Morgunblaðið - 13.03.2003, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 FIMMTUDAGUR 13. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
au sem sofa á verð-
inum vakna endrum
– og eins upp við
ýlfrið – og skjóta út í
myrkrið.
Þau sofa og sofa, dreymir og
dreymir en hugsa ekki. Skjóta
fyrst. Þau lesa ekki og skoða
myndirnar ekki heldur, en taka
gjarnan ákvarðanir fyrir aðra.
Þau hafa vit fyrir öðrum, setja
reglur og banna og banna, sér-
staklega þegar það er orðið of
seint að banna. Sérstaklega það
sem þegar gegnumsýrir sam-
félagið eða hefur læðst inn í það
eins og þétt þokan.
Þau sem sofa tala upp úr
svefni og eru reyndar mælsk
mjög, mælskulistarfólk og eiga
auðvelt með að
sannfæra aðra,
jafnvel þau
sem eru vak-
andi.
Það er senni-
lega aldrei
hægt að koma í veg fyrir að fólk
sofni á verðinum, en það er ef til
vill óþarfi að það fólk ráði. Ég
kann aðeins eitt ráð gegn svefn-
inum, og það er að efla sjálfstæða
skapandi hugsun með börnum,
það er langbesta forvörnin.
Áhyggjuefnin í samfélaginu
eru mörg; klámvæðingin er eitt
þeirra. Allt í einu vaknaði sam-
félagið sem svaf á verðinum upp
við það að hún var alstaðar:
Klámið er í hverri vél, hverjum
GSM-síma, næstum hverju sjón-
varpi, verslun, heimili. Klám í
blöðum, tímaritum og kvikmynd-
um ýtir undir kynferðislegt of-
beldi gegn konum, körlum og
börnum. Samtíminn var einfald-
lega of laus í reipunum; hugs-
unar-, skoðana-, skeytingarlaus.
Hann verður værukær og vilja-
laus. Hann veit ekki hvað á til
bragðs að taka.
Á meðan birtist staðan á
Neyðarmóttökunni, þar sem
skráð er að t.d. ungar stúlkur séu
sífellt beittar meiri þrýstingi á að
hefja snemma kynlíf og taka þátt
í kynferðislegum athöfnum, t.d.
endaþarmsmökum og munn-
mökum.
Langtímaráðið er að efla hæfi-
leikann til að tjá hugsanir sínar
og skoðanir og þar með vera við
stjórnvölinn í eigin lífi. Hæfileik-
ann til að taka ábyrgð á gerðum
sínum og umhverfi. Hæfileikann
til að skilja og bregðast við á
málefnalegan hátt, með því að
taka þátt í margvíslegum sam-
skiptum og ákvörðunum.
Mig grunar að siðfræðikennsla
sé besta aðferðin. Ef henni tekst
ætlunarverk sitt að efla siðvit
barna og unglinga verða þau síð-
ur berskjölduð gagnvart áreitum
öfganna í menningunni. (Sigríður
Þorgeirsdóttir. 1999. Hvers er
siðfræðin megnug? 92.)
Siðfræðin getur lagt málinu lið
með því að kenna eða rækta
sjálfsaga og hugrekki. Sjálfsagi
er t.d. með eftirsóttustu verð-
mætum; að hafa stjórn á tilfinn-
ingum sínum og skapi. Sjálfsagi
skiptir sköpum varðandi vel-
gengni í námi og starfi. Hvers
vegna ekki að rækta hann mark-
visst með börnum, gera hann að
aðalverkefni?
Meginverkefnið er vinna gegn
heimskunni, lyginni og fordóm-
unum, rækta svo samkennd og
þjálfa hjálpsemi. Og einnig gegn
svefninum: Gæta að því sem enn
er í hendi og muna að ekkert er
sjálfsagt eða gefið því „Ein-
staklingur ber ábyrgð gagnvart
samfélaginu á þeim athöfnum
sínum, sem skaða hagsmuni ann-
arra.“ (John Stuart Mill. 1859.
Frelsið. 168). Það er ekki nóg að
hugsa um eigin réttindi og þjóna
sjálfum sér, því enn er „eftir sú
mannraun að tileinka sér það sið-
ferði og þá trú sem höfðar til
skynseminnar“. (Róbert Haralds-
son. 2001. Tveggja manna tal.
230.)
Siðfræði þarf að kenna í skól-
um, svo nemendur geti enn betur
glímt við skoðanir sínar, grafið
þær upp, horfst í augu við þær
og síðan með tímanum tekist á
við þá mannraun að tileinka sér
þær, og loks tekið fullan þátt í
því með öðrum að gera heiminn
mannúðlegri og farsælli. Hug-
myndin er að skoðun fylgi
ábyrgð. Raunveruleg skoðun er
ekki létt verk, hún þarf að full-
nægja „þeim kröfum sem við
gerum til rökstuddra skoðana og
gildra geðshræringa. Þar á sið-
fræðikennarinn verk að vinna“.
(Kristján Kristjánsson. 1999. Er-
indi siðfræðinnar. 55.)
Nokkuð ljóst er að þeir ein-
staklingar sem leggja til t.d.
klám handa öðrum í hvaða mynd-
um sem það birtist takast ekki á
við siðareglu Mills. Einhvern
veginn tekst þeim að horfast ekki
í augu við ábyrgðina sem athæf-
inu fylgir. Fyrst þá vantar sið-
ferðið, því langbesta er ráðið að
efla varnirnar í manneskjunni.
Ég tek undir þá skoðun að sið-
fræðikennarinn í skólum landsins
hafi verk að vinna – ekki einn,
heldur með öðrum. Hann getur
lagt þeim lið.
Siðfræðikennsla er auðvitað
ekki eina ráðið, en það verður að
velja aðferðir og meginstefnu.
Gera hana að þungamiðju svo
næstu kynslóðir geti glímt betur
við þann vanda sem að steðjar
hverju sinni. Það nægir ekki að
banna, það þarf djúpan skilning
og öfluga hugsun.
Það er heldur ekki hægt að
koma öllu inn í skólana, hann
tekur ekki endalaust við nýjum
greinum. Foreldrar þurfa því
einnig að vakna og knýja á um
breyttar áherslur. Segja má að ef
til vill stefni í þessa átt, en það
þarf að fara hraðar og án hiks.
Klámiðnaðurinn skekkir t.d.
myndina af konum og körlum,
hann kallar fram ákveðna hegðun
sem dregur úr virðingu og veldur
kvöl. Sífelld barátta gegn honum
getur gert hann linan, aðeins
með stranslausri vinnu finnst
vopnið gegn honum. Hugmyndin
um að allt sé leyfilegt er aðeins
hugmynd, og tómhyggjan hug-
mynd hinna lifandi dauðu.
Hugmynd siðfræðinnar og
ákvörðunin er að vinna með lífinu
en ekki á móti því, af þessari
hugmynd spretta ótal aðrar; að
vinna með lífverunum, nátt-
úrunni, að hamingjunni, vinátt-
unni, virðingunni, frelsinu og
vökunni.
Langbesta
forvörnin
Langtímaráðið er að efla hæfileikann
til að tjá hugsanir sínar og skoðanir og
þar með vera við stjórnvölinn í eigin
lífi. Hæfileikann til að taka ábyrgð á
gerðum sínum og umhverfi.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
Í GREIN Hjalta Sæmundssonar,
starfsmanns Landhelgisgæslunnar
(LHG), í Morgunblaðinu 9. mars sl.
um niðurskurð á rekstrarfé LHG,
ræðir hann m.a. um stjórnstöð
stofnunarinnar og hvatningu Slysa-
varnafélagsins Landsbjargar (SL)
á uppsetningu einnar sameiginlegr-
ar stjórnstöðvar leitar og björg-
unar á Íslandi. Skilja má á grein
Hjalta að SL eigi óbeinan þátt í
niðurskurði á rekstrarfé LHG auk
þess sem hann telur að SL sé rekið
með breyttum áherslum vegna van-
þekkingar og kunnáttuleysis fé-
lagsins á sjóbjörgunarmálum.
Hjalti kemur einnig orðum að aldri
stjórnstöðvar LHG og að hún hafi
verið rekin með sólarhringsvakt sl.
16 ár. Í framhaldi segir Hjalti orð-
rétt: ,,og er eins og mál hafa þróast
eina virka sjóbjörgunarstjórnstöðin
á Íslandi.“ Þessa staðhæfingu
Hjalta vil ég leiðrétta.
Tilkynningaskylda íslenskra
skipa (TSK), sem rekin er af Slysa-
varnafélaginu Landsbjörgu, var
sett á laggirnar árið 1968 og hefur
lengst af þeim tíma verið með sól-
arhringsvakt. SL rekur einnig sjó-
björgunarmiðstöðina MRCC
Reykjavík-Coastal. Sjóbjörgunar-
miðstöðin er rekin samhliða TSK
og sinna starfsmenn TSK vöktun
sjóbjörgunarmiðstöðvarinnar og
ræsa út viðeigandi bjargir þegar
sjóslys verða. Þá starfar sjóbjörg-
unarmiðstöðin náið með stjórnstöð
LHG.
Langflest verkefni sjóbjörgunar-
miðstöðvarinnar eru þess eðlis að
þau eru leyst af starfsmanni TSK
en við stærri aðgerðir er kallaður
til átta manna starfshópur sem
kallast Sjóstjórn björgunarsveita
og er hann starfsmanni TSK til að-
stoðar í þeim aðgerðum. Meðlimir
Sjóstjórnar eru virkir félagar í sjó-
björgunarsveitum á SV-horninu og
eru nokkrir þeirra menntaðir skip-
stjórnarmenn.
Þar sem sjóbjörgunarmiðstöð SL
starfar samhliða Tilkynningaskyld-
unni býr hún að því að geta fylgst
með ferðum skipa og báta í gegn-
um sjálfvirka tilkynningaskyldu-
kerfið (STK) sem skiptir miklu
máli við skipulagningu leitar og
björgunar á hafinu. Þetta kerfi hef-
ur margoft sannað sig, nú síðast í
febrúar sl. þegar Draupnir GK
fórst suður af Grindavík. Í því til-
viki sýndi STK-kerfið fiskibát ná-
lægt þeim stað sem Draupnir GK
sendi síðast staðsetningu. Sjóbjörg-
unarmiðstöð SL hafði því samband
við fiskibátinn sem var fljótur á
staðinn og bjargaði skipbrotsmönn-
unum úr gúmmíbjörgunarbáti.
Þessi skrif skýra vonandi út fyrir
lesendum blaðsins að stjórnstöð
LHG er ekki eina virka sjóbjörg-
unarstjórnstöðin á Íslandi heldur
eru reknar tvær virkar sjóbjörg-
unarmiðstöðvar. Önnur er rekin af
Landhelgisgæslunni en hin af
Slysavarnafélaginu Landsbjörgu.
Þetta veit Hjalti reyndar mæta
vel þar sem sú stjórnstöð sem hann
starfar í vinnur náið með sjóbjörg-
unarmiðstöð SL og Tilkynninga-
skyldunni við leit og björgun á haf-
inu. Tel ég því að Hjalti hljóti að
hafa misritað þetta í grein sinni. Ef
ekki þá vil ég benda á að svona
skrif, sem gera lítið úr starfsemi
annarra stofnana og félaga, gera
ekki mikið til að bæta fjárhags-
stöðu LHG og skilning almennings
á rekstrarvanda LHG.
Hvað varðar áherslumál SL þá
hefur félagið ætíð haft öryggismál
bæði sjómanna svo og allra lands-
manna að leiðarljósi í sínu starfi.
Svo er enn og er ein sameiginleg
stjórnstöð leitar og björgunar í Ís-
landi hluti af því leiðarljósi. Skiln-
ingur félaga SL á þessu máli mót-
ast því ekki af þekkingar- og
reynsluleysi eins og Hjalti ýjar að,
heldur af áratugalöngu starfi þeirra
í leitar- og björgunarstörfum bæði
á sjó og á landi.
Við þetta vil ég svo bæta að
Landhelgisgæslan hefur ávallt ver-
ið mér hugleikin og ber ég mikla
virðingu fyrir stofnuninni. Ljóst er
að meira fjármagn vantar til að
unnt sé að reka LHG á sóma-
samlegan hátt og hvet ég stjórn-
völd til að hlúa betur að þessari svo
mikilvægu stofnun.
Sjóbjörgunar-
stjórnstöðvar
Eftir Guðmund
Birki Agnarsson
„Langflest
verkefni sjó-
björgunar-
miðstöðv-
arinnar eru
þess eðlis að þau eru
leyst af starfsmanni
TSK en við stærri að-
gerðir er kallaður til
átta manna starfshópur
sem kallast Sjóstjórn
björgunarsveita.“
Höfundur er félagi í bjsv.
Þorbirni í Grindavík og situr
í Sjóstjórn björgunarsveita.
HVARVETNA er verið að tala
um mynd Ómars Ragnarssonar
„Meðan land byggist“ sem var í
Sjónvarpinu um daginn. Það kemur
upp úr dúrnum að menn snúast á
punktinum eftir að hafa séð hana og
hörðustu fylgismenn virkjunarinnar
hugsa sinn gang. Þeir sem misstu af
henni sýta það en svo heppilega vill
til að nú má kaupa myndina á spólu.
Hvað er svo það fyrsta sem
Landsvirkjun gerir eftir sýningu
myndarinnar? Þeir voga sér að
sprengja í sjálfum Dimmugljúfrum.
Þrátt fyrir loforð um að aðhafast
ekkert í þá átt fyrr en samþykkt al-
þingis lægi fyrir og undirskriftir við
Alcoa. Framkvæmdir hafa reyndar
staðið yfir síðan í haust án þess að
hafa farið fyrir alþingi. Til hvers er
þetta alþingi? Er það til skrauts?
Eða bara skrautleg stofnun? Er
kannski best að hnýta á það slaufu?
Ómar Ragnarsson hefur áratug-
um saman verið óþreytandi við að
sýna landið frá sérstöku sjónar-
horni, og þá ekki síður fólkið í land-
inu. Ómar er alltaf blátt áfram og
aldrei í neinum stellingum. Hann er
hann sjálfur einsog sagt er. Það
telst þrekvirki í íslensku þjóðfélagi,
en samt er Ómar íslenskastur allra.
Og kannski af því að hann hefur
varðveitt sína persónulegu sérstöðu
tekst honum að sýna sérstöðu lands-
ins á látlausan en áhrifamikinn hátt.
Myndin hafði dýpri tengingar en
eingöngu að kynna okkur þjóðgarða
og virkjanir. Framsetning myndar-
innar var skýr og einföld, mynd-
irnar af Kárahnjúkasvæðinu ein-
stakar. Hafi ég efast um þessar
framkvæmdir hvarf efinn einsog
dögg fyrir sólu. Þótt það sé stórt
orð þá er framkvæmdin glæpsam-
leg. Það mikilvægasta var að Ómar
færði okkur Vatnajökul að gjöf.
Hann gaf okkur það sem við eigum.
Það eina sem við lærum um Vatna-
jökul í skóla er að hann sé stærsti
jökull í Evrópu. Það gerir hann að
hálfgerðri klessu á landakortinu. Í
mynd Ómars lifnaði hann við.
Vatnajökull varð heillandi skepna,
ægifögur og hættuleg, ísköld og
brennandi heit sem lætur sér ekki
nægja að hlamma sér niður á landa-
kort en er einfaldlega að búa til Ís-
land.
Firringin er enn ekki orðin svo
mikil á Íslandi að fólk finnur ennþá
til með landinu. Ekki einu sinni
veðrið kemur í veg fyrir það. Ég
veit um fólk sem grét þegar það sá
gljúfrin sprengd, það fékk verki í
líkamann, og ung kona sá mynd-
irnar af sprengingunni fyrir sér aft-
ur og aftur, og fannst einsog það
hefði verið dreginn úr henni jaxl án
þess að hún væri deyfð. Á meðan
sat fréttamaðurinn á þessum hlut-
lausa miðli Sjónvarpinu sem neitar
yfirleitt að sinna málstað andstæð-
inga virkjunarinnar, og sagði:
Magnaðar myndir, magnaðar mynd-
ir.
Íslendingar upplifa sig sem hluta
af heild þegar landið er annars veg-
ar. Þessi heild hét einhvern tíma:
land, þjóð og tunga. Séu þessi bönd
slitin finnur fólk til. Fólk samsamar
sig landinu, líkami og land eru ná-
tengd, líkaminn verður til af land-
inu, tungumálið sprettur upp úr lík-
amanum, – og svo eigum við þetta
öll saman.
Þetta eru dulmögn sem eiga sér
djúpar rætur.
Skoðaðu Dimmugljúfur. Það er
ekki hægt að lýsa þeim. Aðeins þau
sjálf geta gert það. Og þau eru
sprengd.
Mynd Ómars sýndi fram á hversu
mikið glapræði, heimska og ofbeldi
þessi framkvæmd er. Það tókst með
því að sýna báðar hliðar. Hann fjár-
magnaði myndina sjálfur en nú ættu
Sjónvarpið og/eða stjórnvöld að
hafa manndóm í sér og borga hon-
um til baka. Svona mynd hefði átt
að vera í þeirra verkahring.
Ef ekki verður tekið tillit til þess-
arar myndar og hætt við Kára-
hnjúkavirkjun leyfi ég mér að líkja
því við að það sé verið að höggva
Ómar Ragnarsson.
Og ég leyfi mér að fullyrða að
sömu menn hefðu höggvið Snorra
Sturluson. Þeir eru búnir að höggva
Halldór Laxness sem skrifaði um
hernaðinn gegn landinu. En þeir
leyfa sér enn að fletta bókunum
hans blóðugum fingrum í leit að ein-
hverju sem gæti passað á 17. júní.
Að höggva Ómar
Ragnarsson
Eftir Elísabetu
Jökulsdóttur
„Líkami og
land eru ná-
tengd.“
Höfundur er rithöfundur.