Morgunblaðið - 03.09.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 MIÐVIKUDAGUR 3. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í
NIÐURLAGI síðasta Sjónspegils
kemur fram það álit hjá hinum
mikla ameríska listaverkasafnara
Grenville L. Winthrop, að sam-
þjöppun og hámark fegurðar í list-
um „culmination in Beauty“ markist
af einfaldleika, hlutföllum, stig-
mögnun, jafnvægi og samræmi. Við þetta hefði
að ósekju mátt bæta hugtakinu um kraftbirt-
inginn, því án hinnar sérstöku framstreymandi
undiröldu sem afmörkuð og opin útgeislunin
ber í sér, væru allir samanlagðir þættirnir lít-
ilsgildir. En kraftbirtingurinn einn og sér er
svo ei heldur nóg ef hitt kemur ekki til sem og
tilfinningin fyrir niðurskipan allra mikils-
verðra þátta í tilorðn-
ingu myndheildar á
tvívíðum fleti eða þrí-
víðu formi þegar
höggmyndin er ann-
ars vegar. Og þar
sem teikningar Leon-
ardos voru á dagskrá væri freistandi að halda
því fram, að allir þessir þættir sameinist í hinu
nafnkennda rissi fjöllistamannsins; Guðsmóð-
urinni með barnið, heilagri Önnu og skír-
aranum barnungum, sem hann útfærði sirka
1508. Myndin sem er í Þjóðlistasafninu í Lund-
únum er 141 sm. að hæð og 104 að breidd, unn-
in í koli að viðbættu hvítu og svörtu kalki, og
ein og sér fullgild ástæða til Lundúnafarar,
jafnt frá Reykjavík, Tokyo, Singapore sem
Seattle. Óravíddir frá rissinu stóra, sjálfri birt-
ingarmyndinni, í mikið smækkaða ljósmynd,
enda hnykkti mér við er ég leit það augum
fyrst. Nálgast það síðan jafnaðarlega er ég á
leið á safnið ekki síður en málverk Veermers,
Pieter de Hochs og Saenredams að ógleymd-
um hinum einstaka rýmiskassa Samuel van
Hoogstratens í nágrenninu, sem segir ekki svo
lítið hvernig þessir meistarar nálguðust við-
föng sín.
Pentverkin opinbera okkur málaralistina í
sinni tærustu mynd eins og hún hefur verið
skilin og meðtekin í aldir, eldast ekki nema að
árum frekar en rýmiskassi Hoogstratens. Að-
skiljanlegustu tilbrigði við hann með götunum
sem menn kíkja inn um má nefnilega sjá á sýn-
ingum hörðustu núlistamanna dagsis hvar sem
þá ber niður.
Að sjálfsögðu hefur heimurinn tekið miklum
stakkaskiptum síðan þessir meistarar voru
uppi, og tæknilega séð hefur framþróunin síð-
ustu hálfa öld verið hraðari en í nokkurn annan
tíma. Á hverjum einum áratug hafa nýjar kyn-
slóðir fæðst inn í heim merkjanlega frábrugðn-
um þeim fyrri, samtímis og stigmagnandi hafa
þær átt erfiðara með að setja sig inn í und-
angengin tímabil og lögmál arfleifðarinnar.
Sýnu lakara að samtímin hefur ekki ætlast
sérstaklega til þess, sé tekið mið af seinni tíma
uppeldisfræðum víðast hvar og hinum hörðu
gildum samþættingar á alþjóðavísu með mið-
stýrðar neysluvenjur og /eða samfélagsrýni á
oddinum.
En eins og lagt hefur verið útaf í und-angengnum pistlum, hefur hér orð-ið nokkur umsnúningur ef ekki séfastar að orði kveðið, mjúku gildin
rutt sér fram eftir að kalda stríðinu lauk, fjöld-
inn um leið orðið meðvitaðri um vistkerfið.
Megintilgangur Lundúnafarar minnar var að
setja mig betur inn í þessi mál, vera hér með á
nótunum í beinu sjónmáli með skoðun Art
Deco sýningarinnar ásamt því helsta sem er
efst á baugi. Í þá veru allt eins mögulegt að
nema púlsinn og á hinum miðstýrðu risafram-
kvæmdum er hafa fjarlægst og fórnað kjarna
myndlistarinnar fyrir fjöltækni og beinan sam-
félagslegan áróður með áherslu á hið almenna
og hversdagslega.
Seint hefði mönnum komið til hugar að jafn
algjör viðhorfsbreyting yrði á hlutunum og
heimurinn hefur staðið frammi fyrir eftir lok
kalda stríðsins. En hefur það ekki einmitt og
jafnaðarlega farið á þann veg í samtímalistum,
að sjálf atburðarásin gengur fyrr eða síðar
þvert á alla spádóma og tilraunir til miðstýr-
ingar? Menn eru að horfast í augu við, að
margt sem áður var útskúfað sem gamalt og
úrelt og rutt skyldi út af borðinu er óforvar-
endis orðið nýtt og ferskt, hvort sem þeim lík-
ar betur eða verr. Fortíðin sem risin upp úr
öskustó máttug og forvitnileg, einmitt fyrir til-
stilli hátækninnar og nú síðast kenningarinnar
um kalda atómið sem umbyltir tímahugtakinu,
hvað sé fram og hvað aftur, og vekur upp ótal
nýjar og áleitnar spurningar. Mikilsverðustu
og mest spennandi fréttir í fjölmiðlum eru fyr-
ir marga ekki þær sem herma af því sem í
núinu skeður í mannheimi, heldur nýjum upp-
lýsingum um tilorðningu og þróun lífs frá upp-
hafi vega, sem hlýtur að hafa áhrif á hugs-
unarhátt hvers vakandi manns. Gefur auga
leið að mannfjöldinn virðist stöðugt þéttast í
náttúrusögusafninu í Lundúnum, svo og vís-
indasafninu við hliðina.
Ég er einn þeirra sem upplifði eitt harðasta
skeið kjörorðs módernismans; í listum liggur
engin leið til baka, er alls ekki saklaus af að
hafa hrifist með og förlast sýn til annarra átta
um stund. En nú hefur síðmódernisminn ræki-
lega valtað yfir hinn hljómmikla og sannfær-
andi framslátt, þótt hugtakið sem menn
þekkja best undir nafninu, postmódernismi, sé
umdeilt og svífandi, skilgreiningarnar ósam-
hljóða. Að svo komnu geta listamenn kinn-
roðalaust leitað til fortíðarinnar og tekið
myndefni úr sarpi hennar sér til handargagns,
þurfa ekki lengur að læðast með veggjum fyrir
það eitt að dást að list gærdagsins. Má jafnvel
halda því blákalt fram að það hafi verið gulag
listamanna strangflatatímabilsins, að ekki
mátti sjást neitt þekkjanlegt í myndum þeirra
og þeir sem viku af leið útskúfaðir sem svik-
arar. Virkar nokkuð þversagnakennt er litið er
yfir sviðið, einkum í ljósi þess að frumformin
sem þeir voru að glíma við eru undirstaða lífs í
alheimi, og vel að merkja búa þessi hreinu og
skýru grunnform ein og sér yfir mikilli fegurð í
hreinleika sínum og algjörleika. Hinn ein-
strengnislegi og lokaði heimur átti svo eðlilega
ekki við alla þá sem gerðust hér meðreið-
arsveinar til að teljast fullgildir í meintum nú-
listum dagsins, lokuðu sig um leið inni í búri
einstrengni og haturs, náðu ekki áttum, dæm-
in ófá nærtæk og sorgleg.
Listamönnunum sást yfir, að þeir voru í
raun og veru hlekkjaðir í fjötra kalda stríðsins
og höfðu lokað að sér öllum útgönguleiðum, en
sem jafnan báru tímarnir um leið í sér kím og
vaxtarbrodd hinnar fullkomnu andstæðu. Um
að ræða óformlega málverkið, Art informel,
þótt það ætti erfiðara uppdráttar einkum á
einangruðum norðurslóðum, en braust svo út í
fullu veldi ásamt abstrakt expressjónism-
anum, hinu svonefnda átakamálverki, action
painting, og tassismanum, slettumálverkinu.
Popp listin setti loks heldur betur strik í reikn-
ingin og umturnaði öllum viðteknum gildum,
boðaði að neista þess háleita væri einnig að
finna í hversdagslegum hlutum neysluþjóð-
félagsins, jafnvel rusli, sem svo aftur fæddi af
sér list fátæklegra hluta, Arte povera og upp-
hafningu niðurrifsins sem og hins for-
gengilega; Fluxus.
Eðlilegt að hin hröðu umskipti undangeng-
inna ára hafi komið róti á listheiminn, engin
séstök stefna ofaná um nokkurt skeið nema ef
vera skyldi hin hreint þjóðfélagslega á mið-
stýrðum stórsýningum eins og þeim síðustu í
Kassel og Feneyjum. Hvorug speglar á hlut-
lægan hátt þverskurð samtímalista í heiminum
öllu frekar þröng og afmörkuð viðhorf sýning-
arstjóranna enda hafa fjölmargir listamenn
hafnað þessari þróun. Segja hana ekki geta
gengið nema með hávaða, látum skrumi og
sjónhverfingum er leiði hugann að fjölleika-
húsum, tívolí og disneylöndum. Tilvitnunin
ekki alfarið mín heldur að hluta tekin úr virt-
um listtímaritum.
Hvernig sem á málið er litið er holltað beina augunum til fleiri átta viljimenn fá sannverðuga yfirsýn, umþað virðist margur meðvitaður sé
tekið mið af sókn þeirra sem hjarta hafa fyrir
myndlist á söfn og sýningar í heimsborgunum.
Hjartað sló þannig með fínum og virðulegum
takti á sýningunni úr safni Grenville L.
Winthrop í kjallarasölum Sainsbury Wing, en
eitthvað var þetta hrárra og múgkenndara
komið yfir Waterloobrúna. Þarnæst sveigt til
vinstri og gengið framhjá hinu risastóra Par-
ísarhjóli, og komið að County höll, nýju aðsetri
hins nafnkennda Saatchi samtímalistasafns.
Þegar þetta er skrifað er að ljúka sýningu á
verkum Damien Hirst, jafnframt margt annað
til sýnis úr safneigninni, listamaðurinn þó án
efa vel kynntur á staðnum í framtíðinni líkt og
aðrir skjólstæðingar listpáfans. Áður hafði
mér verið gengið inn á stóra sýningu á verkum
Salvadors Dalis á sama svæði, alveg við Par-
ísarhjólið stóra, augu Lundúna. Viðamikil
skrítin og skrumkitskuð sýning sem gefur
naumast rétta mynd af listamanninum þótt
þarna væri margt frægra verka. Á neðri hæð
var sýning á fjölda ætimynda Picassos, þar
sem rissgáfa hans nýtur sín til fulls, og innan
um þær leið mér öllu betur, var þó lygilegt sé
aleinn góða stund.
Uppi var allnokkuð af fólki og þegar ég var á
leiðinni út tók ég eftir þriðju sýningunni, sem
hafði með Marilyn Monroe og ímynd hennar í
augum myndlistarmanna að gera. Er ég hugð-
ist skoða hana kom starfsmaður hlaupandi og
krafði mig um aðgangseyri, hér dugðu nefni-
lega engir blaða- né alþjóðlegir passar og
hrökk ég þá undan. Sama skeði um sýningu
Damien Hirst, engir passar teknir gildir, af-
greiðslufólkið stíft og yfirlætisfullt, og þar sem
liðið var á daginn og ég tekinn að þreytast hélt
ég heim á leið.
Til umhugsunar og nánari skilgreiningar, að
einungis inn í sýningarsali drottningar í Buck-
ingham höll og í County Hall skyldi þetta
koma fyrir mig í heimsborginni og harla ólíku
saman að jafna, annars vegar hundraða millj-
arða virði í dýrgripum en hins vegar hörð
markaðsvæðing róttækra og umdeildra nú-
lista. Mætti úthvíldur á staðinn daginn eftir og
fékk þá öllu vinsamlegri móttökur hjá ynd-
isþokkafullri dömu í miðasölunni og skoðaði
sýningu Damien Hirst og Saatchi-safnið í bak
og fyrir. (Frh.)
Heitt og kalt
Leonardo da Vinci: Guðsmóðirin með barnið, með heilagri Önnu og skíraranum barnungum,
sirka 1508, kol. ásamt svörtu og hvítu kalki. Þjóðlistasafnið, Lundúnum.
Tracey Emin: Rúmið mitt, 1998, dýna, lín, koddar og ýmsir tilfallandi hlutir. Saatchi-safnið,
Lundúnum. Verkið var tilnefnt til Turner-verðlaunanna árið 1999.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is