Morgunblaðið - 06.10.2003, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 6. OKTÓBER 2003 29
S
TYRJÖLDIN hrifsaði
milljónir ungra manna frá
verkum sínum og skóp
þeim ófyrirséð örlög á er-
lendri grund. Ísland var
þar engin undantekning. Bretar
höfðu hér um 28.000 manna herlið
þegar mest var og Bandaríkjamenn
45.000 síðar. Hermannafjöldinn í
landinu náði samtals tæplega 50.000
vorið 1943. Breska herliðið hafði liðs-
menn frá samveldislöndunum í sínum
röðum og Norðmenn og Kanada-
menn voru með eigin liðsafla undir
stjórn Breta. Þá voru skipshafnir og
flugliðar frá fjölmörgum löndum
stöðugt í förum á hættuslóðum í
grennd við landið.
Þótt bein hernaðarátök væru ekki
mjög tíð á þessum veraldarhjara fór
ekki hjá því að mannskaðar yrðu og
sjúkdómar og slys tóku sinn toll við
geysimikil umsvif herliðsins og í orr-
ustunni um Atlantshafið. Íslendingar
fóru sjálfir ekki varhluta af styrjöld-
inni og misstu líka allmargt manna.
Flestir liðsmenn hernaðarþjóð-
anna sem mættu örlögum sínum á
landi fengu legstað hér en fjöldi sjó-
manna og flugliða í votri gröf. Flug-
slys voru alltíð enda flugumferð mikil
og aðstæður oft slæmar. Tölur sýna
að eitt slys eða óhapp hafi orðið viku-
lega að meðaltali í hernaðarflugi hér
við land á árunum 1940–1945 og kost-
uðu fjölmörg mannslíf. Margar þess-
ara flugvéla áttu einungis leið um og
heildartala látinna því allmiklu hærri
en ef einungis tæki til herliðsins í
landinu. Þá náðust lík allmargra sjó-
manna eða voru lögð á land af skipum
og fengu hér legstað. Þótt afföll í röð-
um herliðsins væru langtum minni en
spáð var að orðið gæti, og lagt var til
grundvallar í spítalarekstri hersins,
fór ekki hjá því að sjúkdómar herjuðu
á svo fjölmennt lið við óvenjulegar og
oft óblíðar aðstæður.
Misstu tæplega 900 menn
auk skipshafna
Bandamenn misstu samtals tæp-
lega 900 manns hér við land þegar
taldir eru þeir sem störfuðu í landinu,
týndust í flugleiðöngrum héðan og
með flugvélum sem fórust í milli-
landaflugi eða lagðir voru á land af
skipum og fundust sjóreknir. Þá eru
undanskildir þeir fjölmörgu sem fór-
ust af skipum í hafi.
Að styrjöldinni lokinni hvíldu 213
bandarískir hermenn og sjómenn í ís-
lenskri moldu, flestir í Fossvogs-
kirkjugarði. Bretar voru alls 180,
Kanadamenn 48, Ástralir 5, Nýsjá-
lendingar 4, Norðmenn 23 og Pólverj-
ar 19, Þjóðverjar 17 og einn Rússi.
Auk þeirra hvíldu allmargir óþekktir
sjómenn víða um land og ótaldir eru
þeir fjölmörgu sem aldrei komu fram.
Má þar nefna 54 sjómenn af þremur
bandarískum skipum og a.m.k. jafn-
marga af rússnesku skipi og bresku
herskipi sem fórust er þau sigldu inn í
breskt tundurduflabelti norður af
Horni sumarið 1942. Þá fórust 18
breskir hermenn við æfingar á smá-
bátum á Hrútafirði í febrúar sama ár
og fundust aldrei. Líkamsleifar
þriggja breskra flugliða og eins
Nýsjálendings sem týndust í flugslysi
á fjöllum uppi á Norðurlandi fundust
fyrst árið 2000 og voru jarðsettar í
breska grafreitnum í Fossvogs-
kirkjugarði.
Á annað hundrað
Íslendingar féllu
Þótt Ísland væri ekki þátttakandi í
hildarleiknum, fór þjóðin ekki var-
hluta af afleiðingum hans. Sjómenn
stunduðu störf sín af miklu kappi.
Mikil sókn og siglingar um hættu-
slóðir styrjaldarinnar á skipastóli
sem markaður var af langvarandi
kreppuástandi verður þó að taka með
í reikninginn þegar mat er lagt á
mannsskaða af völdum hennar. Alls
fórust 410 íslenskir sjómenn og far-
þegar af slysförum eða hernaðar-
völdum í styrjöldinni auk fjögurra
manna sem urðu fyrir banaskotum
hermanna eða sprengjubrotum.
Könnun á innlendum heimildum og
gögnum stríðsþjóðanna, m.a. um
skiptapa og árásir á skip, leiðir í ljós
að 138 létust heima og erlendis af
beinum hernaðarvöldum svo víst
verði talið. Þetta er nokkuð lægri tala
en oft hefur verið haldið fram en slag-
ar samt sem áður hátt í það sem sum-
ar stórþjóðir urðu að þola á vígvöllum
miðað við íbúafjölda. Þá er óvíst um
örlög 54 sjómanna og fjögurra far-
þega af fjórum skipum: Eggert, Jarl-
inum, Hilmi og Max Pemperton sem
sum gætu hugsanlega hafa orði fyrir
ásiglingu, loftárás eða rekist á tund-
urdufl þótt það sé ekki líklegra en
annað og ekkert verði um það fullyrt.
Til samanburðar við þá 276 sem ekki
fórust af hernaðarvöldum svo víst sé
talið fórust að meðaltali um 200 sjó-
menn á þremur 6 ára tímabilum á
áratugnum fyrir stríð samkvæmt
skýrslum Slysavarnafélags Íslands.
Þótt bandarískt herlið kæmi til
landsins sumarið 1941 urðu Banda-
ríkjamenn ekki beinir þátttakendur í
styrjöldinni fyrr en í árslok. Líkams-
leifar 16 Bandaríkjamanna sem létust
hér á landi það ár voru fluttar heim til
greftrunar í Bandaríkjunum. Í árs-
byrjun 1942 var Bandaríkjaher út-
hlutaður reitur neðan við breska her-
mannagrafreitinn í suðvesturhluta
Fossvogskirkjugarðs þar sem 202
menn voru lagðir til hvílu. Líkams-
leifar Kanadamanna voru í jarðsettar
í breska grafreitnum ásamt all-
mörgum Norðmönnum, en Norð-
menn fengu síðar eigin reit. Einn
Norðmaður var grafinn upp og flutt-
ur til heimalandsins. Þá hvílir pólsk
skiphöfn í eigin reit í garðinum.
Bandaríkjamenn fluttu
sína menn heim
Að styrjöldinni lokinni sömdu þær
þjóðir sem áttu hermenn grafna hér á
landi um legstaði fyrir þá um alla
framtíð nema Bandaríkjamenn.
Bandaríkjastjórn réðst í að flytja
heim líkamsleifar allra þeirra Banda-
ríkjamanna fallið höfðu utan heima-
landsins og óskað var eftir að fluttir
yrðu, en öðrum var safnað saman í
stóra hermannagrafreiti á erlendri
grund. Á Íslandi, Grænlandi, Ný-
fundnalandi og Labrador skyldu allir
grafnir upp og fluttir heim til Banda-
ríkjanna. Samþykktu íslensk stjórn-
völd ósk Bandaríkjamanna um flutn-
ing líkamsleifa manna þeirra í lok
febrúar 1947 og fór uppgröftur fram í
maímánuði sama ár. Alls voru 202
grafnir upp í Reykjavík, 1 á Bíldudal,
4 á Ísafirði, 4 í Furufirði á Ströndum
og 2 á Akureyri og fluttir á sérstöku
skipi vestur um haf.
Lík 17 þýskra flugmanna voru
jarðsett á vegum herstjórnarinnar að
Brautarholti á Kjalarnesi og á Reyð-
arfirði á stríðsárunum. Óskuðu
Bandaríkjamenn eftir því árið 1947
að íslensk stjórnvöld tækju við vörslu
þeirra og voru líkamsleifarnar fluttar
í sérstakan reit í Fossvogs-
kirkjugarði. Liðsmönnum Breska
samveldisins, Noregs, Póllands og
Þýskalands voru reist vegleg minn-
ismerki í Fossvogskirkjugarði þar
sem minning hinna föllnu er heiðruð
á hátíðarstundum.
Í hermannagrafreit breska sam-
veldisins í Fossvogskirkjugarði hvíla
nú 149 Bretar, 47 Kanadamenn, 5
Ástralir, 5 Nýsjálendingar, 8 Norð-
menn, 1 Rússi og 1 Spánverji. Þá
hvíla 14 Norðmenn til viðbótar í
norska hermannagrafreitnum og 19
Pólverjar og 17 Þjóðverjar í eigin
reitum. Grafreiti breska samveldisins
er að finna víðar á landinu og hvíla 17
Bretar á Akureyri, 6 á Seyðisfirði, 2 á
Blönduósi, 1 í Borgarnesi og 8 Bretar
og 1 Kanadamaður á Reyðarfirði.
Óþekktir sjómenn hvíla auk þess
víða, t.d. í Furufirði á Ströndum, á
Flateyri og víðar.
Nýr minnisvarði
Engan minnisvarða hefur verið að
finna um bandarísku hermennina
sem týndu lífi sínu á Íslandi í síðari
heimsstyrjöldinni. Hafa liðsmenn
Heiðursherfylkis Massachusetts
(Ancient and Honorable Artillery
Company of Massachusetts) nú ráðist
í að reisa þeim veglegan minnisvarða
í Fossvogskirkjugarði nálægt reitn-
um sem var mörgum hvílustaður um
stund. Heiðursherfylkið er fé-
lagsskapur manna sem þjónað hafa í
Bandaríkjaher og hafa það að mark-
miði að heiðra minningu bandarískra
hermanna með minnismerkjum og
hátíðarathöfnum út um allan heim.
Herfylkið var stofnað af sjálf-
boðaliðum í Boston árið 1637 og börð-
ust liðsmenn þess á öllum vígvöllum í
Massachusetts í bandaríska frels-
isstríðinu. Liðsmenn þess hafa tekið
þátt í öllum styrjöldum sem Banda-
ríkin hafa háð síðan, en fjórir fyrrum
forsetar Bandaríkjanna, James
Monroe, Chester Arthur, Calvin
Coolidge og John F. Kennedy komu
úr röðum Heiðursfylkisins. Þykir
mikill heiður að starfa í röðum þessa
virðulega félagsskapar sem jafnframt
rekur þekkt minjasafn í Boston.
Minnisvarðinn verður afhjúpaður
við hátíðlega athöfn kl. 10 miðviku-
daginn 8. október nk. að viðstöddum
forseta Íslands, fulltrúum erlendra
ríkja og almenningi auk á annað
hundrað liðsmönnum Heið-
ursherfylkisins sem mynda heið-
ursvörð.
Segið mér af syni mínum…
Grafreitur Bandaríkjamanna í Fossvogskirkjugarði neðan við breska hermannagrafreitinn. Líkamleifar þeirra voru grafnar upp og lagðar til hinstu hvílu á heimaslóðum að styrjöldinni lokinni.
Hermenn standa heiðursvörð við kistur 14 manna sem fórust í mesta flug-
slysi hersins hér er vél Andrews hershöfðingja rakst á Fagradalsfjall 1943.
Íslenskir verkamenn önnuðust uppgröft líkamsleifa bandarísku hermann-
anna. Bandarískir læknanemar bjuggu um líkin í nýjum kistum sem komið
var fyrir í merktum trékössum og þær fluttar af landi brott á skipsfjöl.
Þannig hljómaði sú fyrirspurn sem oftast barst
þeirri deild Bandaríkjahers er annaðist heim-
flutning líkamsleifa hermanna sem fallið höfðu
fjarri ættjörðinni í síðari heimsstyrjöldinni.
Söm var angist og sorg milljóna fjölskyldna
víða um lönd sem sjá máttu á eftir ástvinum
sínum. Friðþór Eydal fjallar um mannfall á
Íslandi í síðari heimsstyrjöldinni, en minnis-
merki um bandaríska hermenn verður vígt í
Fossvogskirkjugarði á miðvikudag.
Fjölmargar herflugvélar fórust eða hurfu sporlaust hér við land og með þeim
margt ungra flugmanna. Brennandi flugvélarflak á Reykjavíkurflugvelli.
Bandaríkjamenn voru viðbúnir miklu mannfalli hér. Örþreyttur hermaður
í vinnu við Reykjavíkurhöfn fær sér lúr á kössum með tómar líkkistur.