Morgunblaðið - 28.12.2003, Blaðsíða 21

unar barns, enda þótt um reglu væri
að ræða sem ætti sér langa hefð og
styddist við gild rök. Í samræmi við
þetta og þær kröfur sem taldar voru
felast í Hæstaréttardóminum var í
upphaflegu frumvarpi til hinna nýju
barnalaga gert ráð fyrir að maður,
sem telur sig vera föður að barni,
gæti höfðað mál til feðrunar barns
og voru ekki settar sérstakar skorð-
ur við þeim rétti. Í meðförum þings-
ins var ákvæðið þó þrengt og sett
það skilyrði að slík málshöfðun væri
því aðeins heimil að barn væri ekki
feðrað. Maður getur þar af leiðandi
aldrei höfðað mál til að fá sig við-
urkenndan sem föður barns, ef ann-
ar maður er skráður faðir barnsins.
Því má velta fyrir sér hvort þessi
breyting gengur nægilega langt sé
tekið mið af fyrrnefndum dómi
Hæstaréttar Íslands og þeim rök-
semdum sem hann er reistur á.
Forsjá barna og meðferð
ágreiningsmála um forsjá
Hin nýju barnalög hafa að geyma
ýmis þýðingarmikil nýmæli sem
varða forsjá barna og verður gerð
grein fyrir nokkrum mikilvægum
atriðum sem að þessu lúta.
a) Forsjá barna sem búa hjá báð-
um foreldrum. Eins og áður fara
foreldrar sem eru í hjúskap eða í
skráðri sambúð báðir með forsjá
barna sinna. Sú breyting hefur aftur
á móti orðið með nýju barnalög-
unum, að til þess að sambúð for-
eldra hafi þessi áhrif er nauðsynlegt
að skrá hana í þjóðskrá. Ef for-
eldrar sem búa saman í óskráðri
sambúð vilja báðir hafa forsjá barna
sinna, þurfa þeir að gera um það
sérstakt samkomulag sem sýslu-
maður staðfestir.
b) Forsjá barna sem ekki búa hjá
báðum foreldrum. Frá árinu 1992
hefur verið litið svo á að þegar for-
eldri, sem fór með forsjá barns
ásamt hinu foreldrinu (sameiginleg
forsjá) gekk á ný í hjónaband eða
stofnaði til sambúðar, fengu stjúp-
foreldri og sambúðarforeldri sjálf-
krafa forsjá barns ásamt foreldrinu.
Þessi sérstæða regla gat leitt til
þess að allt að fjórir aðilar fóru með
forsjá barns. Við endurskoðun
barnalaganna þóttu ekki standa rök
til þess að barn lyti jafnframt forsjá
utanaðkomandi aðila, þegar forsjár
beggja foreldra nyti við. Nýju lögin
gera þannig ráð fyrir að stjúpfor-
eldri og sambúðarforeldri fari ein-
göngu með forsjá barns í þeim til-
vikum þegar aðeins það foreldri,
sem þeir ganga að eiga eða fara að
búa með, fer með forsjána. Þá er
jafnframt gerð sú breyting að sam-
búðarforeldri fær ekki lengur sjálf-
krafa forsjá barns við það eitt að
hefja sambúð með kynforeldri sem
fer eitt með forsjá. Nú er gerð krafa
til þess að sambúð hafi staðið í til-
tekinn tíma. Sambúðarforeldri fær
því ekki forsjá barns ásamt foreldri
þess fyrr en ár er liðið frá því að
sambúðin var skráð í þjóðskrá. Með
þessu móti er þess freistað að sam-
búðarforeldri fari ekki með forsjá
fyrr en einhver reynsla er komin á
sambúð þess með kynforeldri barns.
c) Meðal nýmæla sem hin nýju lög
hafa að geyma má nefna yfirlýs-
ingar um skipan forsjár að forsjár-
foreldrum látnum. Er hér átt við
ákvæði sem heimilar forsjárfor-
eldrum að gefa út sérstaka yfirlýs-
ingu þar sem þeir tilgreina hver
skuli fara með forsjá barns að þeim
látnum. Gerðar er vissar kröfur til
þess hvernig að slíkri yfirlýsingu
skuli staðið, auk þess sem hún er
eingöngu bindandi að því marki sem
ráðstöfun er talin samræmast hags-
munum barnsins. Þessi heimild er
sambærileg við heimild sem kom
inn í lögræðislögin árið 1997 þar
sem foreldri er leyft að ákveða hver
skuli vera fjárhaldsmaður barns að
því látnu.
d) Dómstólar skera úr ágreiningi
um forsjá. Samkvæmt nýju barna-
lögunum eiga ágreiningsmál um
forsjá barna í tilefni af skilnaði eða
sambúðarslitum alfarið undir dóm-
stóla. Barnalögin frá 1992 byggðust
einnig á þeirri meginreglu, en for-
eldrar gátu sammælst um að fela
dómsmálaráðuneytinu úrlausn
máls. Sú leið hefur nú verið afnum-
in, enda afar fátítt hin síðustu ár að
leitað væri til ráðuneytisins með
þessi deilumál. Telja verður eðlilegt
og æskilegt að jafn mikilvæg mál
sem þessi lúti öll sömu reglum og
sæti úrlausn dómstóla. Bent er á að
dómari getur ekki dæmt að forsjá
skuli vera sameiginleg, enda hlýtur
sameiginleg forsjá eðli málsins sam-
kvæmt alltaf að byggjast á sam-
komulagi foreldra. Foreldrar geta
hvenær sem er undir rekstri máls
gert með sér slíkt samkomulag og
fellur málið þá niður.
e) Heimild dómara til að ákveða
meðlagsgreiðslur og umgengni.
Fram að gildistöku nýju barnalag-
anna voru öll mál sem snertu með-
lagsgreiðslur og umgengnisrétt í
höndum sýslumanna. Skipti í því
sambandi engu máli hvort þau voru
sjálfstæð ágreiningsefni eða hluti af
umfangsmeira máli sem rekið var
fyrir dómstólum. Í nýju barnalög-
unum er gert ráð fyrir því, í þeim
tilvikum þegar mál um forsjá barns
eða faðerni er fyrir dómi, að dómari
geti að beiðni aðila jafnframt tekið
ákvörðun um meðlag og/eða um-
gengni. Það gefur augaleið að með
þessu má spara tíma og vinnu, enda
hefur dómari í tengslum við málið
kynnt sér gögn þess og hefur þar af
leiðandi góðar forsendur til að taka
ákvörðun um greiðslu meðlags og
rétt til umgengni. Í öllum öðrum til-
vikum leysa sýslumenn úr málum af
þessu tagi. Ef síðar er krafist end-
urskoðunar á ákvörðun dómara um
greiðslu meðlags eða inntaki um-
gengnisréttar ber að snúa sér til
sýslumanns og tekur hann ákvörðun
með úrskurði.
Ágreiningur um umgengni og með-
lag þegar forsjá er sameiginleg
Í meginatriðum hvílir sameigin-
leg forsjá á þeirri forsendu að for-
eldrar séu sammála um forsjá, um-
gengni og framfærslu, sem og annað
það sem varðar hag barns þeirra og
þarfir. Eðli málsins samkvæmt er
sameiginleg forsjá ekki framkvæm-
anleg nema góð sátt ríki milli for-
eldra. Samkvæmt barnalögunum frá
1992 var litið svo á að ágreiningur
foreldra varðandi þessi atriði hefði
óhjákvæmilega í för með sér að for-
sendur fyrir sameiginlegri forsjá
væru brostnar. Í nýju barnalögun-
um er aftur á móti slakað nokkuð á
þessu skilyrði og viðurkennt að for-
eldrar geti verið ósammála um ein-
staka þætti varðandi hag barna
sinna án þess að það leiði nauðsyn-
lega til þess að forsendur bresti fyr-
ir sameiginlegri forsjá. Þar sem
reynslan hefur sýnt að foreldrar
velja gjarnan að fara saman með
forsjá barna sinna við samvistarslit,
var ákveðið að renna enn styrkari
stoðum undir þetta úrræði og koma
til móts við foreldra sem vilja áfram
hafa saman forsjána, þótt þeir kunni
að vera ósammála um umgengni
barns við það foreldri sem það býr
ekki hjá. Nýju barnalögin gera
þannig ráð fyrir að foreldrar, sem
saman fara með forsjá barns síns,
geti leitað til sýslumanns með
ágreining um umgengni og fengið
úrskurð hans, án þess að hróflað
verði við samningi þeirra um sam-
eiginlega forsjá. Sama gildir um
ágreining foreldra vegna meðlags
og annarra sérstakra útgjalda, svo
sem vegna fermingar og tannrétt-
inga.
Umgengnisréttur ekki virtur
Í barnalögunum segir að barn
eigi rétt á að umgangast með reglu-
bundnum hætti það foreldri sem
það býr ekki hjá, enda sé það ekki
andstætt hagsmunum þess. Þannig
ber því foreldri, sem barn býr hjá,
að stuðla að því að barnið fái að um-
gangast hitt foreldri sitt. Á þessu
vill verða misbrestur. Þannig getur
andstaða þess foreldris sem barnið
býr hjá, sem oft er byggð er á öðr-
um sjónarmiðum en þeim sem varða
hagsmuni barnsins, leitt til þess að
barn er svipt þessum sjálfsagða
rétti sínum, sem eftir atvikum var
upphaflega nánar útfærður í samn-
ingi foreldra eða ákvörðun yf-
irvalds. Fram til þessa hafa dag-
sektir verið eina úrræðið sem
mögulegt hefur verið að beita í til-
vikum sem þessum, en nú hefur ver-
ið lögfest til viðbótar nýtt þving-
unarúrræði, sem felur í sér að
umgengni er komið á með aðfara-
gerð ef álagning og innheimta dag-
sekta dugir ekki til. Til þessara að-
gerða má grípa þegar
umgengnisréttur foreldris og barns
er ekki virtur, óháð því hvort það
foreldri sem barn býr hjá fer eitt
með forsjá þess eða forsjáin er hjá
foreldrunum sameiginlega.
Þessi aðgerð felur í sér að yf-
irvöld, að undangengnum úrskurði
dómara, skerast í leikinn til að
ganga eftir að lögmætum ákvörð-
unum um umgengni sé framfylgt.
Sýslumaður (eða fulltrúi hans) fer
þá sjálfur á þann stað þar sem barn
dvelst, sækir það og kemur því í
hendurnar á því foreldri sem á um-
gengnisrétt. Áður en til þessa kem-
ur ber sýslumanni að boða fulltrúa
barnaverndarnefndar á staðinn og
er hann barninu til trausts og halds.
Reynt er að hafa sem fæsta við-
stadda af tillitssemi við barnið. Ef
sýslumaður metur aðstæður svo
þegar til kastanna kemur að óvar-
legt sé að athöfnin fari fram vegna
hættu á að barnið hljóti andlegan
skaða af skal hann hætta við að
framkvæma gerðina. Þá geta þær
aðstæður skapast að sýslumaður
þurfi að leita eftir aðstoð lögreglu
og skulu lögreglumenn þá vera
óeinkennisklæddir. Áður en gripið
er til svo alvarlegra aðgerða sem
þetta þvingunarúrræði er, ber að
leita eftir afstöðu barnsins ef talið
er það hafi aldur og þroska til.
Í framkvæmd hefur lengst af ver-
ið mikil tregða til að beita heimild til
að leggja dagsektir á foreldri. Verð-
ur reynslan að leiða í ljós hvort
meiri vilji verður til þess að beita
þessu nýja úrræði.
Í hinum nýju barnalögum er að
finna margvísleg önnur nýmæli,
sem ekki verða þó rakin frekar í
þessari grein. Má þar helst nefna:
a) Nýjar reglur um feðrun barns
foreldra í sambúð, sem gera ráð fyr-
ir að sambúð verði að vera skráð í
Þjóðskrá til þess að maðurinn verði
sjálfkrafa skráður faðir barnsins.
b) Ítarlegri reglur um vernd
barna gegn ofbeldi, þar sem sú
skylda er lögð á herðar forsjárfor-
eldrum að vernda barn gegn and-
legu og líkamlegu ofbeldi og annarri
vanvirðandi háttsemi.
c) Heimild til að gera tímabundna
forsjársamninga, en ekki er í eldri
lögum gert ráð fyrir að slíkir samn-
ingar séu leyfðir.
d) Reglur um rétt barna til að tjá
sig um mál sem varða þau eru
rýmkaðar.
Fleiri veigaminni nýmæli er að
finna, auk þess sem framsetningu
laganna, einkum að því er varðar
reglur um meðferð mála fyrir
stjórnsýslunni, og kaflaskiptingu
þeirra er breytt í verulegum atrið-
um séu þau borin saman við eldri
lög.
Önnur löggjöf sem lýtur að mál-
efnum barna:
Hin nýju barnalög gefa ekki full-
nægjandi mynd af réttarstöðu
barna samkvæmt íslenskum lögum,
enda er fjallað um börn og rétt-
arstöðu þeirra í fjölmörgum öðrum
lagabálkum. Fyrst má nefna Barna-
verndarlög. Þetta er mikilvægur
lagabálkur sem lýtur að vernd
barna og ungmenna. Lögin hafa ný-
lega sætt gagngerri endurskoðun
og eru nú nr. 80 frá árinu 2002. Um
ættleiðingar barna er fjallað í ætt-
leiðingarlögum sem eru nr. 130 frá
árinu 1999. Viðfangsefni lögræð-
islaga, nr. 71 frá árinu 1997, tengj-
ast á margan hátt efni barnalaga.
Þá var embætti umboðsmanns
barna komið á fót 1. janúar 1995,
sbr. lög nr. 83/1994. Hlutverk hans
er að bæta hag barna og standa
vörð um hagsmuni, þarfir og rétt-
indi þeirra til 18 ára aldurs. Upplýs-
ingar um þau margvíslegu viðfangs-
efni sem umboðsmaður barna fæst
við má finna á heimasíðu embættis-
ins. Auk þess er þar að finna marg-
víslegar og nytsamlegar upplýs-
ingar um réttindi og skyldur barna.
Þetta er í senn aðlaðandi, skemmti-
leg og fróðleg vefsíða. Slóðin er
http://www.barn.is
Þeir lagabálkar sem nefndir voru
og varða málefni barna, eru ekki
tæmandi taldir. Fleiri lög taka á
ýmsum þáttum sem lúta að börnum
og má sem dæmi nefna lög um
mannanöfn, lög um ríkisborg-
ararétt, lög um leikskóla, lög um
grunnskóla, lög um almannatrygg-
ingar, lög um félagsþjónustu sveit-
arfélaga, lög um málefni fatlaðra og
lög um aðbúnað, hollustuhætti og
öryggi á vinnustöðum. Þá er Ísland
aðili að alþjóðasamningum sem m.a.
er ætlað að treysta réttarstöðu
barna. Hér er annars vegar um að
ræða samning Sameinuðu þjóðanna
um réttindi barnsins og hins vegar
mannréttindasáttmála Evrópu, en
sá síðarnefndi hefur raunar verið
lögfestur hér á landi. Báðir þessir
samningar hafa haft margháttuð
áhrif á löggjöf hér á landi sem lýtur
að málefnum barna, auk þess sem
þeir hafa margháttuð áhrif á laga-
framkvæmd og úrlausnir dómsmála
sem varða börn.
Dóms- og kirkjumálaráðuneytið
hefur lagt mikla vinnu í að auðvelda
almenningi að kynna sér efni hinna
nýju barnalaga og breytingar á rétt-
arreglum á þessu sviði. Í því skyni
hafa verið settar fram ítarlegar upp-
lýsingar um efni og innihald nýju
laganna á vefsíðu ráðuneytisins
http://www.domsmalaraduneyti.is.
Upplýsingarnar taka til reglna sem
lúta að faðerni barna, forsjá, um-
gengni og meðlagsgreiðslum. Þar er
jafnframt að finna margs konar
eyðublöð sem auðvelda foreldrum að
ganga frá málum sem snerta börn
þeirra. Þá má á auðveldan hátt nálg-
ast barnalögin og greinargerð með
frumvarpi til barnalaga í gegnum
þessa vefsíðu. Ennfremur má geta
þess að dóms- og kirkjumálaráðu-
neytið hefur gefið út Barnalögin
ásamt greinargerð í handhægu bók-
arformi. Í því riti er að finna marg-
víslegan fróðleik um aðdraganda
lagasetningarinnar og skýringar við
einstök ákvæði laganna.
Höfundur er lektor við Háskólann í
Reykjavík.
Í barnalögunum segir að barn eigi rétt á að um-
gangast með reglubundnum hætti það foreldri
sem það býr ekki hjá, enda sé það ekki andstætt
hagsmunum þess. Þannig ber því foreldri, sem
barn býr hjá, að stuðla að því að barnið fái að
umgangast hitt foreldri sitt.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 2003 21