Morgunblaðið - 28.12.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
N
ú er tími frumsýninga í leik-
húsunum. Sú hefð hefur
skapast að viku af desem-
ber er sýningum að mestu
leyti hætt í leikhúsunum
því það hefur sýnt sig að
botninn dettur úr aðsókn
þessar síðustu vikur fyrir jólin. En leikhúsin
leggjast alls ekki í dróma heldur er þar unnið
áfram við undirbúning jólafrumsýninganna.
Lausleg samantekt sýnir að frumsýnd verða
sjö leikverk frá því á annan í jólum og fram í
miðjan janúar. Tvær frumsýningar í Þjóðleik-
húsinu (Jón Gabríel Borkmann og Vegurinn
brennur), Borgarleikhúsið (Sporvagninn
Girnd og Chicago), Hafnarfjarðarleikhúsið
(Meistarinn og Margaríta), Loftkastalinn
(Eldað með Elvis og
Bless Fress). Þetta
er auðvitað allt sam-
an ágætt og ætti
„hver að finna þarna
eitthvað við sitt hæfi“
eins og yfirleitt er
sagt þegar leikhúsin
kynna vetrardagskrár sínar á haustin.
Hafliði Arngrímsson hefur í vetur flutt
pistla um leiklist í Víðsjárþætti Rásar eitt.
Hann hefur helst fundið það leikhúsunum til
foráttu hvað þar sé allt tíðindalítið og átaka-
laust. Hafliði hefur í nær tuttugu ár verið þög-
ull um tíðindaleysið enda ávallt verið önnum
kafinn innan leikhúsanna og trúr þeirri hefð
sem skapast hefur, aldrei sagt orð opinberlega
um eitt eða neitt sem þar fer fram. Nú þegar
hlé hefur orðið á störfum hans á þeim vett-
vangi finnur hann hjá sér tjáningarþörf og þá
um leið rennur upp fyrir honum tíðindaleysið.
Hafliða til hugarhægðar er rétt að benda á að
brotthvarf hans hefur ekki valdið neinum
straumhvörfum; meint átakaleysi hefur staðið
mun lengur en sem nemur fjarvist hans úr
leikhúsum borgarinnar. Það er hins vegar
verulegur fengur að því þegar jafn þraut-
reyndur leikhúsmaður og Hafliði opnar munn-
inn og tjáir sig af hreinskilni og horfist í augu
við hversu lygnan sjó íslensk leikhús eru að
sigla. Verkefnaval segir þar nokkra sögu en
þó ekki alla. Sá er hér skrifar hefur oftar en
ekki bent á hversu einsleitt verkefnaval stóru
leikhúsanna er; áherslumunur vissulega en
hugmyndafræðin að baki valinu er sú sama og
gildir þá einu hvort klassísku verkin eru eitt
eða tvö, íslensku verkin tvö eða fjögur, barna-
leikritin sömuleiðis o.s.frv. Að ræða verk-
efnaval leikhúsanna út frá þeirra eigin gefnu
forsendum er sennilega leiðinlegasta og til-
gangslausasta umræða sem hægt er að taka
þátt í. Ef umræðan væri þá til staðar yfirleitt.
Á þeim punkti er hins vegar vert að taka upp
umræðu og ræða tilfinnanlegan skort á leik-
húsumræðu yfirleitt. Má í því samhengi
spyrja hvers vegna starfandi leikhúsfólk tjáir
sig ekki oftar um starf leikhúsanna og skapar
opnari og hreinskilnari umræðu um hvert
stefnt sé og hvert mætti stefna. Forseti
Bandalags íslenskra listamanna sagði í grein í
Morgunblaðinu á Þorláksmessu að starf lista-
mannsins væri köllun. Óhætt er að spyrja
þegar horft er til leikhússins hvers konar köll-
un listamennirnir þar séu að sinna. Köllun til
endurtekninga, köllun til að fylgja eftir hug-
myndum annarra eða köllun til að vekja at-
hygli á sjálfum sér með einhverjum hætti.
Kannski er hér harkalega að orði kveðið og
vafalaust brenna háleitari markmið innra með
listamönnum leikhússins. Einhverjum þeirra
að minnsta kosti. Sumum nægir þó greinilega
að hafa ofan af fyrir meðbræðrum sínum eina
kvöldstund með faglega unninni leiksýningu,
fyndinni eða alvarlegri eftir atvikum. Oftar en
ekki réttlætir leikhúsfólk afþreyingarhlutverk
sitt með því að það sé til að hafa fyrir salti í
grautinn. En hvenær er nóg saltað? Og beinir
sá er hér spyr spurningunni ekki síður að
sjálfum sér en öðrum.
Forsendur verkefnavals leikhúsanna hafa
um árabil verið lagðar upp sem nauðsyn og
hafa með tímanum öðlast festu náttúrulögmál-
anna. Umræða um annars konar uppstillingu
verkefna og skýrari línur, jafnvel persónulegri
stefnu leikhússtjóranna – ef gengið væri út frá
því að einstaklingar væru ekki við stjórnvöl-
inn nema 6–8 ár – hefur aldrei skapast og þeg-
ar imprað hefur verið á slíku er jafnan hlaupið
í skjól reglugerða og samþykkta um hlutverk
og skyldur hinna opinberu leikhúsa.
„Íslenskur leikhúsunnandi er hvergi jafn
öruggur og í íslensku leikhúsi. Þar getur hann
treyst því að ekkert komi honum á óvart og
hann verði algjörlega látinn í friði.“ Þetta
sagði einn ágætur leikhúsmaður við mig á
dögunum. Þetta er stór fullyrðing og sann-
arlega dálítið dapurleg úr munni starfandi
leikhúsmanns. Ástæðan fyrir öryggi áhorf-
andans er kannski einmitt sú að listamenn-
irnir eru svo andskoti öruggir líka. Það mun
ekkert koma fyrir. Þeir koma aldrei hver öðr-
um á óvart og síst af öllu sjálfum sér. Þó er
háskinn eitt hið fyrsta sem leikhúsfólk lætur
út úr sér þegar spurt er hvað sé spennandi við
leiklistina. Hvaða háski?
Hver er í háska í leikhúsinu okkar?Það er eins og hver annar lélegurbrandari þegar leikhúsfólk talar íalvöru um lífsháska í leikhúsinu.
Um hvað er fólkið að tala? Að fá ljóskastara í
höfuðið? Að detta fram af sviðinu? Ganga á
vegg í myrkrinu á milli atriða? Nei, auðvitað
ekki. Hér mun átt við sálarháskann, hinn list-
ræna innri háska hins djarfa listamanns sem
gengur fram af bjargbrúninni í listrænum
skilningi alls óvitandi um hvort hann kemst
„listrænt séð“ lifandi frá fallinu eða ekki.
Þetta er líkingamál sem enginn íslenskur leik-
húsáhorfandi skilur eftir að hafa aldrei séð
neitt nema leiksýningar umvafðar „listræn-
um“ öryggislínum og með þéttriðið „listrænt“
öryggisnet undir sér. Leikhúsfólk sem talar
fjálglega um „háskann“ í starfi sínu gerir sig
að athlægi frammi fyrir sjómönnum og bíl-
stjórum, læknum og flugmönnum vegna þess
að íslenskt leikhús er sennilega einn öruggasti
vinnustaður sem um getur í samfélaginu. Þar
kemur aldrei neitt fyrir neinn. Enginn skað-
ast, enginn verður fyrir áfalli, enginn verður
einu sinni fyrir reynslu sem tekur því að
minnast á. Fólk fer í leikhús og er búið að
gleyma því hvað það sá daginn eftir. Nema, jú,
hann þarna sem ég man ekki í augnablikinu
hvað heitir var mjög góður.
Allir eru alltaf mjög góðir. Íslenskt at-vinnuleikhús státar sannarlega affjölda góðra fagmanna. Allt er unniðaf mikilli fagmennsku. Það er orðin
lenska að hrósa sífellt fagmönnunum í leik-
húsinu fyrir fagmennsku sína. Klappa þeim á
bakið fyrir sjálfsagða hluti. Þarna hafa orðið
endaskipti á hlutunum einhvers staðar á leið-
inni. Forsendan er orðin markmið. Fag-
mennska í atvinnuleikhúsi er sjálfsögð. Það
tekur því ekki að minnast á hana nema þegar
eitthvað skortir á. Það ætti ekki að teljast til
tíðinda þegar góðir leikarar undir stjórn hæfs
leikstjóra og með aðra hæfa listamenn í hópn-
um gera góða sýningu. Það er sjálfsagt. Tíð-
indi væru það hins vegar ef slíkur hópur færi
fram úr lágmarkskröfum.. Gerði fagmennsku
sína að forsendu í leit að því markmiði að
skapa eftirminnilegt listaverk. Slægi ekki af
kröfum til sjálfs sín og liti á málamiðlanir
hverju nafni sem þær nefnast sem sinn hættu-
legasta andstæðing. Íslenskt leikhús er gegn-
sýrt tilhneigingu til málamiðlunar. Djarfar
listrænar hugmyndir eru beygðar af leið með
tilvísan til kostnaðar, manneklu og tíma- og
tækjaskorts og listrænir stjórnendur eyða
dýrmætum tíma í að sannfæra sig og hópinn
um ágæti málamiðlananna og að niðurstaðan
sé skref framávið en ekki afturábak eða til
hliðar frá upphaflegu markmiði. Undir
kraumar hin raunverulega uppspretta mála-
miðlunarinnar, óttinn við að ef staðið er á list-
rænni sannfæringu verði viðkomandi látinn
gjalda þess, ef ekki nú þá síðar. Þessi ótti er
raunverulegur og er af nákvæmlega sömu teg-
und og alls staðar annars staðar í okkar fyr-
irmyndarsamfélagi; óttinn við að verða látinn
gjalda þess ef viðkomandi segir skoðun sína
umbúðalaust og stendur á sannfæringu sinni.
Sannfæring er á útsölu þessi misserin, þykir
gamaldags og þeir sem standa á sannfæringu
sinni eru settir til hliðar sem ósveigjanlegir og
erfiðir í samstarfi, þeir gjalda staðfestunnar
og sinnar eindregnu listrænu sýnar. Slíkur
eintrjáningsháttur er löngu horfinn úr ís-
lensku leikhúsi, þar er þetta ekki vandamál
lengur því allir vita að leikhúsvinna er hóp-
starf, þar sem allir þurfa að slá af sannfær-
ingu sinni, gera málamiðlanir til að hægt sé að
komast áfram og ljúka verkinu innan eðlilegs
ramma kostnaðar og tíma. Þess vegna eigum
við svona fagmannlegt, öruggt og einstaklega
meinlaust leikhús. Íslenskt leikhús er sann-
arlega spegill samfélagsins.
Meira salt, meira salt
AF LISTUM
eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Árni Torfason
Þjóðleikhúsið. Jón Gabríel Borkmann
Borgarleikhúsið. Sporvagninn Girnd
Í GREIN eftir Melkorku Teklu
Ólafsdóttur sem birt er í leikskrá eru
líkur leiddar að því að hugmyndir
þýska heimspekingsins Friedrich
Nietzsches um ofurmennið hafi verið
Henrik Ibsen ofarlega í huga á rit-
unartíma þessa verks.
Undirrituðum er ómögulegt annað
en að skilja þetta leikrit Ibsens og þá
ekki síður sýninguna eins og Kjartan
Ragnarsson skilar henni til áhorf-
enda sem áfellisdóm á ofurmennisí-
myndina. Ibsen er greinilega efst í
huga sú sviðna jörð sem skilin er eftir
er einstaklingur trúir svo á mátt sinn
og megin að hann leggur allt í söl-
urnar hvað sjálfan sig jafnt sem aðra
varðar til að láta drauma sína rætast.
Það kemur fram í verkinu að Jón
Gabríel Borkmann hafi svifist einskis
til að komast að kjötkötlunum, hann
hafi sólundað gegndarlaust eigin fé
jafnt sem annarra og ekkert bendir
til annars en að draumar hans um að
efla þjóðarhag hafi verið tálsýn byggð
á algerri sjálfsblekkingu.
Borkmann telur sig afburðamann
og þannig yfir aðra hafinn. Með því að
loka sig af frá umheiminum hefur
honum tekist að halda í þá sjálfs-
ímynd að hann sé athafnaskáldið sem
allir vegir hafi verið færir uns fótun-
um var kippt undan honum með svik-
um. Leikritið fjallar um hvernig
sinnaskipti hans nánustu verða þess
valdandi að einangrun hans er rofin
og hið viðkvæma jafnvægi sem rang-
hugmyndir hans byggjast á raskast.
Arnar Jónsson, sem á fjörutíu ára
leikafmæli um þessar mundir, leikur
titilhlutverkið af mikilli hógværð og
næmi. Í hans meðförum er Jón Gabrí-
el bugaður maður sem kýs að halda í
fornar draumsýnir þó að það kosti
hann lífið frekar en að horfast í augu
við raunveruleikann og þá eyðilegg-
ingu sem misgjörðir hans hafa kallað
yfir hans nánustu.
Fremstar í flokki fórnarlamba
hans eru tvíburasysturnar Ella, fyrr-
verandi unnusta hans – sem hann
fórnaði á altari valdagræðginnar til
að næla sér í bankastjórastöðu – og
Gunnhildur, eiginkona hans – sem
hann reyndi að skella skuldinni á þeg-
ar hann var dreginn fyrir rétt fyrir
fjárdrátt. Anna Kristín Arngríms-
dóttir er alltaf yfirveguð þó hún kveði
á stundum fast að orði í hlutverki Ellu
en Ragnheiður Steindórsdóttir sýnir
vel eirðarleysi Gunnhildar þar sem
hún æðir um eins og villidýr í búri eða
missir gersamlega stjórn á sér á milli
þess sem hún reynir að endurheimta
fyrri reisn. Þær ná báðar meistara-
legum tökum á hlutverkunum og það
er stórbrotið að fylgjast með þeim
túlka þessar ólíku systur.
Sigurður Skúlason tekst með
tregablandinni kímni að gefa áhorf-
endum innsýn í örlög Vilhelms Fol-
dals, sem dregur nú fram lífið í sárri
fátækt enda hér fulltrúi þeirra sem
Borkmann féfletti forðum. Þeir
byggja hvor öðrum skýjaborgir úr
glæstum framavonum sem falla um
sjálfar sig þegar hulunni er svipt af
blekkingunni. Dóttir Foldals, Fríða,
hefur verið svipt þeim litlu framtíð-
armöguleikum sem hún átti þegar
faðir hennar missti sparifé sitt. Í leik-
stjórn Kjartans Ragnarssonar verð-
ur persóna hennar í engilslíki tákn
fyrir vonir Jóns Gabríels um bjarta
framtíð og hvernig hann kýs að velja
draumleið til dauða frekar en að horf-
ast í augu við veruleikann. Þessi þátt-
ur sýningarinnar sem leikstjórinn
hefur mótað út frá eigin hugmyndum
og ljóði Ibsens um námumanninn
gefa henni draumkennda vídd og
möguleika á mun dýpri skilningi á
sálarlífi aðalpersónunnar. Vigdís
Hrefna Pálsdóttir leikur Fríðu með
framúrskarandi hófstillingu og innlif-
un.
Það er aftur á móti eftirsjá að
bollaleggingum Fanný Wilton um
raunverulega ástæðu þess að hún
tekur Fríðu Foldal með sér og Erhart
Borkmann út í heim. Hefði ekki verið
Blekking og draumur
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið
Höfundur: Henrik Ibsen. Þýðing leik-
texta: Þórarinn Eldjárn. Þýðing ljóðs: Jón
Helgason. Höfundur tónlistar: Jóhann Jó-
hannsson. Leikstjóri: Kjartan Ragn-
arsson. Hönnun lýsingar: Björn Berg-
steinn Guðmundsson. Búningahönnun:
Filippía I. Elísdóttir. Hönnun leikmyndar:
Þórunn S. Þorgrímsdóttir. Leikarar: Anna
Kristín Arngrímsdóttir, Arnar Jónsson,
Edda Arnljótsdóttir, Elva Ósk Ólafsdóttir,
Ragnheiður Steindórsdóttir, Rúnar Freyr
Gíslason, Sigurður Skúlason og Vigdís
Hrefna Pálsdóttir. Föstudagur 26. des-
ember, annar dagur jóla.
JÓN GABRÍEL BORKMANN
Morgunblaðið/Árni Torfason
Jón Gabríel Borkmann: Biðin þess virði.