Hann
áskildi sér rétt til kynferðissam-
banda utan hjónabandsins en eigin-
konunni lét hann í té giftingarhring
sem var tvöfaldur á breidd með þeim
orðum að hún þyrfti að vera „trú á
við tvo“.
Sú Viktoría sem Ólafur Haukur
hefur skapað og Guðrún Gísladóttir
túlkar af mikilli list sér glögglega í
gegnum sinn Georg. Sýn hennar á
hann er í senn aðdáunarfull og íron-
ísk. Samtöl þeirra, sem mynda
stærstan hluta verksins, bera höf-
undareinkennum Ólafs Hauks gott
vitni: um leið og efniviður þeirra er
að mestu sóttur í dagbækur Viktoríu
einkennast þau af hinni tvöföldu sýn
hennar á „goðið“; hún skýtur stans-
laust á hann hárbeittum athuga-
semdum um leið og hún berst við
eigin tilfinningar, vanmáttarkennd
og þrá eftir viðurkenningu hans. Og
ef til vill var það þessi síðastnefnda
þrá sem varð henni að falli.
Guðrún Gísladóttir fer frábærlega
með þetta erfiða hlutverk og kemur
sálarstríðinu og togstreitunni vel til
skila. Þröstur Leó er sömuleiðis
sannfærandi í hlutverki Georgs.
Hann sýnir okkur mann sem er í
aðra röndina fullur sjálfsöryggis og
finnur fyrir valdi sínu, en í hina
röndina er hann kvartsár um for-
dóma og gagnrýni andstæðinga
sinna, svo og njósnir konu sinnar!
Og honum er einnig fullljóst að hann
hefur ekki alltaf yfirhöndina í sam-
skiptum sínum við Viktoríu. Hlín
Agnarsdóttir leikstjóri leggur
áherslu á að sýna okkur þau Viktor-
íu og Georg sem andlega jafningja
þótt jafnframt sé ljóst að hvað varð-
ar þjóðfélagsstöðu og vald skilji þau
himinn og haf.
Nanna Kristín leikur Ingeborgu,
vinnukonuna ungu sem dáir hús-
móður sína en lítur doktorinn krít-
ískum augum. Hún gaf þeim Guð-
rúnu og Þresti Leó lítið eftir þótt
hlutverk hennar sé eðli málsins sam-
kvæmt ekki eins viðamikið og hinna
tveggja. Persóna vinnukonunnar er
þó afar mikilvæg í verkinu því sjón-
arhorn hennar stendur kannski
áhorfandanum næst, líkt og þeir
sem sitja úti í sal sér hún samband
þeirra Viktoríu og Georgs utan frá,
reynir að meta það hlutlaust um leið
og hún er að sjálfsögðu þátttakandi í
því ferli sem að lokum leiðir til
sjálfsvígs Viktoríu.
Höfundur, leikstjóri og búninga-
hönnuður gera sér allnokkurn mat
úr hinu tvöfalda ídentíteti skáldkon-
unnar: hún var bæði konan Viktoría
Benedictsson svo og „karlmaðurinn“
Ernst Ahlgren í nafni hvers hún gaf
út verk sín. Þessi tvöfalda sjálfs-
mynd er endurspegluð í klæðaburði
og framkomu Viktoríu og nær há-
punkti í sjálfu sjálfsvíginu. Hinn
táknlegi leikur gengur ágætlega upp
en þó er það svo að þessi dramatíski
hápunktur verksins nær ekki full-
komnum slagkrafti. Senan sem
fylgir í kjölfar sjálfsvígsins (hið þög-
ula óp vinnukonunnar og orðræða
Georgs sem ber keim af dramatískri
sjálfsvorkunn) virkaði sem spennu-
fall (eða anti-climax). Þessi endir er
að mínu mati helsti veikleikinn á
annars afar áhrifaríku leikverki. Þá
bar nokkuð á hiki í textaflutningi í
síðari hluta sýningarinnar, en slíkt
má eflaust skrifa á reikning frum-
sýningarótta og rýrir ekki gildi leik-
ritsins á nokkurn hátt.
Í gegnum afar smekklega leik-
mynd og flotta búninga Rebekku A.
Ingimundardóttur er verkinu gefin
skírskotun til samtímans og reynt er
að leysa það undan ákveðinni nið-
urnjörvun í tíma. Það samræmist
þeirri skoðun höfundar (sem komið
hefur fram í viðtölum) að viðfangs-
efnið eigi ekki síður við í dag en á
síðari hluta nítjándu aldar, að sú
togstreita og það sálarstríð sem lýst
er í dagbókum Viktoríu hafi enn ver-
ið til staðar í gegnum alla kvenna-
bókmenntaumræðu tuttugustu ald-
arinnar. Umgjörð sýningarinnar er í
alla staði glæsileg, hvort sem litið er
til leikmyndar, búninga, lýsingar
eða tónlistar – allt ber það að sama
brunni; að skapa umgjörð sem hent-
ar verkinu og vísar bæði til tíma
Viktoríu og Georgs og til samtímans.
Viktoría og Georg er verk sem
sætir tíðindum á höfundarferli Ólafs
Hauks Símonarsonar, með því rær
hann á ný mið svo að segja, og best
gæti ég trúað að það ætti eftir að
komast á fjalirnar víðar en í Þjóð-
leikhúsi Íslendinga.
(Heimildir: Pil Dahlerup: Det moderne
gennembruds kvinder. 1. bindi (Kaupmanna-
höfn: Gyldendal 1983); Guðni Rúnar Agnars-
son: „Victoria Benedictsson – rithöfundur
sem þjáðist fyrir að vera kona.“ (Grein í Les-
bók Morgunblaðsins 20. ágúst 1988.) Leik-
skrá Þjóðleikhússins.
Gömul saga
– og ný
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið
Höfundur: Ólafur Haukur Símonarson.
Leikstjóri: Hlín Agnarsdóttir. Leikarar:
Guðrún S. Gísladóttir, Þröstur Leó Gunn-
arsson og Nanna Kristín Magnúsdóttir.
Leikmynd og búningar: Rebekka A. Ingi-
mundardóttir. Lýsing: Ásmundur Karls-
son. Tónlist: Jóhann Jóhannsson.
VIKTORÍA OG GEORG
Soffía Auður Birgisdóttir
„Guðrún Gísladóttir fer frábærlega með þetta erfiða hlutverk og kemur
sálarstríðinu og togstreitunni vel til skila. Þröstur Leó er sömuleiðis
sannfærandi í hlutverki Georgs,“ segir m.a. í umsögninni.
Morgunblaðið/Þorkell
NEIL Fazakerley, sérfræðingur við
Vísindasafnið í Lundúnum (The
Science Museum), heldur fyrirlestur
um þróun í sýningargerð í Odda,
stofu 101, í dag kl. 17:15. Neil hefur
verið gestur Þjóðminjasafns Íslands
undanfarnar vikur þar sem hann hef-
ur m.a. verið ráðgefandi í undirbún-
ingsvinnu vegna nýrra grunnsýn-
inga sem settar verða upp í safninu
að loknum endurbótum á safnhúsinu.
Neil hefur sérhæft sig í hönnun sýn-
inga fyrir nútímasamfélag þar sem
nútímatækni og -aðferðafræði er
beitt. Hann mun m.a. fjalla um gagn-
virk samskipti safns og gesta.
Fyrirlestur
um þróun í
sýningargerð
SÉRSTÖK kynning verður í Lista-
safni Reykjavíkur – Hafnarhúsi í
kvöld kl. 20 á nýútkominni lista-
verkabók sem fjallar eingöngu um
útilistaverkið Íslandsvitann eftir
ítalska listamanninn Claudio Parm-
iggiani.
Listaverkið var reist á Hraunhól-
um við Sandskeið að frumkvæði
Reykjavíkurborgar þegar Reykja-
vík var ein af menningarborgum
Evrópu árið 2000. Verkið hefur vak-
ið athygli langt út fyrir landstein-
ana og nýlega var gefin út í Frakk-
landi listaverkabók um vitann, Le
phare d’Islande. Útgefandi er bóka-
forlagið Société nouvelle Adam
Biro og eru textar í bókinni á þrem
tungumálum, ensku, frönsku og
ítölsku. Bókin er prýdd fjölda ljós-
mynda eftir Guðmund Ingólfsson
en textahöfundar eru Ester Coen,
Marco Vallora og Ólafur Gíslason.
Í tilefni af útgáfu bókarinnar hef-
ur Reykjavíkurborg boðið Claudio
Parmiggiani til landsins, en hann
gaf Reykjavíkurborg verkið á sín-
um tíma.
Á kynningunni mun Ólafur Gísla-
son flytja erindi um Íslandsvita
Parmiggiani og frumsýnt verður
hér á landi 15 mínútna myndband,
sem var gert um listaverkið. Mynd-
efnið var tekið af Kvik hf. en mynd-
in unnin og hljóðsett af frönskum
kvikmyndagerðarmönnum. Páll
Steingrímsson kvikmyndagerðar-
maður mun kynna myndbandið.
Við þetta tækifæri mun sönghóp-
urinn Voces Thule koma fram og
flytja sönglag, sem einnig var flutt
við vígslu Vitans á opnunardegi
menningarársins í janúar árið 2000.
Sönglag þetta, sem er gamalt og lítt
þekkt verk eftir þýska heimspek-
inginn Michael Maier úr kvæða-
bálkinum Atalanta Fugiens frá 17.
öld, tengist skilningi höfundar á
merkingu Íslandsvitans.
Að lokum mun Claudio Parm-
iggiani sjálfur flytja stutt ávarp og
svara fyrirspurnum gesta.
Claudio Parmiggiani í Hafnarhúsi
SEPTEMBERTÓNLEIKARÖÐ í
Selfosskirkju er nú hafin og eru tón-
leikarnir sem fyrr á þriðjudags-
kvöldum kl. 20.30. Á tónleikunum í
kvöld leikur Kjartan Sigurjónsson,
organisti Digraneskirkju í Kópavogi,
á orgelið. Hann leikur verk þýskra,
franskra og íslenskra meistara.
Aðgangur er ókeypis.
Leikið á orgel
Selfosskirkju
♦ ♦ ♦
♦ ♦ ♦
Baskerville-
hundurinn eftir sir
Arthur Conan
Doyle er sígild
myndskreytt
spennusaga. Þýð-
andi er Helga
Soffía Ein-
arsdóttir en Mark
Oldroyd mynd-
skreytti.
Baskerville-hundurinn segir frá
kunnasta rannsóknarmanni bók-
menntanna, Sherlock Holmes, og
ráðgátunni um hinn óhugnanlega vít-
ishund sem ásækir Baskerville-
ættina. Skepnan virðist hafa grandað
óðalsbóndanum Karli Baskerville en
er allt sem sýnist? Til þess að komast
að því ferðast Sherlock Holmes og fé-
lagi hans, Watson læknir, til Dartmoor
þar sem ýmislegt dularfullt leynist í
þokunni.
Baskerville-hundurinn er í ritröðinni
Sígildar sögur, þar sem sígildar bók-
menntir eru gerðar aðgengilegar fyrir
börn og unglinga. Í bókinni er saka-
málasaga stytt og endursögð, ríku-
lega myndskreytt og aukin margs kon-
ar fróðleik um samtíma og sögusvið.
Útgefandi er Mál og menning. Bók-
in er 64 bls., prentuð í Kína. Verð:
2.390 kr.
Sígild spennu-
saga
♦ ♦ ♦