Morgunblaðið - 11.07.2003, Blaðsíða 28

28 FÖSTUDAGUR 11. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
M
ARGT breyttist þegar
sett var í lög að fatlað
fólk skyldi njóta sömu
tækifæra og aðrir undir
kjörorðunum „Samfélag
og skóli fyrir alla“. Nú er sú kynslóð sem
fyrst fékk að reyna á þetta vaxin úr grasi
og komin á fullorðinsár. Þetta er fyrsta
kynslóðin sem elst upp við þá hug-
myndafræði að fatlað fólk eigi sama rétt
og aðrir til að vera með í samfélaginu ef
þeir kjósa það og rétt á að fá stuðning til
að geta það.
Dr. philos Dóra S. Bjarnason, dósent
við Kennaraháskóla Íslands, varði í síð-
asta mánuði doktorsritgerð í fötl-
unarfræðum við Óslóarháskóla í Noregi.
Doktorsrannsókn hennar er titluð „Fé-
lagsleg hugsmíð þess að verða fullorðinn
og alvarlega fatlaður: Nýjar raddir frá Ís-
landi. Eigindleg rannsókn á reynslu 36
fatlaðra ungmenna á aldrinum 16–24 ára“.
Þar er rætt við 36 manns með alvarlegar
fatlanir á aldrinum 16 til 24 ára á Íslandi,
auk aðstandenda þeirra, vina og kennara.
Rannsóknin hefur vakið verðskuldaða at-
hygli enda í fyrsta skipti sem raddir svo
margra mismikið fatlaðra einstaklinga fá
að heyrast í rannsókn af þessu tagi. Dóra
tekur fram að hér sé rætt við fólk sem er
með alvarlegar fatlanir, margir merktir
fatlaðir þurfi lágmarksstuðning og verða
fullorðnir alveg eins og þeir sem ekki eru
fatlaðir.
Lög frá 1979 um aðstoð við þroskahefta
bjuggu til kerfi og út frá því hefur þjón-
usta við fólk með fötlun verið skipulögð.
Fyrir setningu grunnskólalaganna 1974
áttu börn með mikla fötlun heldur ekki
rétt á að fara í skóla eins og önnur börn,
segir Dóra. Rannsóknin vísar til fólks sem
óx úr grasi á níunda og tíunda áratug síð-
ustu aldar.
Dóra segir afar mikilvægt að gera sér
grein fyrir því að fötlun er ekki eitthvað
sem er meðfætt, heldur fyrirbæri sem
samfélagið býr til. Einstaklingar geta
fæðst með ákveðna skerðingu, en það er
samfélagið sem skapar þeim öðruvísi líf og
stimplar þá sem „fatlaða einstaklinga“.
„Ég vildi vita hvað fælist í því að verða
fullorðinn og hafa fötlunarstimpil í ís-
lensku samfélagi,“ segir Dóra. „Ástæð-
urnar eru af tvennum toga. Annarsvegar
af því að ég er vísindamaður á þessu sviði
og hef mikinn áhuga á að skilja hvers kon-
ar hugsmíði fötlun er í íslensku samfélagi
og hvað það felur í sér fyrir bæði ein-
staklinga og hópa. Svo hafði ég líka per-
sónulegar ástæður. Sonur minn var að
nálgast fullorðinsár og hann býr við fötlun
sem þýðir að hann þarf stuðning allan sól-
arhringinn. Mig langaði að læra um það
hvernig ég gæti styrkt hann í að verða
fullorðinn þrátt fyrir vanda sinn.“
Í rannsókn sinni tók Dóra viðtöl við 36
fötluð ungmenni með mjög mismunandi
fötlunarstimpil. Sumir voru stimplaðir
blindir eða heyrnarskertir, höfðu spast-
íska lömun, aðrir með einhverfu eða voru
þroskaheftir. „Það sem vakti fyrir mér var
að hafa þennan hóp sem allra fjölbreytt-
astan þannig að viðmælendur kæmu víða
að af landinu, byggju við ólíkar efnahags-
legar og félagslegar aðstæður og hefðu
ólíkan fötlunarstimpil.“ Einnig ræddi hún
við 44 foreldra þessara ungmenna, við 12
ófatlaða vini og 12 kennara. Samtals tók
hún um 90 viðtöl á árunum 1999 til 2000.
„Getum lært mikið af
þessu unga fólki“
Rannsóknin lítur á sjónarhorn þessa 36
manna hóps á eigin líf og aðstæður. „Ég
held að við getum lært afskaplega mikið af
þessu unga fólki. Þau eru vissulega sér-
fræðingar í því sem þau sjálf telja sig
þurfa og því sem þau vilja. Þess vegna
þurfa foreldrar, kennarar og stjórn-
málamenn að hlusta og koma til móts við
þau á þann máta sem aðstoðar þau, ekki á
þann hátt sem tekur af þeim völdin, úti-
lokar þau og einangrar. Ef við hlustum
getum við lært mjög margt af því sem
„Önnur hlið þ
sýndi mér ungt
kerfum meira h
um. Það er hæg
ferðist eftir þrö
skógarstíg. Þau
sérskólum, sér
komnir á vernd
ara ungmenna
sitt. Þau áttu vi
þetta unga fólk segir um það til dæmis
hvernig við getum eflt tengsl þeirra, auð-
veldað nám þeirra og atvinnumöguleika.“
Þrjár leiðir á
vegferð lífsins
Til að auðvelda greiningu og skilning á
viðfangsefninu segir Dóra að heppilegt sé
að hugsa um mismunandi aðstæður fatl-
aðs fólks með ákveðna myndlíkingu í
huga. Hægt sé að hugsa sér lífið sem
ferðalag eftir vegi. Sumir ferðist með okk-
ur hinum eftir þjóðvegi með mörgum ak-
reinum, aðrir fari skjólgóða skógarstíga
ætlaða fötluðu fólki og enn aðrir reiki þar
á milli. Hún tekur þó fram að í þessu sam-
hengi sé ekkert svart eða hvítt og að sjálf-
sögðu geti fólk færst á milli þessara
brauta í lífinu.
„Við greiningu gagnanna, þegar ég leit
yfir sjónarhorn og reynslu þessara 36
ungmenna sem höfðu gefið mér sögur sín-
ar, þá spratt þessi myndlíking fram.
Ferðalangarnir á „þjóðveginum“ fóru þó
oftar en ekki um á jaðri hans, en samt á
honum með okkur hinum. Þetta unga fólk
nýtti sér fremur almennu kerfin en sér-
kerfin, til dæmis skóla, sumardvöl, íþrótt-
ir og vinnu, og höfðu hugmyndir um sjálf
sig sem verðandi fullorðin. Kannski ekki
alveg jafnfljótt og við sem erum ófötluð en
svona bráðlega. Þau höfðu sömu drauma
og við hin, bjuggust við því að draumar
þeirra myndu rætast.“
Sum þessara ungmenna eiga góða vini
og eru virkir þátttakendur í samfélaginu.
Önnur eiga fáa vini og hafa jafnvel orðið
fyrir aðkasti í grunnskóla og eru vinalaus
eða vinalítil, einkum þó á framhalds-
skólaárunum.
Varði doktorsritgerð í fötlunarfræðum v
Vildi vita hvernig e
komast á fullorðins
og vera með fötlun
Fatlaðir eiga sama rétt og aðrir
stunda skóla og lifa í samfélagin
sem eru ófatlaðir. Dr. Dóra S. Bj
ákvað að láta raddir fatlaðs fólks
samtali við Brján Jónasson segir
nokkrum niðurstöðum úr doktor
sinni.
Dr. philos Dór
orsritgerð sín
Oslóarháskóla
HÉR má sjá dæmi um það sem við-
mælendur Dóru höfðu að segja um
vináttuna. Þess ber að geta að nöfn-
um viðkomandi hefur verið breytt.
Þórdís er 19 ára kona með þroska-
skerðingu, á öðru ári í sérdeild
framhaldsskóla.
„Ég hugsa stundum um það að það
væri gaman að eiga aðra vini,
kannski vini sem eru ekki fatlaðir,
en ég veit ekki hvar hægt er að
kynnast þeim. Þau vilja ekki leika
við okkur, og gömlu vinir mínir [úr
sérskólanum] eru ágætir.“
Sigurður er tvítugur maður með
hreyfihömlun, í almennum fram-
haldsskóla. Hann átti besta vin, fyrr-
verandi nágranna sinn.
„Ég átti bara kunningja í grunn-
skólanum, engan besta vin, svo ég
var ekki með þeim krökkum í fram-
haldsskólanum. Ég fann hóp sem ég
fékk að setjast hjá [lykill að því að
finna félaga í framhaldsskóla er oft
að fá að sitja með öðrum við borð í
frímínútum]. Mér var leyft að vera
þarna… Ég var ekki útundan, en ég
var heldur ekki vinur þeirra eða
þannig. Fór ekki heim með þeim eft-
ir skóla, hringdi ekki í þau og þau
ekki í mig. Þetta var ekki þannig
samband. … þegar við hittumst segj-
um við hæ, ekkert annað samband.“
Þór er 22 á
skóla, er bund
hjálp við flest
lífs. Hann leig
um, sem einni
vann auk þess
„Ég hef allt
Ég var heppin
tveimur strák
anum sem hjá
frábærir. Ég
inn að kynnas
sér að það sky
skyldi líka ko
Það er ekki h
vin ...“
Klara er 21
skerðingu. Hú
um fullorðins
„Ég er félag
bæði stráka o
voða sjaldan á
hafa svo miki
legum prógrö
[sérþjónustu]
ast heima á kv
Sólrúnu og hú
um hvor aðra
finnst mest ga
list, við tölum
get sagt Sólrú
hún getur líka
bara ... svo gó
Dæmi um raddir
FLUTNINGUR HÆTTULEGRA EFNA
Athygli almennings beindist aðflutningi hættulegra efna með
stórum bílum eftir að óhapp varð í
Hvalfjarðargöngunum fyrir réttum
tveimur árum, þar sem benzín lak
úr tankbíl. Ekki leikur vafi á að það
atvik skapaði mikla hættu, en betur
fór en á horfðist.
Fram kom í því máli að öryggis-
ventill á tengivagni bílsins, sem um
ræddi, hefði ekki verið nægilega vel
hertur og að bíllinn sjálfur hefði
verið ofhlaðinn. Með öðrum orðum
var fyllsta öryggis ekki gætt við
flutninginn. Eftir þetta óhapp
strengdu fyrirtæki, sem sjá um
flutning hættulegra efna, þess heit
að fara yfir öryggismál og sjá til
þess að farið væri að reglum í hví-
vetna.
Umhverfisslysið, sem varð við
Skútuvog í Reykjavík í fyrrakvöld,
þar sem tengivagn hlaðinn hættu-
legum eiturefnum valt, sýnir að því
miður er enn pottur brotinn í þess-
um efnum. Í Morgunblaðinu í dag
kemur fram að fyrirtækið, sem flutti
efnin, fór ekki að reglum um flutn-
ing hættulegra efna. Í sama bíl voru
flutt maurasýra og klórlausn, en
hvarfist þessi efni saman getur
myndazt hættulegt og ætandi gas.
Jafnframt er það umhugsunarefni
að bilun í búnaði skuli hafa valdið
því að tengivagninn valt og menn
hljóta að spyrja hvort nægilega vel
hafi verið farið yfir búnað bílsins og
tengivagnsins áður en lagt var upp í
ökuferð með hin hættulegu efni.
Ástæða er til að ítreka það, sem
sagði hér í leiðara blaðsins 18. júlí
2001, eftir óhappið í Hvalfjarðar-
göngunum: „Fyrirtæki, sem flytja
hættuleg efni á milli staða, bera
auðvitað mikla ábyrgð og þeim ber
að sjá til þess að öryggisreglum sé
fylgt í hvívetna.“ Stórhættuleg slys
geta orðið við ranga meðferð þess-
ara efna. Í slysinu við Skútuvog fór
aftur betur en á horfðist og enginn
bar skaða af. Engu að síður er þetta
atvik skýr áminning til allra þeirra,
sem flytja hættuleg efni, að huga
betur að öryggismálunum.
SPENNA Í SAMSKIPTUM
VINAÞJÓÐA
Samskipti Íslands og Bandaríkj-anna eiga sér langa og farsælasögu. Á síðustu vikum hefur
hins vegar gætt töluverðrar og vax-
andi spennu í samskiptum ríkjanna.
Annars vegar liggur fyrir að Banda-
ríkin hafa hug á að draga verulega úr
varnarviðbúnaði sínum hér á landi,
jafnvel það mikið að vart verður séð
að viðbúnaðurinn þjóni gagnkvæmum
hagsmunum ríkjanna. Hins vegar
deila nú íslensk og bandarísk yfirvöld
um hver hafi lögsögu í máli varnar-
liðsmanns sem ákærður hefur verið
fyrir hnífsstungu í miðborg Reykja-
víkur.
Það má vissulega segja að þessi
mál séu algjörlega óskyld og ekkert
tengi þau saman. Bandaríkjamenn
hafa hins vegar komið þeirri skoðun á
framfæri að þeir telji óhjákvæmilegt
að mál varnarliðsmannsins blandist
inn í viðræður ríkjanna um framtíð
varnarsamningsins.
Í báðum málunum er deilt um fram-
kvæmd og túlkun varnarsamningsins.
Annars vegar er deilt um hversu mik-
ill varnarviðbúnaður Bandaríkjanna
á Íslandi verði að vera til að hægt sé
að tala um að varnir landsins séu trú-
verðugar. Bandaríkin eru þeirrar
skoðunar að hægt sé að tryggja varn-
ir Íslands þó svo að orrustuþotur séu
ekki með fasta viðveru á Keflavíkur-
flugvelli. Þessu eru íslensk stjórnvöld
ósammála og telja núverandi viðbún-
að vera lágmarksviðbúnað.
Ekki er deilt um það, að íslenzk
stjórnvöld hafa lögsögu í máli varn-
arliðsmannsins. Í fréttaskýringu í
Morgunblaðinu í gær segir Fanney
Rós Þorsteinsdóttir blaðamaður hins
vegar: „Bandarísk stjórnvöld hafa-
…óskað eftir að fá manninn framseld-
an og snýst málið því um það hvaða
aðili sé valdbær til að framselja lög-
sögu í málinu. Hvort utanríkisráðu-
neytið hafi heimild til þess að fram-
selja lögsöguna eða hvort
ríkissaksóknari, sem æðsti handhafi
ákæruvalds, geti tekið ákvörðun um
framsal, en embætti ríkissaksóknara
heyrir undir dómsmálaráðuneyti.“
Björn Bjarnason dómsmálaráðherra
bendir á í Morgunblaðinu í dag að
valdsvið saksóknara sé skýrt og ótví-
rætt. Ákæruvaldið var fært frá dóms-
málaráðherra og þar með einnig ut-
anríkisráðherra í tilvikum sem
þessum til ríkissaksóknara árið 1962.
Og þar með sköpuðust breyttar að-
stæður frá því, að varnarsamningur-
inn hafði verið undirritaður ellefu ár-
um áður. Davíð Oddsson
forsætisráðherra hefur undirstrikað
mikilvægi sjálfstæðis embættis ríkis-
saksóknara og er það í samræmi við
málflutning Bjarna Benediktssonar,
þáverandi dómsmálaráðherra, þegar
hann kynnti tillögur sínar um stofnun
ríkissaksóknaraembættisins fyrir
rúmlega fjórum áratugum.
Niðurstöðu héraðsdóms í þessu
máli hefur verið vísað til Hæstaréttar
og er það því æðsti dómstóll landsins,
sem segir til um hver hin endanlega
afgreiðsla málsins verður.
Bandaríkjamenn hljóta að sjálf-
sögðu að virða lögsögu íslenskra
stjórnvalda og niðurstöðu þar til
bærra aðila á Íslandi, þótt þeir hér
sem annars staðar leggi ríka áherzlu
á lögsögu yfir liðsmönnum sínum.
Fordæmi eru jafnt fyrir því að ís-
lensk stjórnvöld hafi horfið frá lög-
sögu í sakamálum þar sem varnar-
liðsmenn koma við sögu sem og að
henni hafi verið haldið til streitu.
Hvað sem efnislegum röksemdum
líður á báða bóga er erfitt að komast
hjá þeirri hugsun að stigmögnun
þessa tiltekna máls sýni í hnotskurn
vaxandi stirðleika í samskiptum Ís-
lands og Bandaríkjanna. Það er aldr-
ei góðs vísir þegar annar aðilinn, sem
á hlut að löngu samstarfi, vill knýja
fram vilja sinn einhliða né heldur
boðar það gott, hvorki í samböndum
einstaklinga né ríkja, þegar sam-
skipti og skoðanaskipti fara fyrst og
fremst fram í gegnum lögfræðinga.
Telja Bandaríkjamenn eftirsóknar-
vert fyrir sig, að samskipti þeirra við
Íslendinga verði í þessum farvegi?