Morgunblaðið - 20.07.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
É
G er reyndar fæddur hér á
Króknum 5. júlí 1956; á sjúkra-
húsinu, en foreldrar mínir
bjuggu þá og búa enn á Brú-
arlandi í Deildardal og þar óx
ég upp.
Ég var tvo vetur í barna-
skóla heima, en fór árið fyrir
ferminguna suður á land; var tvo vetur á Eyr-
arbakka, þar sem ég á skyldfólk, og aðra tvo á
Selfossi. Á Eyrarbakka kynntist ég Sigurði
Guðjónssyni, sem kom þar upp Sjóminjasafni.
Hann var þá að byrja að byggja yfir safnið og
átti hluti í geymslum út um allt. Sigurður þessi
var mikill merkismaður.
Ég kom svo aftur í Skagafjörðinn haustið
1973 og hef verið hér á Sauðárkróki síðan.
Fyrst vann ég hjá sútunarverksmiðjunni Loð-
skinni í 24 ár og nú starfa ég við fóðurstöð
Kaupfélags Skagfirðinga“
– Langaði þig aldrei að verða bóndi?
„Nei. Alls ekki. Mér leiddust sveitastörf svo
það varð snemma klárt að ég yrði ekki bóndi.“
Þriggja ára á öskuhaugnum
– En hvernig kviknaði áhuginn á munum og
minjum?
„Þá bakteríu fékk ég ungur heima á Brúar-
landi.
Þar var fyrir mína tíð grafið fyrir súrheys-
gryfju og varð af talsvert moldarflag. Ég fór svo
að leika mér í þessari mold og þá kom ýmislegt í
ljós upp úr jörðinni. Þarna hefur verið ösku-
haugur og þegar ég fór að róta í honum, fann ég
hitt og þetta, meðal annars skreytt leirbrot,
krítarpípubrot og tvöfalda perlu.
Mér er sagt, að ég hafi verið þriggja ára, þeg-
ar ég fór að tína saman þessa gömlu hluti. Og
þegar þeir komu upp úr öskuhaugnum, fór ég
að leika fornleifafræðing af fullum krafti.
Ég stóð á hausnum í haugnum allan daginn
og velti honum fram og tilbaka.
Þannig má rekja þetta allt til moldvörpu-
starfsemi minnar í bernsku!
Sjálfur man ég ekki eftir mér öðru vísi en
með áhuga fyrir gömlum munum og menn-
ingu.“
Við göngum inn í sýningarsalinn og ég bið
Kristján að benda mér fyrst á munina úr ösku-
haugnum á Brúarlandi. Og þarna liggur af-
rakstur unga fornleifafræðingsins;
krítarpípur, lúsakambur, hnappar, nálar og
tvöföld perla.
Í sitt hvorum enda sýningarsalarins eru út-
skurður Bólu-Hjálmars og klippimyndir Sölva
Helgasonar.
Í innri endanum eru betri stofa og svefn-
kames, búin upp á gamla tíma. „Þetta er skatt-
hol Benedikts Vigfússonar, prófasts á Hólum,
og líka útskurður eftir Guðmund Guðmundsson
frá Bjarnastaðahlíð. Rúmið er frá 1917; smíðað
af Jóni Sigurðssyni í Stóra-Gerði, afa Jóns heil-
brigðisráðherra – hann er úr Skagafirði,“ segir
Kristján. „Eins og flestir fyrirmenn þessa
lands!“
Síðan áfram hver munurinn af öðrum; á
veggjum, við veggi og í sýningarskápum.
„Hér er elzta saumavélin, sem til er á landinu.
Jóhannes Þorfinnsson (1834–1894) bóndi á
Reykjum í Hjaltadal gaf Herdísi Bjarnadóttir
(1837–1922) hana í festargjöf sumarið áður en
þau giftu sig; 1857. Það varð síðan tízka að
menn leyfðu konuefninu að velja um saumavél
eða hring í festargjöf.
Og hér er fyrsta prjónavélin sem kom til
landsins; þær komu tvær í Skagafjörðinn og
þessa fékk Guðrún Ólafsdóttir á Páfastöðum.“
Þriggja daga skegg var tízka í gamla daga
„Þessi kistill kom í Skagafjörðinn með stúlku
sem var í föruneyti Þóru Gunnarsdóttur, sem
Jónas Hallgrímsson greiddi og orti til. Stúlkan,
Sigríður Þóra Pétursdóttir, kom í Hóla, ein-
stæðingur og var síðast á Kálfsstöðum í Hjalta-
dal. Þar dó hún og kistillinn með öllum hennar
veraldarauði varð þar innlyksa. Árni Árnason
frá Kálfsstöðum gaf mér svo kistilinn.“
Og þarna liggur kistillinn í skápnum og ber
fram sögu þessarar snauðu konu í slifsi, svuntu,
buddu með 25 eyringi í, hnífi og lykli.
Næst dregur Kristján fram rakhníf Jóns Kr.
Jónssonar (1888–1966) á Syðri-Húsabakka.
„Hvað heldurðu að þetta sé?“ spyr hann og
sýnir mér einhvers konar hlíf yfir blaðinu.
„Þetta var notað til að stilla blaðið. Það var
nefnilega í tízku í gamla daga að vera með
þriggja daga skegg. Það er ekkert sem Holly-
wood fann upp fyrir fáum árum!“
Og við rekjum áfram í gegnum húsmuni og
verkfæramenningu Skagafjarðar.
Hér er skagfirzk uppfinning; heyýta Ingi-
mundar Bjarnasonar, járnsmiðs á Sauðárkróki.
Hann fékk einkaleyfi á henni og framleiddi.
Fleira tengist safnverðinum persónulega en
fornminjarnar úr öskuhaugnum á Brúarlandi:
Hér er skírnarskálin, sem Kristján var skírður
úr. Skálin var upphaflega í eigu Steinunnar
Árnadóttur (1848–1918) á Kambi í Deildardal,
en faðir Kristjáns; Runólfur, var dóttursonur
hennar og síðasti eigandi skálarinnar.
Við förum í gegnum sjálfsagt sýnishorn skag-
firzkrar hestamennsku, en þar er einn af utan-
sýslumunum Kristjáns; svipa Odds sterka af
Skaganum. Síðan liggur leiðin um veiðihorn
með munum tengdum sjósókn og erum við þá
komnir að skápnum, þar sem stendur brenni-
vínskútur Ólafs Briem snikkara á Sauðárkróki.
Hann reisti m.a. Hótel Tindastól 1835, þegar
húsinu hafði verið fleytt frá Grafarósi og er það
að stofni til elzta hús, sem enn stendur á Sauð-
árkróki.
Við kútinn stendur brennivínsstaup úr Graf-
arósverzlun og má sjá, að einn einfaldur hefur
verið snöggtum betur útilátinn áður fyrr en nú
tíðkast.
Í sýningarkassa fremst í salnum gefur að líta
myntsafn og segist Kristján eiga alla slegna
gangmynt íslenzka, líka Selsvarardali Péturs
Hoffman, vöruávísanir og skömmtunarseðla.
Í hinum hlutanum er Hólaprentið og þar
heldur Kristján mest upp á Grallara, sem var
prentaðar á Hólum 1732 og er merkt einkaein-
tak prentarans Marteins Arnoddssonar, sem
Kristján segir hafa verið einn af forfeðrum sín-
um.
Lét drauminn rætast í bílskúrnum
Ég lít í kringum mig og spyr, hvað margt
muna sé á sýningunni.
„Þetta eru svona 11–1.200 númer.
Og ég á örugglega annað eins og miklu meira
en þetta, sem er í geymslum hingað og þangað.
Ég gæti sem hægast sett upp sýningar í tvo
aðra svona sali.
Ég lét mig ungur dreyma um það að setja
upp svona safn í minni sveit. Ég var meira að
segja búinn að finna húsnæðið; gamla barna-
skólann minn í Hlíðarhúsi í Óslandshlíð.
En nú er safnið mitt hér og skólinn í Hlíð-
arhúsi stendur auður.
Ef til vill er ekki öll nótt úti enn. Kannski bíð-
ur skólahúsið bara eftir mér; að ég setji þar upp
sýningu.“ Það lifnar yfir Kristjáni við þá til-
hugsun.
„En drauminn um safnið lét ég rætast í bíl-
skúrnum mínum. Þar opnaði ég sýningu 1987
og auðvitað fylltist skúrinn eins og skot og vel
það.
Þá brá ég á það ráð að skrifa bæjarstjórninni
og biðja um hjálp í húsnæðismálunum. Skömmu
síðar keypti bærinn þetta pakkhús, sem Kaup-
félag Skagfirðinga byggði 1940.
Ég fékk hér inni fyrir mitt safn, sem ég á
móti ánafnaði bænum eftir minn dag.“
Minjahúsið er opið júní, júlí og ágústmánuð
frá klukkan tvö til sex. Þá mánuði byrjar Kristj-
án að vinna í fóðurstöðinni klukkan sjö og tekur
svo einn til tvo tíma á dag í sumarfrí til þess að
brúa bilið.
– Ertu aldrei þreyttur á þessum bindingi?
„Þreyttur? Öðru nær! Ég endurnýjast allur
hér í safninu.“
– Hvað með fjölskylduna?
„Hún hefur alltaf sýnt mér mikinn skilning.
Ég á þrjá stráka, sem nú eru fullorðnir, og kon-
an á þrjú börn; það yngsta 16 ára strákur, sem
enn er hjá okkur. Ég held þó að strákarnir séu
ánægðir með að sitja ekki uppi með safnara-
genið. Konan mín; hún heitir Ragnhildur Guð-
mundsdóttir, skilur bæði Skagfirðinginn og
safnarann í mér!
Ég er núna að lesa henni skagfirzk fræði ým-
iss konar; það er henni til fróðleiks og mér upp-
rifjun.“
Fetmálið kom fyrir miðilsfund
– Hvernig færðu hlutina?
„Ef ég ætti að rekja það, yrðu svörin næsta
jafnmörg hlutunum.
En vita skaltu, að ég geng ekki eftir hlutum
og ég borga ekki fyrir þá.
Það eru ótrúlega margir, sem eiga gamalt dót
heima hjá sér, en sjá ekkert líf í þeim fyrir sig.
Stundum fæ ég skilaboð frá fólki, sem ég
þekki ekkert til, um að koma í heimsókn og
skoða eitt og annað. Menn eru líka að segja mér
frá hinu og þessu og vilja sýna mér og ég fer oft
til að skoða. Svo líður mislangur tími, þangað til
hluturinn hafnar í mínum höndum.
Einu sinni kom hingað Siglfirðingur og sagð-
ist eiga tvo Lefolípeninga. En þú færð þá sko
alls ekki, sagði hann. Gott og vel. Nokkrum dög-
um síðar hringdi hann og spurði. Á ég ekki að
senda þér annan Lefolípeninginn. Ég sagði
bara jú takk!
Kona kom einu sinn til mín með fetmál. Hún
sagðist hafa farið á miðilsfund og þá hafi skó-
smiður, sem var látinn, en hún þekkti hérna
megin, komið þar fram og sagt henni að færa
mér fetmálið.
Svona berst þetta nú mér þessa heims og
annars,“ segir Kristján og skellihlær með. Svo
verður hann alvarlegur aftur.
„Stundum stendur þetta mér sjálfum nærri.
Hér er til dæmis fiskasteinn frá Nýlendi í Deild-
ardal. Hann var margsinnis á leið ofan í jörðina,
en ég reif hann jafnharðan upp úr grasinu aftur.
Svona gekk þetta í mörg, mörg ár. En einn góð-
an veðurdag mátti ég fá hann! Steinsleggjuna,
sem á honum er, fann ég, þegar ég var eitt sinn
að taka gröf í Reynisstaðarkirkjugarði. Þannig
berast mér hlutirnir eftir alls konar krókaleið-
um. Oft er hringt og sagt: hér er kassi með dóti,
sem þú mátt hirða úr það sem þú vilt og henda
hinu.
Ég hef líka stundum gert mönnum viðvik og
þá segi ég gjarnan: Ef þú átt eitthvað gamalt,
sem þér er sama um, þá þigg ég það frekar en
peninga.“
– Bætist alltaf við?
„Eftir að ég sýndi í bílskúrnum má segja að
eitthvað bætist við nánast á hverjum degi.
Stundum er heimkeyrslan full af dóti, þegar
ég kem heim. Fólk hefur bara komið með það
svo ég geti gramsað í því.“
Þetta er stökkbreyting í mér
– Hver er elzti hluturinn á sýningunni?
„Elzti hluturinn er sóttur út fyrir Skagafjörð-
inn! Það er mynt frá tímum Antiocusar VII,
138–129 fyrir Krist, sem ég keypti einu sinni í
Reykjavík, hjá honum Magna.
En elzti skagfirzki hluturinn er tvöfalda perl-
an frá landnámstíð, sem ég fann sjálfur í Brúar-
landshaugnum.
Svo er hérna snældusnúður, sem fannst í Ný-
lendi í Deildardal. Þar hafa fallið tvö stór berg-
hlaup í dalnum eftir að sögur hófust og annað
fyrir ofan Nýlendi. Þegar menn voru þar eitt
sinn að girða, var gert jarðrask í berghlaupið
neðarlega og þá kom þessi snældusnúður í ljós.“
Í bók sinni Berghlaup segir Ólafur Jónsson,
að allt sé þetta jarðrask „mjög fornlegt“.“
– Liggur áhugi á minjasöfnun í ættinni?
„Nei. Nei. Þetta er stökkbreyting í mér!
Reyndar voru afar mínir báðir miklir grúsk-
arar. Móðurafi minn skrifaði niður allt sem
bærðist í hausnum á honum. Það var sagt að
hann hefði skrifað sig tóman.“
– Hvernig var söfnunaráhuga þínum tekið,
Hlutirnir berast mér þe
„Ég safna svona einu og öðru, “ segir Kristján Run
Kristján Runólfsson á öskuhaugnum í Brúarlandi þar sem hann fékk söfnunarbakteríuna. Í svefnkamesinu eru m.a. útskurður Bólu-Hjálmars og rúm, sem Jón Sigurðsson í Stóra-Gerði smíðaði. Fyrsta sauma
Minjasafn Kristjáns Runólfssonar deilir neðri hæð Minjahússins á Sauðárkróki með Byggðasafni
Skagfirðinga. Þar er Kristján upp á hvern sumardag og boðar fagnaðarerindi fortíðarinnar. Frey-
steinn Jóhannsson heimsótti þennan minjaglaða safnvörð og talaði við hann milli gesta.