Morgunblaðið - 17.09.2002, Side 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 17. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
M
ikið hefur verið
rætt um hnatt-
væðingu í kjölfar
atburðanna 11.
september 2001
og nú ári síðar hafa sumir meira
að segja talað um endalok hnatt-
væðingarinnar (sjá John Gray:
http://resurgence.gn.apc.org) og
er þá átt við að það sé ekki lengur
hægt að tala um að hið vestræna
(eða ameríska) lýðræði og mark-
aðskerfi sé að leggja undir sig
heiminn, það séu þvert á móti og
augljóslega mikil hugmynda-
fræðileg átök í heiminum.
Þetta er ekki í fyrsta sinn sem
settar eru fram efasemdir um
hnattvæð-
inguna. Marg-
oft hefur verið
bent á að til-
tölulega lítill
hluti jarð-
arbúa hafi til
dæmis aðgang að tölvum og ver-
aldarvefnum svokallaða sem sagð-
ur er tengja saman fólk um veröld
víða. Bent hefur verið á að flestir
hinna sex milljarða íbúa jarðar
hafa ekki einu sinni aðgang að
síma og hvað þá tölvu. Og það er
raunar erfitt að sjá hvernig net-
og tæknivæðing heimsins á að
geta gengið upp í ljósi þess að þrír
milljarðar manna, eða um helm-
ingur mannkyns, lifa á minna en
170 krónum á dag og 1,2 millj-
arðar á minna en 85 krónum. Fá-
tæktin er líka svæðisbundin, 15%
Kínverja og 40% Suður-
Asíumanna eru meðal hinna allra
fátækustu. Hugsanlega er ekki
síður hægt að tala um svæðisvæð-
ingu en hnattvæðingu. Í heim-
inum eru þrjú mjög sterk efna-
hags- eða myntsvæði – svæði
dollarans, evrunnar og jensins –
og þau virðast ekkert síður stefna
að aukinni einangrun en útþenslu.
Þótt áhugi eða að minnsta kosti
umræða um hnattvæðingu sé
einna mest á þessum svæðum hef-
ur það farið fram hjá þeim að þau
gætu sjálf verið helsti dragbítur
hennar.
Í raun hefur fyrst og fremst
orðið staðbundin aukning á ríki-
dæmi. Útbreiðsla tölvutækninnar
og hinna markaðslegu gæða, ef
svo mætti kalla, haldast í hendur.
Talað hefur verið um gjá (the digi-
tal divide) í þessu sambandi, að
það hafi myndast nánast óbrúan-
legt bil á milli þeirra sem hafa orð-
ið ríkir af því að hagnýta sér upp-
lýsingabyltinguna og hinna sem
hafa ekki haft tækifæri til þess.
Sumir sjá í þessu tækifæri til
sóknar. Hjálparsamtök ýmiss
konar hafa unnið að því að
„tengja“ einangruð svæði við upp-
lýsingahraðbrautina í von um að
það myndi bæta stöðu þeirra.
Unnið hefur verið að slíkum verk-
efnum á undanförnum misserum í
Kambódíu og fleiri löndum Afríku,
Alaska og Brasilíu þar sem stefnt
er að því að koma 170 milljónum
íbúa í netsamband. Trúin á mátt
þessa miðils hefur og stundum
gengið út í öfgar. Hugmyndir
Nicholasar Negropontes um að
það myndi leysa húsnæðis- og
fjárhagsvanda íbúa fátækrahverfa
í stórborgum að láta þá hafa far-
tölvu lýsa kannski fyrst og fremst
litlum tengslum við veruleikann.
Augljóst er að draumurinn um
heimsþorpið lifir enn. En hvers-
lags samfélag er þetta þorp? Í
fyrsta lagi er þetta ekki þorp þar
sem allir íbúar heims rúmast. Í
öðru lagi minnkar það ekki bara
vegalengdir á milli manna heldur
eykur þær einnig og einangrar
jafnvel einstaklinga því þeir eyða
nú sífellt meiri tíma fyrir framan
tölvuskjáinn í stað þess að hittast
til skrafs og ráðagerða. Sumir
hafa gengið svo langt að tala um
að með þessu hafi Netið í vissum
skilningi gengið af raunverulegum
samfélögum dauðum. Af því meðal
annars leiðir að í þriðja lagi virðist
Netið ekki endilega vera jafn lýð-
ræðislegur vettvangur og menn
héldu.
Netið átti að leika lykilhlutverk
í því að gera fyrirheit hins frjálsa
markaðar að veruleika, markaður-
inn átti með öðrum orðum að lúta
vilja fólksins og verða þannig að
skýrri birtingarmynd lýðræðis
með því að allur almenningur
fengi greiðan aðgang að þeim sem
tækju ákvarðanir. Netið átti þann-
ig að má burt bilið milli hárra og
lágra og gera alla jafna og virka.
Útbreiðsla tækninnar er hins veg-
ar ekki næg til þess að slíkir
draumar geti ræst. Að auki virðist
nákvæmlega sama togstreitan
einkenna samskipti „framleið-
enda“ og „neytenda“ á Netinu og í
„veruleikanum“; framleiðandinn
beitir kröftum sínum til að koma
vöru sinni á framfæri og neytand-
inn þarf á öllum sínum kröftum að
halda til að velja og hafna eða
hreinlega verjast upplýsingaflóð-
inu, frumkvæði hans er með öðr-
um orðum ákaflega lítið, hann er
áfram fyrst og fremst viðtakandi.
Þetta endurspeglast ekki síst í
gríðarlega umfangsmikilli starf-
semi alþjóðlegra miðlunarfyr-
irtækja á borð við Disney/ABC og
AOL-Time Warner. Þau starfa á
yfirþjóðlegu sviði sem gerir það að
verkum að ríkisstjórnir og hvað þá
almenningur koma lítið við þeirra
sögu nema sem neytendur. Ef
eitthvað virðast hin stóru miðl-
unarfyrirtæki frekar miða að eins-
leitni en fjölbreytni, einræði en
lýðræði. Eitt á yfir alla að ganga
og þótt það kunni að hljóma eins
og einhvers konar lýðvæðing þá
tekur hún ekki tillit til þarfa og
langana einstaklinganna sem upp-
haflega var talinn helsti kostur
net- og markaðsvæðingarinnar.
Marshall McLuhan var bjart-
sýnn á heimsþorpið, sem hann
boðaði í bók sinni The Gutenberg
Galaxy í byrjun sjöunda áratug-
arins, og taldi að það myndi ekki
aðeins færa fólk nær hvert öðru
heldur og endurvekja ættflokka-
samfélagið sem byggðist á nánu
samráði um það hvernig hlutunum
skyldi háttað. Þessi sýn virðist
ekki hafa orðið að veruleika. En
McLuhan sagði líka að hinar raf-
væddu upplýsingabrautir væru
framlenging á taugakerfi manns-
ins sem yrði til þess að allt okkar
innra líf ætti eftir að flæða um
þessar brautir. Í vestrænum sam-
félögum hefur þessi spádómur
sannarlega ræst.
Lok hnatt-
væðingar?
Eitt á yfir alla að ganga og þótt það
kunni að hljóma eins og einhvers konar
lýðvæðing þá tekur hún ekki tillit til
þarfa og langana einstaklinganna sem
upphaflega var talinn helsti kostur net-
og markaðsvæðingarinnar.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
trhostur@mbl.is
LÍKT og síðastliðin
ár verður í Hafnarfirði
haldin sérstök umferð-
arvika dagana 16. til 22.
september næstkom-
andi. Umferðarvikan
hefur verið haldin í
samstarfi við skóla og
lögreglu og hefur hún
mælst vel fyrir.
Undanfarin fjögur ár
hefur umhverfisstjóri
Evrópusambandsins
efnt til bíllauss dags og
verður svo einnig í ár. Í
ár stendur Evrópusam-
bandið fyrir umferðar-
viku þessa sömu daga,
það er 16. til 22. sept-
ember, og hefur umhverfisráðherra
skrifað undir formlega þátttöku Ís-
lendinga. Sveitarfélögum gefst tæki-
færi til að draga fram þá þætti í um-
hverfinu sem skipta máli.
Ákveðin hefur verið dagskrá um-
ferðarvikunnar þannig að 16. sept-
ember verður tileinkaður almenn-
ingssamgöngum, 18. september
verður tileinkaður hjólreiðum, 20.
september verður tileinkaður gang-
andi vegfarendum og 22. september
verður bíllaus dagur.
Þessa daga sem umferðarvikan
stendur mun lögreglan fara í alla
grunnskóla í Hafnarfirði og ræða
umferðarmálin við skólabörnin.
Mjög mikilvægt er að börnin læri frá
fyrstu tíð hvernig ber að haga sér í
umferðinni. Lögregla, skólayfirvöld
og fleiri aðilar hafa þar unnið mjög
mikið forvarnarstarf. Foreldrar
þurfa einnig að fræða
börnin um hætturnar
sem geta verið fyrir
hendi í umferðinni og
hvernig á að fara eftir
umferðarreglum.
Á síðustu árum hafa
sveitarfélögin bætt
göngu- og hjólreiða-
stíga. Óskir íbúa um
gott aðgengi aukast
stöðugt og eru af hinu
góða. Við skipulag og
hönnun á nýjum hverf-
um eru göngu- og hjól-
reiðastígar skipulagðir
og lagðir samhliða
gatnagerð og uppbygg-
ingu hverfanna. Mikið
hefur áunnist á þessu sviði á síðustu
árum. En ávallt er hægt að bæta ár-
angurinn.
Mörg verkefni bíða í eldri hverf-
um, þar sem ansi oft er erfitt að leysa
aðgengi gangandi og hjólandi veg-
farenda. En með stöðluðum lausnum
og aðgerðum hefur þar verið gert
mikið átak. Mikilvægt er í þeim
framkvæmdum að tengja stígakerfin
í eldri hverfum við þau nýju, svo úr
verði heildstætt „umferðarnet“
göngu- og hjólreiðastíga.
Eitt verkefni hefur þó ekki tekist
nægilega vel að margra mati. Það er
að tengja saman stígakerfi sveitarfé-
laganna á höfuðborgarsvæðinu. Þar
er víða erfitt og hættulegt að komast
á milli. Margoft hefur þó komið í ljós
að vilji sveitarfélaganna er fyrir
hendi, en framkvæmdir hafa þó látið
bíða eftir sér.
Annað sem mikilvægt er og við
þurfum að taka okkur verulega á er
að við framkvæmdir á gatnamann-
virkjum gleymist of oft að huga að
gangandi og hjólandi umferð um
vinnusvæðið. Ávallt eru gerðar ráð-
stafanir til þess að akandi umferð
gangi vel fyrir sig á verksvæðunum,
en ógerningur og jafnvel hættulegt
er fyrir aðra umferð að fara þar um.
Á þessu sviði verðum við að bæta
okkur mikið.
Hafnarfjarðarbær hvetur alla
bæjarbúa til að taka þátt í umferð-
arvikunni 16. til 22. september. Und-
anfarin ár hefur verið haldin minn-
ingarathöfn um fórnarlömb
umferðarslysa. Í ár verður hún hald-
in í Víðistaðakirkju hinn 18. septem-
ber kl. 20:00. Að lokinni minningar-
athöfn í kirkjunni verður kertum
fleytt á tjörninni á Víðistaðatúni.
Umferðarvikan 2002 og bíl-
laus dagur í Hafnarfirði 2002
Gísli Ó.
Valdimarsson
Umferðarvika
Hafnarfjarðarbær
hvetur alla bæjarbúa til
þess, segir Gísli Ó.
Valdimarsson, að taka
þátt í umferðarvikunni
16. til 22. september.
Höfundur er formaður undirbún-
ingshóps umferðarmála Skipulags-
og byggingaráðs Hafnarfjarðar.
Á ÞESSUM sein-
ustu og verstu tímum
er ekki í tísku lengur
að tala um fé-
lagshyggju eða kenna
sig við slík sjónarmið.
Stjórnmálin eiga ekki
lengur að snúast um
hinar klassísku and-
stæður frjálshyggju
og félagshyggju. Hins
vegar er óljóst um
hvað pólitíkin á að
snúast þá. Eru and-
stæðurnar í íslenskum
stjórnmálum núna
hófsamir og róttækir
frjálshyggjumenn?
Víst er að „frelsi
einstaklingsins“ er tískuorð í
stjórnmálum um þessar mundir.
Það er víst ekki til neitt samfélag,
heldur einungis einstaklingar og
fjölskyldur. En er þetta svona í
raun? Eru einstaklingar virkilegar
óháðir hver öðrum?
Nei, þeir eru það ekki. Enginn
einstaklingur væri til án annarra
einstaklinga. Og einstaklingar og
fjölskyldur geta ekki gert neitt án
annarra einstaklinga nema í sam-
félögum sem búa við hreinrækt-
aðan sjálfsþurftabúskap. Ýmiskon-
ar tengsl eru á milli einstaklinga
og þau tengsl mynda samfélagið.
Að horfast í augu við þetta er fé-
lagshyggja. Félagshyggjumenn
vilja líka horfast í augu við það, að
velferð einstaklings tengist því
hver staða hans er gagnvart öðr-
um einstaklingum. Er hann jafn
þeim eða settur undir
þá? Og er maðurinn
frjáls þegar hann eða
hún þarf að beygja
sig fyrir öðrum, á
heimili eða í starfi? Í
félagshyggju felst sú
hugmynd að raun-
verulegt frelsi ein-
staklings sé fólgið í
jafnrétti hans við aðra
einstaklinga. Að vel-
ferð einstaklinga sé
mest þar sem þeir eru
jafnir, nóg til handa
öllum og allir eigi
tækifæri til að gera
sitt besta. En það
kostar átak að koma á
jöfnuði og velferð allra.
Sjónarmið
En félagshyggjan nær ekki til
eins samfélags heldur þeirra allra.
Mannkynið og jörðin öll á sér
sameiginleg örlög og þarf að taka
á sameiginlegum vandamálum.
„Alþjóðavæðingin“ sem nú á sér
stað er hins vegar fyrst og fremst
á einu sviði, sviði fjármagnsins.
Vinnuaflið, einstaklingarnir, hefur
enga möguleika á að fylgja því eft-
ir. Yfirvöld gera þvert á móti sitt
til að halda „óæskilegu fólki“ úti.
Schengensamkomulagið er hluti
af slíkri viðleitni, eins og við höf-
um orðið vitni að.
Ríkasti hluti heimsins, Vestur-
lönd, hefur gert með sér her- og
viðskiptabandalög af ýmsu tagi.
NATO, WTO, IMF eru einungis
hluti af þeirri flóru allri saman. Nú
telja Vesturlönd sig fær um að
kúga aðra heimshluta til hlýðni
með her- og peningavaldi. En mun
það bæta heiminn að hinir sterku
þvingi aðra til að lúta vilja sínum í
öllum málum, jafnvel þótt hinir
sterku kunni stundum að hafa eitt-
hvað til síns máls? Myndum við
vilja að okkar samfélag væri þann-
ig? Og ef við viljum það ekki,
hvers vegna á „alþjóðasamfélagið“
að lúta öðrum reglum en önnur
samfélög?
Einstaklingur þarf að horfast í
augu við það, að hann býr í sam-
býli við aðra menn. Milli þeirra
þarf að ríkja jafnrétti, eigi hvor-
ugur að þurfa að lúta öðrum. Hið
sama gildir um samfélög einstak-
linga. Þau eru mörg og ólík. Þeir
sem trúa á jöfnuð milli manna
hljóta að viðurkenna að öll sam-
félög í heiminum eiga að vera jöfn,
viðurkenna reglur um samskipti
þjóða og ekki lúta neinu stigveldi.
Þessum jöfnuði er raskað, þegar
hinar ríku þjóðir fara að setja hin-
um fátæku úrslitakosti.
Félagshyggjan
En jöfnuður og félagshyggja eru
gildi sem eiga víðar við en í sam-
félagi manna. Menn verða að horf-
ast í augu við það að þeir eru ekki
einir í heiminum. Það sem gerist í
umhverfi okkar hefur áhrif á vel-
ferð okkar. Það verður enginn
hagvöxtur í mannlegu samfélagi af
því einu að peningar séu teknir af
einum og færðir öðrum. Hvers
konar hagvöxtur er það, sem feng-
inn er með því að ganga á nátt-
úruauðlindir þannig að ekki verður
aftur snúið? Á hvað á að ganga
þegar auðlindunum hefur verið
fórnað?
Það gengur ekki til lengdar að
bæta hag mannfólksins með því að
ganga á umhverfi okkar. Þessi
sannindi blasa nú við okkur, en
hvernig á að bregðast við? Um-
hverfisvernd snýst ekki aðeins um
náttúruperlur á fjöllum heldur um
okkar nánasta umhverfi. Til þess
að hætta rányrkjunni verður að
breyta hugarfarinu, ekki að hugsa
aðeins um atvinnuástandið eftir
fimm ár eða hagvöxt næstu tíu ár.
Hugsum heldur um það hvort
muni skila börnum okkar betra lífi
í framtíðinni, vistvænn búskapur
eða rányrkja?
Félagshyggja og jafnaðarstefna
eiga ekki síður við í alþjóðasam-
félaginu heldur en í okkar eigin
samfélagi. Og þau eiga einnig við í
sambýli okkar við náttúruna.
Félagshyggju er þörf
Sverrir
Jakobsson
Stjórnmál
Félagshyggja og jafn-
aðarstefna eiga ekki síð-
ur við í alþjóðasamfélag-
inu, segir Sverrir
Jakobsson, heldur en í
okkar eigin samfélagi.
Höfundur er félagi í Vinstrihreyfing-
unni – grænu framboði.