Morgunblaðið - 20.07.2003, Blaðsíða 21

Reyndur veiðimaður segir unglingum til um rétt handbrögð við veiðar.
Ittoqqortoormitt hefur um langt skeið verið ein afkastamesta veiði-
mannabyggð Grænlands. Veiðarnar gegna þar lykilhlutverki í heimilis-
búskap íbúa þótt margt hafi breyst líkt og í öðrum veiðimannabyggðum.
inn í námunda við bæinn um miðj-
an október en talað er um að hann
sé kominn þegar hægt er að ganga
út á ísinn og skyggnast um eftir
öndunaropum. Ef frostið helst um
nokkurra vikna skeið undir -15°C
og ísinn er á lítilli hreyfingu fer að
verða óhætt að keyra á vélsleðum
og hundasleðum út á ísinn og út til
smáþorpanna Uunarteq og Ittaaj-
immiit. Notkun vélsleða við veiðar
er eftir sem áður stranglega bönn-
uð. Ein helsta ástæðan fyrir bann-
inu er sú að heimamenn telja há-
vaðann af vélsleðunum fæla í
burtu veiðidýr og leita flestir
veiðimenn út fyrir hefðbundnar
vélsleðaslóðir til að leggja net í ís-
inn eða reyna fyrir sér við önd-
unarholuveiðar. Selanet eru lögð
undir ísinn um svipað leyti og
hægt er að aka út á ísinn á hunda-
sleða því þá er ísinn orðinn stöð-
ugri.
Vetrarveiðar á sauðnautum hefj-
ast í nóvember og þeim lýkur í
byrjun desember. Veiðimennirnir
hópa sig saman og keyra á hunda-
sleðum með vistir til vikudvalar.
Sauðnautaveiðar að vetrarlagi eru,
ásamt hvítabjarnarveiðunum, með
erfiðustu veiðunum sökum myrk-
urs og kulda en engin trygging er
fyrir því að fyrirhöfnin og tilkostn-
aðurinn skili árangri. Hvort
tveggja frístundaveiðimenn og at-
vinnuveiðimenn hafa leyfi til að
stunda sauðnautaveiðar, en ís-
bjarnaveiðar eru aðeins stundaðar
af þeim síðarnefndu.
Hvítabjarnaveiðar gegna mikil-
vægu hlutverki fyrir sjálfsmynd
veiðimanna og stöðu þeirra innan
samfélagsins. Bjarnarskinnið er
verðmætasta afurð veiðimannanna
og fást rúmar 120 þúsund krónur
fyrir óverkað skinn. Fengsælasti
veiðimaðurinn á staðnum hefur
veitt 174 hvítabirni á tæpum 20 ár-
um en það er haft fyrir satt að
hann lumi á dýrasegli eða öðrum
álíka hjálparmeðulum þar eð hann
stendur framar öðrum í öllum
veiðiskap. Veiðimennirnir sitja þó
ekki einir að hvítabjarnaveiðunum
þar sem hefðin kveður á um að sá
er fyrst kemur auga á björninn
öðlist sjálfkrafa eignarhald yfir
skinninu burtséð frá því hver á í
hlut.
Í febrúar- og marsmánuði glaðn-
ar yfir veiðunum er sólargangur-
inn lengist og veiðimennirnir halda
lengra út frá bænum og dvelja við
ískantinn, við vakirnar sem eru
opnar allt árið. Þegar vorar heldur
sólin sig á himninum megnið af
deginum og úti við ískantinn
myndast lítil samfélög veiðimanna
og sleðahundarnir sleikja sólskinið
á meðan veiðimennirnir bíða bráð-
arinnar og spjalla, sofa og hella
upp á dísætt te, spila og segja sög-
ur. Flestir tala um ískantinn sem
eitthvað annað og meira en veiði-
stað, þar eru menn jafnir og þurfa
að reiða sig hver á annan. „Þegar
við getum komist á hundasleðann
og ekið út á ísinn er eins og allt
opnist, fólk breytist líka og verður
glaðara og opnara hvert fyrir
öðru, þarna út við ískantinn eru
allir á sama sleða.“
Allt er í heiminum hverfult
Ferðalag okkar út á ísinn var
fyrir hann, gamalreyndan veiði-
mann og þúsundþjalasmið, mikil
nýbreytni því ísinn sem við stóðum
á í desembermyrkrinu var rúmum
tveim mánuðum á eftir áætlun. Við
vorum með þeim fyrstu er hættu
sér út á ísinn þetta árið og daginn
eftir var ísinn horfinn á braut og
lét ekki sjá sig í nokkra daga. Síð-
astliðin þrjú ár hefur ískoman
dregist lengra og lengra fram á
vetur og í ár hættu fyrstu veiði-
mennirnir sér út á ísinn á hunda-
sleðum í janúar en áður fyrr var
ekki óalgengt að slíkt ætti sér stað
í lok október. Gömlu karlarnir á
elliheimilinu, er horfðu vondaufir
út um gluggann á íslaust hafið,
voru sumir hættir að tala um hve-
nær hann léti sjá sig og spurðu
heldur hvort hann kæmi yfirleitt.
Þeir bentu á að ef stórísinn kæmi
ekki inn á fjörðinn væri ósennilegt
að hafið næði að leggja þar sem of
mikið rek yrði á nýísnum.
Miklar
veðurfarsbreytingar
Samkvæmt heimildum frá
dönsku veðurstofunni hefur ískom-
an aldrei látið bíða svo lengi eftir
sér frá því að mælingar hófust
1898 og gömul mannvirki hafa
bókstaflega horfið út í veður og
vind þar sem þau njóta ekki leng-
ur skjóls af ísnum og standa óvar-
inn fyrir sjávargangi vetrarins.
Talið er líklegt að tengsl séu á
milli hækkandi hitastigs og seink-
unar á hafís en því er jafnframt
spáð að meðalárshiti á svæðinu
geti hugsanlega hækkað um allt að
níu gráður. Mikið hefur verið rætt
um loftslagsbreytingar og hugs-
anleg áhrif þeirra á lífríki og
mannvist, þetta málefni hefur ver-
ið í deiglunni í rannsóknum og
stefnumótun á norðurslóðum m.a.
hjá Norðurheimskautsráðinu, sem
Íslendingar veita forystu um þess-
ar mundir. Mannlega víddin er
ekki síður mikilvæg en óhlutbund-
inn veruleiki loftslagslíkana, því í
henni endurspeglast skynjun og
viðbrögð við staðbundnum breyt-
ingum. Veiðimennirnir hérna ræða
mikið um breytingarnar og hvað
þær geti þýtt fyrir veiðarnar en
hér eru það fyrst og fremst
reynslurökin er gilda. Það er því
réttara að tala um reynsluvísindi
er snúast ekki um hitatölur, seltu-
magn, gróðurhúsaáhrif eða ís-
kjarna heldur veiðiveðurfræði með
útgangspunkt í hundasleðanum og
veiðunum.
Hækkandi meðalárshiti og
minnkandi ís kemur sumum dýra-
tegundum vel en öðrum illa, lík-
lega mun selum, rostungum, sauð-
nautum og ýmsum fuglategundum
fjölga á meðan hvítabjörnum er
halda sig í rekísnum á eftir að
fækka. Ef við staðsetjum okkur
með veiðimanninum á hundasleð-
anum lítur framtíðin ekki vel út.
Ef ísinn minnkar eða kemur
seinna á árinu takmarkar það at-
hafnasvæði veiðimannanna sem
þurfa annaðhvort að fjárfesta í öfl-
ugum hraðbátum eða fara sein-
farna og torsótta landleið á hunda-
sleða. Ef vetrarhitinn hækkar
verður einnig erfiðara að ferðast á
sleða því snjórinn nær ekki að
þétta sig og frjósa saman sem þýð-
ir að hundarnir þurfa að ösla í
gegnum djúpan snjóinn – sem er
erfitt og seinlegt. Þetta kom ber-
lega í ljós á sauðnautaveiðunum nú
í vetur og síðastliðinn vetur en þá
skorti ís og til að bæta gráu ofan á
svart var snjórinn mjúkur svo
landleiðin varð afar seinfarin.
Núna er að koma í ljós jökulís,
íshellar og snjóalaus svæði sem
enginn núlifandi maður hefur bar-
ið augum áður. Hvort sem upp-
lifun og hugmyndir fólks um
breytingarnar er í samræmi við
strangvísindaleg loftslagslíkön
skiptir kannski ekki öllu máli því
fólk bregst við aðstæðunum út frá
eigin reynslu og ályktunum.
Breytingar hafa bæði í för með sér
takmarkanir en einnig nýja mögu-
leika. Óstöðugra árferði bitnar
mest á þeim heimilum er lifa ein-
göngu á veiðum en heimili með
aðra tekjumöguleika eiga auðveld-
ara með að aðlaga sig breyttum
aðstæðum s.s. með því að fjárfesta
í hraðbátum og fóðra hundateymi
með tilbúnu fóðri þegar enga veiði
er að fá. Smávægilegar breytingar
í loftslagssögunni eða út frá frá
sjónarhorni loftslagslíkana geta
orðið stórvægilegar fyrir hvers-
dagslegt heimilisbókhald veiði-
mannsins þar sem nú þegar er erf-
itt að ná endum saman. Erlend
mótmæli við selveiðum og hrun á
mörkuðum fyrir selskinn ásamt
vaxandi innlendri gagnrýni á fjár-
útlát til jaðarbyggða eru ekki síð-
ur mikilvægir samfélagslegir
áhrifaþættir er taka þarf með í
reikninginn þegar rætt eru um
áhrif loftslagsbreytinga á tilveru
veiðimannasamfélagsins. Græn-
lensk stjórnvöld og bæjaryfirvöld
hafa þó sýnt mikla framsýni með
því að laga regluveldið að breyt-
ingum í náttúrunni.
Það er kannski lykilatriðið í við-
brögðum við hraðfara umhverfis-
breytingum að samfélagið þoli að
breyta út af settum reglum og
skipulagi svo mæta megi breyttum
aðstæðum. Einn liður í þessu var
að styðja fjárhagslega við bakið á
veiðimönnunum og færa veiðitíma-
bilið til svo hægt væri að ná til-
skildum kvóta. Það er hins vegar
langt frá því að heimamenn harmi
hlutinn sinn því hérna er kraftur
og æðruleysi heimamanna eina
auðlindin sem aldrei þverr.
Stytta af stofnanda bæjarins, Ejnari Mikkelsen, horfir yfir Ittoqqortoormiit.
Byggðin er án efa ein einangraðasta byggð Grænlands, en næsta byggða
ból er Ísland. Staðurinn er ein afkastamesta veiðimannabyggð Grænlands.
Höfundur stundar doktorsnám í
mannfræði við Aberdeen-háskóla í
Skotlandi.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ 2003 21