Morgunblaðið - 17.09.2002, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. SEPTEMBER 2002 25
NÝLEGA hafði Sverrir Storm-
sker útvarpsviðtal við Sigurð A.
Magnússon rithöfund. Þar fór
Sigurður hinum verstu orðum um
Davíð Oddsson forsætisráðherra,
sem hann taldi hér öllu ráða. Við-
talið vakti mikla athygli. Í frétt-
um Stöðvar tvö nokkru síðar við-
urkenndi Sigurður að hafa verið
undir áhrifum áfengis, þegar við-
talið var tekið, og þess vegna orð-
ið sér til skammar. Hefði Sverrir
haft með sér flösku í viðtalið og
hann sopið ótæpilega á. En Sig-
urður sagði meira. Hann gaf í
skyn, að Davíð hefði gert Sverri
út með flöskuna, svo að Sigurður
myndi verða sér til skammar.
Þetta væri með öðrum orðum allt
Davíð að kenna!
Þjóðin hló. En það er allt annað
en hlægilegt, að Hallgrímur
Helgason rithöfundur og Össur
Skarphéðinsson alþingismaður
feta nú í fótspor Sigurðar A. Hall-
grímur lætur að því liggja í Morg-
unblaðinu 13. september, að lög-
reglurannsókn á Baugi sé runnin
undan rifjum Davíðs. En á hún
ekki upptök sín í ásökunum fyrr-
verandi viðskiptavinar Baugs í
Bandaríkjunum? Og er ekki rétt
að spara stóru orðin, þangað til
niðurstöður rannsóknarinnar
liggja fyrir? Össur fullyrðir í
Dagblaðinu 14. september, að
menntamálaráðherra hafi leyst
Þorfinn Ómarsson frá störfum
tímabundið í Kvikmyndasjóði, af
því að hann hafi ekki farið að vilja
Davíðs um styrkúthlutanir. En
var Þorfinnur ekki leystur frá
störfum tímabundið vegna
margra ára bókhaldsóreiðu, sem
ríkisendurskoðun kvartaði undan
í skýrslu? Og er ekki rétt að bíða
niðurstöðu nefndar, sem er að
fara yfir mál hans?
Hallgrímur talar í grein sinni
um hina „bláu hönd“, sem haldi
nú um valdatauma. Þetta minnir
reyndar á það, að Jónas Jónsson
frá Hriflu skrifaði grein í Tímann
um hina „svörtu hönd“ íhaldsins
vorið 1929. Hélt ég, að Hallgrím-
ur kysi sér sálufélag við aðra en
Jónas frá Hriflu. En þeir Össur
virðast halda, þar eð Davíð hefur
samið nokkur leikrit um dagana,
að þeir séu staddir inni í miðju
leikriti, þar sem hann sé höfund-
ur og leikstjóri. Svo er ekki. Lífið
er ekki leikrit. Við erum á Íslandi
á því herrans ári 2002 og flest
allsgáð, hvorki ölvuð af orðum né
flöskum úr hendi Stormskers.
Hér er meiri velsæld en nokkru
sinni fyrr, aukið réttaröryggi,
opnara og frjálsara hagkerfi.
Davíð Oddsson hefur unnið skipu-
lega að því að minnka eigin völd í
ellefu ár, setja ríkisvaldinu
rammari skorður, veita einstak-
lingum meira svigrúm. Það er
ekki honum að kenna, ef einhverj-
um andstæðingum hans (raun-
verulegum eða ímynduðum) hefur
orðið eitthvað á, heldur þeim
sjálfum.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
Handapat
Hallgríms og
Össurar
Höfundur er prófessor í
stjórnmálafræði.
SÚ þróun hefur átt
sér stað á þessu ári að
meðalverð fasteigna
hefur lækkað, þ.e. að
eftirspurn eftir með-
alstórum fasteignum á
verðbilinu 12 til 13
milljónir hefur aukist
á kostað stærri fast-
eigna. Þar sem með-
alverð í fasteignavið-
skiptum hefur lækkað
á árinu mætti í fljótu
bragði áætla að ásókn
í húsbréfalán hafi
minnkað. Því er þó
öðru nær og stefnir í
metútgáfu húsbréfa á
árinu. Hvað veldur
þessu misvægi?
Svarið liggur í samspili nokk-
urra þátta. Á síðasta ári var svig-
rúm fólks til að fá húsbréf rýmkað
til muna. Húsbréfalán geta numið
allt að 65% af kaupverði íbúðar
eða 70% þegar um er að ræða
fyrstu íbúð kaupanda. Í dag getur
upphæðin numið allt að 8 millj-
ónum króna til kaupa á notuðu
húsnæði. Ef keypt er íbúð fyrir um
það bil 12 milljónir fæst því há-
markshúsbréfalán. Það er afar eft-
irsóknarvert fyrir marga, því lán-
þegi fær lán á hagstæðari kjörum í
skjóli ríkisábyrgðar en ella og
einnig eru í mörgum tilvikum
greiddar vaxtabætur með slíkum
lánum. Aðeins hluti lánsins er
þannig í raun greiddur til baka af
lántakanda en ríkið tekur á sig
kostnað í skjóli hagstæðra lána-
kjara, undir eðlilegum ávöxtunar-
kröfum, og vaxtabóta. Í nýlegum
pistli Samtaka atvinnulífsins eru
rök leidd að því að ríkið niður-
greiði um fjórðung lána vegna
ofangreindra þátta. Með því að
kaupa á þessu verði fá húskaup-
endur hámarkslán Íbúðarlánasjóðs
með minnsta mögu-
lega framlagi þeirra
sjálfra til húsnæðis-
kaupanna og fá þann-
ig í kringum 15-20%
af fasteignakaupum
sínum niðurgreidd af
ríkinu í gegnum
vaxtabætur og ríkis-
ábyrgð. Það er því
eðlilegt að fasteignir á
því verðbili séu eftir-
sóknarverðar. Góðar
líkur eru jafnvel á því
að þessi þróun sé
vendipunktur þess að
raunhækkun fasteigna
á árinu sé umfram al-
menna verðlagsþróun.
Umhverfi lánastofnana
í landi vaxtabóta
Það eru ekki aðeins húsbréfalán-
tökur sem hafa aukist verulega á
undanförnum misserum. Lífeyris-
sjóðslán hafa einnig aukist tölu-
vert og eru þau almennt tryggð
með fasteignaveði, enda eru fast-
eignakaup megintilgangur slíkra
lána. Það er þó ekki þar með sagt
að slík lán séu endilega til að fjár-
magna kaup á húsnæði, heldur eru
þau oft notuð til að fjármagna
neyslu.
Vaxtabætur – úrbætur
Már Wolfgang
Mixa
Fjármál
Aukning húsbréfaút-
lána, segir Már
Wolfgang Mixa, hefur
átt mikinn þátt í að
viðhalda þenslu
undanfarin ár.
Höfundur er fjármálafræðingur.
Aðrar helstu lánveitingar eru
lán fjármálastofnana til fyrirtækja
og til einstaklinga. Einstaklingar
taka oftast slík lán til að fjár-
magna neyslu og eru oftast með
slakari ábyrgð heldur en húsbréfa-
lán og lífeyrissjóðslán. Þrátt fyrir
að vaxtamunur fjármálastofnana
(munur á innláns- og útlánsvöxt-
um) hafi minnkað ört undanfarin
ár hafa heyrst kvartanir vegna ok-
urvaxta fjármálageirans sem á að
vera að sliga bæði fyrirtæki og
heimili.
Málið er þó ekki alveg svo ein-
falt. Augljóst er að aukning
húsbréfaútlána hefur átt mikinn
þátt í að viðhalda þenslu undanfar-
in ár. Þetta hefur gert stýrivexti
Seðlabankans að hluta til árang-
urslausa. Hækkandi stýrivextir
bitnuðu fyrst og fremst á fyrir-
tækjum sem ekki eiga aðgang að
niðurgreiddum lánum og einstak-
lingum sem þurfa frekari lán
vegna neyslu. Það hlýtur að vera
eðlilegt í umhverfi vanskila að
fjármálastofnanir fari fram á
hærri vexti af útlánum í því vaxta-
og afskriftaumhverfi sem þær
starfa í. Fjármálastofnanir þurfa
hærri vexti til að vega upp á móti
kostnaði vegna aukinna vanskila.
Slíkt ástand getur verið viðloðandi
á meðan hvatning til skuldasöfn-
unar kemur niður á kostum eigna-
myndunar.
Úrbætur, ekki vaxtabætur
Þegar skuldir heimila á Íslandi,
einhver hin skuldsettustu í heimi,
eru óðfluga farnar að nálgast ráð-
stöfunartekjur til tveggja ára
verður að auka hvatningu til að-
halds. Þær hugmyndafræðilegu
forsendur sem vaxtabótakerfið
byggist á eru vissulega verðugar,
tryggja þarf öllu fólki aðgang að
húsnæði sem telst uppfylla lág-
markskröfur. Úrbætur á kerfinu
eru hins vegar orðnar nauðsyn-
legar ef sporna á við þeirri öf-
gaþróun sem vaxtabætur eru hluti
af. Úrbætur geta verið margskon-
ar. Ein tillaga er að lækka há-
markslán vegna fasteignakaupa.
Slík lán væru styrkt með ríkis-
ábyrgð sem tryggði lægri vaxta-
byrði. Til að fólk lendi ekki í að
lánin aukist vegna verðbólgu væri
hægt að hafa þau óverðtryggð og
miðuð við stýrivexti Seðlabankans.
Slík lán bæru þó ekki vaxtabætur
en greiðslubyrðin gæti verið tekju-
tengd svipað og hjá LÍN. Föst lág-
marksgreiðsla væri árlega og af-
borganir tengdar tekjum. Þannig
gætu þeir einstaklingar sem minna
mega sín haldið sínu húsaskjóli
þótt illa ári. Þeim sem kjósa að
kaupa dýrara húsnæði er það
vissulega í lófa lagið, en ríkið er
ekki að niðurgreiða fyrir slík fríð-
indi.
Með slíku fyrirkomulagi geta
allir komið yfir sig þaki og sam-
hliða því hverfur hvatinn til auk-
innar skuldsetningar. Slíkt leiðir
til hjöðnunar þenslu sem minnkar
verðbólguþrýsting og veitir Seðla-
bankanum aukið svigrúm til frek-
ari vaxtalækkana.
Ekki er hægt að býsnast yfir
háu vaxtastigi á sama tíma og
vaxtabótakerfið, sem stuðlar að
skuldasöfnun, þenslu og háu vaxta-
stigi, er varið með kjafti og klóm.
Háa vexti innan bankakerfisins
verður að setja í stærra samhengi
vaxtaumhverfis á Íslandi. Ekki er
hægt að slíta vexti úr samhengi við
þau neikvæðu áhrif sem vaxtabóta-
kerfið hefur á vexti í landinu. Svo
lengi sem vaxtabótakerfið heldur
áfram í núverandi mynd minnkar
svigrúm til vaxtalækkana og verð-
bólga verður hærri en ella.
Það er þörf á endurskoðun
vaxtabótakerfisins. Velta þarf fyrir
sér úrbótum sem þjóna svipuðum
hugmyndafræðilegum tilgangi
vaxtabótakerfisins en hvetja að
sama skapi til aðhalds og minnk-
andi skuldsetningar heimilanna.
ÞEGAR Óliver
Twist og félagar hans
voru svangir var Ólív-
er att fram fyrir
herra Bumble, sem
var yfirmaður munað-
arleysingjahælisins.
Þá upphófst reki-
stefna herranna og
Ólíver var vísað ann-
að. Þegar LSH bendir
á tilvistarkreppu sína
og fjárþröng á 21. öld
með þeim eina hætti
sem eftir er tekið
(með niðurskurði
læknisþjónustu) hróp-
ar herra Bumble upp
að þetta sé högg fyrir
neðan beltisstað. Hann álasar
framkvæmdastjórn sjúkrahússins
sem á þess engan kost að sníða
þjónustu LSH að eftirspurn, getur
ekki ráðið starfsfólk, og getur ekki
greitt reikninga. Þegar upp er
staðið er þjónustan skert þrátt
fyrir allt en kemur ekki fram í
fjölmiðlum.
Landspítali fær ekki
tekjur af lækningum
Vandamál LSH er fjármögnun-
arkerfi og rekstrarfyrirkomulag
sjúkrahússins. Engir peningar
fylgja sjúklingunum og því verður
uppbygging starfsemi ekki í sam-
ræmi við þjónustuþörfina. Það er
tryggingaraðilinn, ríkissjóður, sem
rekur sjúkrahúsið og stjórnar-
nefndin gætir hagsmuna ríkissjóðs
en ekki sjúklinganna eða starfsem-
innar. Fjárveitingarnar mótast af
forgangsröðun þingmanna á
skattfé almennings. Ekkert
skattfé er eyrnamerkt til sjúkra-
trygginga. Forgangsverkefni
þeirra sem deila út almannafé fara
ekki endilega saman við heildar-
hagsmuni borgaranna eins og
dæmin sanna. Þar sem fram-
kvæmdastjórn sjúkrahússins er
ráðin af greiðendum þjónustunnar
á hún erfitt með að beita sér af
fullum þunga í þágu læknisþjón-
ustunnar. Hagsmunir fara ekki
saman og framkvæmdastjórn spít-
alans er óhjákvæmilega króuð af
úti í horni.
Föst fjárveiting
hvetur ekki til þjónustu
Ástandinu á LSH má líkja við
rekstur flugfélags sem fær það
verkefni að fljúga flugvél daglega
til Lundúna hvað sem tautar og
raular. Fyrir þetta verkefni fær
flugfélagið frá eiganda sínum fast
gjald og ekki er greitt sérstaklega
fyrir hvern farþega. Aukinn far-
þegafjöldi leiðir ekki til aukinna
tekna og þegar kostnaður eykst
umfram hina föstu fjárveitingu,
t.d. vegna of margra farþega eða
launahækkana, er eina leið flug-
félagsins til þess að ná endum
saman sú að fækka sætum (far-
þegum) í flugvélinni. Það sjá allir
að afkoma þessa flugfélags er best
ef farþegarnir eru fáir eða engir
því þá er hægt að spara verulegan
launakostnað sem annars stafaði
af flugþjónum og flugfreyjum. Af-
koman er best ef bara eru flug-
stjórar frammi í eða ef flugvélum
er lagt.
Þetta dæmi er því miður rekstur
LSH í hnotskurn í núverandi fjár-
mögnunarkerfi og rekstrarfyrir-
komulagi. Best er að reka sjúkra-
húsið tómt því spítalinn tapar á því
að taka að sér sjúklinga. LSH hef-
ur engan sveigjanleika til þess að
móta sig eftir eftirspurn vegna
forsjárhyggju þings og fram-
kvæmdavalds. Með núverandi
kerfi fastra fjárveitinga borgar sig
ekki að lækna fólk á legudeildum
eða á göngudeildum LSH, hvorki
fyrir lækna né fyrir sjúkrahúsið.
Afleiðingin er sú að
stór hluti lækning-
anna er að flytjast
burt af sjúkrahúsinu
(þangað sem greitt er
fyrir þær). Ýmsar
lækningar eru einfald-
lega illmögulegar, t.d.
stærri aðgerðir af bið-
listum. Þetta hljómar
eins og öfugmæli en
er því miður satt.
Auðvitað sjá næst-
um því allir, að sé að-
almarkmið bráða-
sjúkrahúsanna það að
veita sjúkum læknis-
hjálp þá verður
sjúkratryggingakerfi
Íslendinga að greiða spítalanum
fyrir hvert læknisverk með bein-
um hætti, þ.e. að tengja saman
greiðslur og verk. Það er ekki gert
í dag. Fastar greiðslur geta verið
verkletjandi en viðvikagreiðslur
eru verkhvetjandi og hvetja til
hagræðingar. Breyta þarf sjúkra-
húsinu í sjálfseignarstofnun með
stjórnarnefnd athafnamanna sem
hefur hag þjónustunnar að leið-
arljósi. Þá mun framkvæmda-
stjórnin geta beitt sér. Síðan verð-
ur sjúkrahúsið að tryggja það, að
læknar sjúkrahússins (a.m.k.
sjúkrahúslæknar í fullu starfi)
meti aðstöðu sína þar og launakjör
þannig, að þeir sjái ávinning af því
að sinna sjúklingum sínum á
sjúkrahúsinu, þ.e. á göngudeildum
þess jafnt sem legudeildum. Þann-
ig myndi skapast eðlilegri fjár-
hagslegur grundvöllur fyrir
sjúkrahúsið. Þannig yrði starfsem-
in í samræmi við eftirspurn eftir
lækningum. Og þannig myndi
skapast grundvöllur fyrir kennslu
og þjálfun heilbrigðisstétta sem er
nauðsynlegur þjóðinni til framtíð-
ar.
Uppskurður á LSH
en ekki niðurskurður
Borgar núverandi fjármögnun-
araðferð sjúkrahúsa og heilsu-
gæslu sig fyrir heilbrigðiskerfið
þegar til lengri tíma er litið? Að-
ferð sem tekur ekkert mið af nú-
tímarekstri? Er ekki eðlilegt að sú
spurning vakni í kjölfar umræð-
unnar um heilabilaða á Landakoti
hvort kerfið sjálft sé ekki orðið
gamalt og frosið í forsjárhyggju
sem þorir ekki að taka neitt mið af
hinni ósýnilegu hendi markaðar-
ins?
Mitt læknisráð er uppskurður á
rekstrarfyrirkomulagi LSH með
þjónustuna að markmiði. Í því
felst myndun sjálfseignarstofnun-
ar sem verði stjórnunarlega og
rekstrarlega aðskilin frá herra
Bumble og fái greitt fyrir unnin
verk. Herra Bumble fái hins vegar
það verkefni að tryggja fjárhags-
legan grundvöll almannatrygg-
ingakerfisins sem flestir Íslend-
ingar vilja standa vörð um.
Páll Torfi
Önundarson
Höfundur er forstöðuyfirlæknir
blóðmeinafræðideildar LSH og dós-
ent við læknadeild Háskóla Íslands.
Rekstrarvandi
Með núverandi
kerfi fastra fjárveitinga,
segir Páll Torfi
Önundarson, borgar
sig ekki að lækna fólk á
legudeildum eða á
göngudeildum LSH.
Er herra Bumble
frosinn í forsjár-
hyggjunni?