Morgunblaðið - 06.10.2003, Blaðsíða 14

Hvað gera
barksterar?

MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR
SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Spurning: Móðir mín greindist
með slagæðabólgu 1992 og var
fljótlega sett á prednisolon við
sökki. Hún er að missa sjón og
því spurning hvort hún eigi að
fara á þetta lyf aftur, en það
hefur henni ekki verið gefið í
nokkur ár.
Svar: Prednisólon er steralyf af
þeirri gerð sem einnig er kölluð
barksteri eða sykursteri. Bark-
sterar eru einkum notaðir til að
draga úr ýmiss konar bólgu í
líkamanum og má nefna sem
dæmi notkun þeirra við band-
vefjar- og gigtsjúkdómum eins
og iktsýki, rauðum úlfum og
æðabólgum. Þeir eru einnig not-
aðir við astma og sumum húð-
sjúkdómum. Stundum er bark-
sterum sprautað í liði og
sinapoka við gigt-
sjúkdómum. Til þessara
nota eru barksterar til á
ýmiss konar lyfjaformum
og má þar helst nefna
töflur til inntöku,
stungulyf til gjafa í æð, vöðva
og liði, innúðalyf fyrir lungun og
ýmiss konar krem og áburði til
að bera á húðina. Um er að
ræða marga mismunandi stera
sem hafa miskröftuga verkun en
einna mildasta verkun hefur
hýdrókortisón sem er í sumum
lyfjum og myndast einnig í lík-
amanum (aðallega í nýrnahettu-
berki). Notkun innúðalyfja í
lungu og nef er tiltölulega
hættulaus og sama gildir um
gjöf í liði og sinapoka. Skamm-
tímanotkun til inntöku eða sem
stungulyf er einnig hættulítil
jafnvel þó að um stóra skammta
sé að ræða. Langvarandi stera-
notkun til inntöku eða á húð er
hins vegar varasöm og getur
haft í för með sér alvarlegar
aukaverkanir. Nokkrar algengar
aukaverkanir við slíka notkun
eru húðþynning, bjúgur, hár
blóðþrýstingur, beinþynning,
vöðvarýrnun og geðtruflanir.
Flestar þessara aukaverkana
ganga fljótt til baka þegar
steranotkun er hætt en það gild-
ir þó ekki um beinþynningu.
Steranotkun verður því alltaf að
stilla í hóf og það þarf að fylgj-
ast vel með sjúklingum sem fá
þessi lyf.
Slagæðabólgur (æðabólgur)
eru af ýmsum gerðum, þær geta
verið staðbundnar eða dreifðar
og þær líkjast að mörgu leyti
gigtsjúkdómum. Slagæðabólgur
eru af flokki sjúkdóma sem kall-
ast sjálfnæmissjúkdómar en
bólgubreytingarnar í æðunum
líkjast því sem sést í liðum í
gigtsjúkdómum eins og t.d. ikt-
sýki. Allir þessir sjúkdómar eru
langvinnir og oftast ólæknandi
og þeir geta valdið talsverðum
eða miklum veikindum. Orsakir
slagæðabólgu eru óþekktar og
þær gera oftast vart við sig eftir
40–50 ára aldur. Algeng gerð
slagæðabólgu er gagnauga-
slagæðarbólga (risafrumu-
slagæðarbólga; temporal arterit-
is) og hún getur valdið blindu.
Gagnauga-slagæðarbólga er til
staðar hjá einum af hverjum
þúsund til 10 þúsund ein-
staklingum sem eru yfir fimm-
tugt og er mun algengari hjá
konum en körlum. Þessi sjúk-
dómur fylgir stundum fjölvöðva-
gigt sem lýsir sér með verkjum
og stirðleika í vöðvum. Gagn-
auga-slagæðabólga er oftast
bundin við æðar í gagnaugum
og höfði og lýsir sér með slæm-
um höfuðverkjaköstum, sjón-
truflunum og jafnvel blindu,
eymslum í hársverði, hækkuðu
sökki og blóðleysi. Blinda kemur
fyrir hjá allt að 20% sjúklinga
en oft er hægt að koma í veg
fyrir hana með réttri meðferð.
Eftir greiningu er mikilvægt að
hefja strax meðferð með stórum
skömmtum af sterum til inntöku
til að koma í veg fyrir blindu.
Sumir sjúklingar geta hætt
sterameðferð eftir nokkurn tíma
en aðrir þurfa að taka litla
skammta áfram, jafnvel árum
saman. Sterarnir hefta fram-
gang sjúkdómsins og gjöf þeirra
þarf að stjórna eftir því hver
gangur sjúkdómsins er. Gagn-
auga-slagæðarbólga hefur yfir-
leitt ekki teljandi áhrif á lífs-
líkur sjúklinganna.
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt lækninn um það sem þeim liggur á hjarta. Tekið er á
móti spurningum á virkum dögum milli klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og bréfum eða
símbréfum merkt: Heilsa. Fax 5691222. Einnig geta lesendur sent fyrirspurnir sínar með
tölvupósti á netfang Magnúsar Jóhannssonar: elmag@hotmail.com.
Sterar hafa
miskröftuga
verkun.
DAGLEGT LÍF
14 MÁNUDAGUR 6. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Námskeið hjá Endurmenntun
Auf Deutsch bitte! - Þýska í ræðu og riti - 8. okt.
Augnsjúkdómar og augnlyf - 8. okt.
Ímyndanir í hugrænni atferlismeðferð - 10. okt.
Sjúkdómsvæðingin: Ofnotkun á heilbrigðiskerfinu - 11. okt.
Lánssamningar (Loan Agreements) - 13. okt.
Lífsleikni: Sjálfstraust, ákveðni og samkennd - 13. okt.
Franska sem bókmenntamál - 14. okt.
Endurmenntun Háskóla Íslands - Dunhaga 7 - s. 525 4444 - endurmenntun@hi.is - www.endurmenntun.is
NÚ GETA grunnskólakennarar hringt í Veðurstof-una til að fá vísindamann til sín til að tala umjarðskjálfta á Íslandi, í Hafrannsóknastofnunina
til að fá umfjöllun um hafsbotninn, í Rannsóknastofnun
landbúnaðarins til að heyra um vistkerfi votlendis, í
Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins til að fá fræðslu um ör-
verur og hreinlæti, í Orkustofnun til að fræðast um jökla
og í Náttúrufræðistofnun til að fræðast um íslenska far-
fugla. Einnig í Iðntæknistofnun hafi menn áhuga á nær-
ingu og heilsu, í Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins
til að fræðast um hitaútstreymi í húsum og síðast en ekki
síst í Veiðimálastofnun til að fræðast
um ferskvatnsfiska.
Þetta eru nokkur þeirra verkefna,
sem hönnuð hafa verið að frumkvæði
Rannís, en í samstarfi við níu íslenskar
rannsóknastofnanir. Verkefnið, sem
ber yfirskriftina Vísindamaður að láni, gengur út á það að
unglingadeildum grunnskóla, 8.–10. bekkjum, er boðið að
fá sérfræðing af rannsóknastofnun í heimsókn til að ræða
sérhæft viðfangsefni. Markmiðið er að efla áhuga ungra
Íslendinga á raungreinum auk þess sem vonast er til að
verkefnið geti orðið skemmtilegt innlegg í raungreina-
kennslu skólanna.
Fjarskagóð viðbrögð
Páll Vilhjálmsson, upplýsingafulltrúi Rannís, hefur á
síðustu vikum farið í heimsókn í skóla í Reykjavík og
kynnt verkefnið fyrir raungreinakennurum. „Ég hef unn-
ið þetta þannig að ég hef haft samband við skólastjórn-
endur og óskað eftir fundi með kennurum, sem kenna
raungreinar. Skólarnir hafa teflt fram allt frá einum
kennara til tólf. Ég hef farið yfir tilboðið og skilið eftir
upplýsingahefti. Kennararnir spjalla síðan saman og hafa
beint samband við tengiliði innan viðkomandi stofnana,
hafi þeir áhuga á því að fá til sín vísindamann í heimsókn,
enda er hugsunin sú að hafa sem milli-
liðalausast samband milli vísinda-
mannsins og kennarans. Viðbrögðin í
skólunum hafa verið fjarskagóð og eru
sum námskeiðin nú þegar upppöntuð,
en þegar fram líða stundir vonumst við
til að geta útfært verkefnið yfir á
landsbyggðina alla enda eru nokkrar
þessara stofnana með útibú úti á
landi.“
Alls hafa nítján vísindamenn gefið
kost á sér í verkefnið og eru heimsóknir þeirra skólunum
algjörlega að kostnaðarlausu.
„Hver heimsókn er hugsuð sem ein kennslustund og
hafa sumir skólar farið þá leið að slá saman tveimur
bekkjum auk þess sem dæmi eru um að heill árgangur sé
tekinn á sal. Hafi skólar hug á því að fá vísindamann að
láni í yngri bekkjardeildir yrðu slíkar beiðnir metnar á
grunni hverrar fyrirspurnar.“
Ekki bara „nördar“
Páll segir að í meginatriðum liggi tvær ástæður að baki
því að Rannís ákvað að hafa frumkvæði að verkefninu Vís-
indamaður að láni. „Í fyrsta lagi er hlutverk Rannís að
kynna rannsóknir og vísindi fyrir almenningi. Í annan
stað höfum við farið í gegnum ákveðna vinnu, sem greinir
styrkleika og veikleika þess umhverfis, sem við störfum í,
og komumst að því að einn veikleikinn er að það leggja
ekki nægilega margir stund á raungreinanám í háskólum.
Þeir, sem um þetta hafa fjallað, eru sammála um að fjölga
þurfi fólki í raungreinum og sérstaklega þurfi að auka
hlut stúlkna, en nýlega kom fram í frétt-
um að stúlkur eru í meirihluta í öllum
deildum HÍ nema verkfræði. Það þarf
því að undirstrika við stúlkur á þessum
aldri, þegar þær eru hvað móttækileg-
astar, að það sé bæði áhugavert og full-
komlega eðlilegt að starfa í vísindum.“
Páll segist hafa undirbúið verkefnið í samstarfi við
tengiliði á viðkomandi stofnunum og beðið þá sérstaklega
að kanna áhuga kvenvísindamanna, sem starfandi eru
innan þessara stofnana. „Niðurstaðan var að af nítján vís-
indamönnum, sem gáfu kost á sér, voru átta konur, sem
er hærra hlutfall en starfandi er á raungreinasviðinu á
hinum íslenska vinnumarkaði. Sumir treysta sér ekki til
þess að fara inn í unglingadeildir grunnskóla og tala um
hluti, sem þarf að færa í búning, sem er líklegur til að
vekja áhuga hjá unglingum. Við teljum að með því að fá
konur til þess að tala við unglinga um ósonlogið, veðurfar,
örverur eða hafsbotninn kunni það að vekja stúlkur til vit-
undar um að það sé ekkert afbrigðilegt við það að leggja
stund á rannsóknir. Það séu ekki bara „nördar“ sem velja
sér slíkan starfsvettvang.“

SKÓLAR | Nýstárlegt innlegg í raungreinakennslu grunnskólanna
Veikleikinn er sá að ekki
eru nægilega margir sem
leggja stund á raun-
greinar í háskólum.
Ef grunnskólanema fýsir að fræðast
um málaflokka á borð við ósonlagið,
örverur og hafsbotninn geta þeir
fengið kennara sína til að sérpanta
vísindamann. Jóhanna Ingvarsdóttir
pantaði Pál Vilhjálmsson, upplýsinga-
fulltrúa Rannís, til að fræðast um fyr-
irkomulagið og markmiðin.
Í samstarfi: Birna Guðbjörnsdóttir, matvælafræðingur
á Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins, og Jón Gunnar
Schram kennari taka höndum saman í uppfræðslunni.
Vísindamaður
að láni
join@mbl.is
Morgunblaðið/Ásdís
Fróðleiksfúsir nemar: Krakkarnir í unglingadeild
Hamraskóla vildu fræðast um örverur og hreinlæti.
Páll Vilhjálmsson