Morgunblaðið - 26.02.2004, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 FIMMTUDAGUR 26. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
FRUMVARP til breytinga á lögum
frá árinu 1974 um verndun Mývatns
og Laxár í Suður-Þingeyjarsýslu hef-
ur nú verið lagt fram á
Alþingi. Í frumvarpinu
er bráðabirgðaákvæði
sem kveður á um það að
Umhverfisstofnun geti
heimilað hækkun stíflu
við inntak Laxárstöðva
efst í Laxárgljúfri, að
undangengnu mati á
umhverfisáhrifum og að
fengnu samþykki Land-
eigendafélags Laxár og
Mývatns. Það eru því
heimamenn sem hafa
síðasta orðið um hækk-
un stíflu í Laxá.
Um Laxárstöðvar
Laxá í Suður-Þingeyjarsýslu rennur
úr Mývatni um Laxárdal til norðurs,
gegnum Laxárgljúfur, niður í Aðaldal
og þaðan til sjávar í Skjálfanda. Þrjár
litlar vatnsaflsstöðvar eru í ánni, allar
á sama blettinum þar sem Lax-
árgljúfur opnast út í Aðaldal. Stöðv-
arnar eru Laxá I sem er 5 MW að afli
og var gangsett árið 1939, Laxá II, 9
MW, gangsett 1953, og svo yngsta
stöðin, Laxá III, sem er 13,5 MW og
var hún gangsett árið 1973. Allar
stöðvarnar voru byggðar af félaginu
Laxárvirkjun sem í upphafi var í eigu
Akureyrarbæjar en íslenska ríkið
eignaðist hlut í félaginu árið 1950.
Landsvirkjun tók við rekstri stöðv-
anna árið 1983 þegar rafmagns-
vinnsla Akureyrarbæjar var sam-
einuð Landsvirkjun. Hatrömm deila
stóð um byggingu Laxárvirkjunar III
á árunum upp úr 1970. Þá var áform-
að að reisa 56 m háa stíflu í Lax-
árgljúfrum en lónið að baki henni
hefði lagt allstóran hluta Laxárdals
undir vatn. Deilunum lyktaði árið
1973 með samningi sem undirritaður
var af Laxárvirkjun, Landeigenda-
félagi Laxár og Mývatns og forsætis-
ráðherra. Í kjölfar deilunnar voru lög
sett á Alþingi árið 1974 um verndun
Mývatns og Laxár.
Landsvirkjun átti
engan þátt í Laxárdeil-
unni enda tengdist hún
ekki Laxárvirkjun á
þeim tíma eins og fyrr
er getið. Það hefur hins
vegar verið hlutverk
Landsvirkjunar frá
árinu 1983 að reka Lax-
árstöðvar. Það er álit
starfsmanna Lax-
árstöðva að nábýli og
samstarf við heima-
menn hafi verið með
ágætum þau 20 ár sem
síðan eru liðin.
Rekstur Laxárstöðva
Laxárstöðvar eru hlutfallslega dýr-
astar í rekstri af stöðvum Landsvirkj-
unar og er vinnslukostnaður nær
fimmfalt hærri í Laxárstöðvum en
þar sem hann er lægstur. Lax-
árstöðvar eru farnar að eldast og fjár-
festa þarf fyrir 700 til 1000 milljónir
króna í búnaði þeirra á næstu árum til
þess að viðhalda framleiðslugetunni
og tryggja reksturinn til nokkurrar
framtíðar. Hagnaður af rekstri Lax-
árstöðva er nú tæpar 10 milljónir
króna á ári og hefur svo verið und-
angengin ár. Það er mat Landsvirkj-
unar að óbreyttur rekstur stöðvanna í
Laxá réttlæti tæplega stór fjárútlát.
Nauðsynlegt er því að fá niðurstöðu
um þau skilyrði sem rekstri stöðv-
anna verða búin á næstu árum og ára-
tugum áður en ákvörðun um frekari
fjárfestingu er tekin. Vinnubrögð af
þessum toga eru eðlilegur hluti af
ábyrgum rekstri og geta á engan hátt
talist hótanir í garð heimamanna eins
og látið hefur verið í veðri vaka á síð-
um dagblaðanna að undanförnu. Rök
Landsvirkjunar fyrir stífluhækkun
eru einvörðungu rekstrarlegs eðlis.
Landsvirkjun er hins vegar kunnugt
um að sandburður í Laxá, bæði í efri
hluta hennar í Laxárdal og neðan
Laxárstöðva, í Aðaldal, er af mörgum
talinn vera ánni til tjóns. Af þeirri
ástæðu vill Landsvirkjun kanna það
hvort rekstrarhagsmunir Lax-
árstöðva og hagsmunir landeigenda
og veiðiréttarhafa við Laxá geti farið
saman að því leyti að draga megi úr
sandburði í ánni samhliða því sem
rekstrarskilyrði stöðvanna verði
bætt.
Hönnun Laxár III miðaðist við 56
m háa stíflu og var vatnsinntak stöðv-
arinnar sniðið að því. Stíflan var hins
vegar aldrei reist og hefur inntakið
staðið upp úr vatni frá því að stöðin
var gangsett í stað þess að vera á
nokkurra tuga metra dýpi í lóninu.
Rekstrarvandinn felst í því að sandur,
grjót og krapi fer óhindrað inn í vélar
stöðvanna. Sandur og grjót valda sliti
á vélum en ís og krapi rekstrartrufl-
unum og framleiðslutapi. Að mati
verkfræðiráðgjafa þyrfti að hækka
inntaksstífluna um 10–12 metra til
þess að losna endanlega við þessi
vandamál.
Vegna óska sem upphaflega komu
frá heimamönnum hefur Lands-
virkjun látið kanna þann möguleika
að botnfella ársandinn í lóninu ofan
stíflunnar en með því yrði komið í veg
fyrir sandslit vatnsvéla og jafnframt
yrði Laxá í Aðaldal hlíft við sandinum.
Fyllingartími lóns við 10 m stíflu-
hækkun er áætlaður 15 ár en 30 ár við
12 m hækkun. Fjarlægja þyrfti sand
úr lóninu að fyllingartíma liðnum og
koma honum fyrir á viðunandi hátt.
Átta metra stífluhækkun myndi leysa
mesta rekstrarvandann að sandburð-
inum frátöldum en rýmið í slíku lóni
er ónógt til að taka við sandinum og
færi hann þá óheftur gegnum stöðina
og í neðri hluta Laxár. Eldri hug-
myndir um svipaða stífluhækkun og
hér er til umræðu gerðu ekki ráð fyrir
því að botnfella sandinn og fjarlægja
hann og er hugmyndin ný að því leyti.
Því hefur verið fleygt að Lands-
virkjun áformi að reisa fleiri virkjanir
í Laxá og eigi þá ósk heitasta að
leggja allan Laxárdal undir vatn enda
sé það einn hagkvæmasti virkj-
unarkostur landsins. Skemmst er frá
því að segja að engin slík áform eru
uppi og væri Landsvirkjun ljúft að
staðfesta það með hverjum þeim
hætti sem heimamenn teldu fullnægj-
andi. Ósk um bætt rekstrarskilyrði
við Laxárstöðvar snýr einvörðungu
að því að tryggja rekstur þeirra eigna
sem fyrir eru.
Aðrar hugmyndir að lausn
Frá því að Landsvirkjun kynnti hug-
myndir sínar um 10–12 metra stíflu-
hækkun og sandsöfnun í inntakslónið
hefur andstaða margra heimamanna
orðið ljós. Gagnrýnin hefur beinst
bæði að stærð lóns við 10 og 12 metra
hækkun og að sandsöfnuninni sem
margir óttast að lýta muni dalinn og
að erfitt verði að fjarlægja sandinn og
farga honum með viðunandi hætti.
Heimamenn hafa bent á þá lausn að
hefta sandinn nærri upptökum hans í
Kráká í Mývatnssveit eða neðar við
Haganes, og safna honum í lón sem
tæma mætti með einfaldari hætti en
inntakslónið. Þannig mætti einnig
hlífa efri hluta Laxár við sandi en
heimamenn virðast almennt sammála
um það að æskilegt sé að losna við
sandinn úr ánni. Reynist þetta ger-
legt væri vandkvæðalaust að miða
hækkun stíflunnar við 8 metra,
minnka þannig flatarmál lónsins og
komast hjá sandsöfnun í dalnum.
Framangreindar hugmyndir voru
ræddar á kynningarfundi Landsvirkj-
unar með stjórn Landeigendafélags
Laxár og Mývatns 17. febrúar síðast-
liðinn. Landsvirkjun óskaði þá eftir
því að Landeigendafélagið tilnefndi
tvo fulltrúa sína til þess að fylgjast
með athugun á framangreindum hug-
myndum og vera til ráðuneytis um
lausn sem sátt gæti náðst um.
Samstaða um lausn
Í lögum um verndun Mývatns og
Laxár segir: „Breytingar á hæð
vatnsborðs stöðuvatna og rennsli
straumvatna eru einnig óheimilar
nema til verndunar og ræktunar
þeirra, enda komi til sérstakt leyfi
Umhverfisstofnunar.“
Verði fyrrnefnt bráðabirgðaákvæði
í frumvarpi umhverfisráðherra ekki
að lögum eru Landsvirkjun allar
bjargir bannaðar til úrbóta á rekstr-
arskilyrðum Laxárstöðva hafi þær í
för með sér minnstu breytingu á
vatnsborði eða rennsli Laxár. Langur
vegur er þó frá að bráðabirgða-
ákvæðið eitt sér heimili stífluhækkun.
Helstu forsendur þess að hækka megi
stíflu og bæta inntaksskilyrði við Lax-
árstöðvar sýnast vera þær að:
1. Bráðabirgðaákvæði frumvarpsins
verði samþykkt.
2. Lokið verði við mat á umhverfis-
áhrifum framkvæmdarinnar.
3. Landeigendafélag Laxár og Mý-
vatns samþykki framkvæmdina á
grundvelli mats á umhverfisáhrif-
um og að
4. Umhverfisstofnun heimili fram-
kvæmdina á grundvelli matsins og
samþykkis Landeigendafélagsins.
Af þessu má ljóst vera að leið
Landsvirkjunar að því marki að
tryggja rekstrarskilyrði Laxárstöðva
verði torsótt nema að víðtæk sátt ná-
ist um lausn á vandanum, enda eru
það heimamenn sem hafa lokaorðið
um stífluhækkun í Laxá en ekki
Landsvirkjun.
Landsvirkjun og Laxá
Bjarni Bjarnason skrifar
um Laxárvirkjun ’Ósk um bætt rekstr-arskilyrði við Lax-
árstöðvar snýr einvörð-
ungu að því að tryggja
rekstur þeirra eigna
sem fyrir eru.‘
Bjarni Bjarnason
Höfundur er framkvæmdastjóri
orkusviðs Landsvirkjunar.
ÖLL innvinnsla lífeyris hjá launa-
fólki hérlendis ætti í grundvall-
aratriðum að vera eins, hvort sem
viðkomandi er alþing-
ismaður, hæstarétt-
ardómari, opinber
starfsmaður, verka-
maður, iðnaðarmaður
eða sjómaður. Því mið-
ur er það ekki svo. Hér
er launafólki gróflega
mismunað eftir því
hvort það er í stétt-
arfélögum innan Al-
þýðusambands Íslands
eða í félögum op-
inberra starfsmanna.
Ríkið greiðir helmingi
hærri lífeyri til opinberra starfs-
manna heldur en launafólks innan
ASÍ og bætir síðan gráu ofan á svart
með því að velta kostnaðinum sem af
því leiðir yfir á allan almenning í
landinu.
Misjafn lífeyrir
Mestu og bestu eftirlaunaréttindin
hafa alþingismenn og ráðherrar.
Lögð er áhersla á að þeir fái það góð-
an lífeyri að þeir geti hætt að vinna
um sextugt og lifað áhyggjulausu lífi
það sem eftir er ævinnar við að
skrifa æviminningar sínar, þar sem
þeir hæla sjálfum sér fyrir dugn-
aðinn. Tekjur þeirra hækka jafnvel
við það eitt að hætta að vinna. Til
þess að kóróna misréttið eru eft-
irlaun þessara fulltrúa fólksins rík-
istryggð og hækka í takt við þær
launahækkanir sem vinir þeirra í
Kjaradómi veita þeim.
Næstir koma opinberir starfs-
menn en ríkið greiðir 11,5% mót-
framlag í þeirra lífeyrissjóði gegn
4% framlagi starfsmanna. Þessi líf-
eyrir er ríkistryggður.
Síðast er svo allt launafólk á al-
mennum vinnumarkaði og þeir rík-
isstarfsmenn sem eru innan ASÍ.
Þessu fólki greiða atvinnurekendur
og ríkið 6% mótframlag gegn 4% ið-
gjaldi.
Eins og sjá má af fyrrgreindum
samanburði er hér er um hróplegt
ranglæti að ræða sem
ekki er hægt að rétt-
læta á einn eða neinn
hátt. Það sem er þó sið-
lausast í þessu öllu
saman er það að launa-
fólk á almennum vinnu-
markaði, sem er með
lélegustu lífeyrisrétt-
indin og lægsta kaupið,
er látið borga lífeyr-
isréttindi opinberra
starfsmanna með hærri
sköttum án þess að fá
sjálft að njóta sömu
réttinda.
Þennan ójöfnuð verður að jafna.
Það gengur ekki lengur að stjórn-
völd dragi þjóðina í dilka þannig að
svokallaðir opinberir starfsmenn
hafi góðan ríkistryggðan lífeyri með-
an lífeyrir verkafólks er rýr og háð-
ur gengi á stopulum verð- og hluta-
bréfamörkuðum. Þetta vita
stjórnvöld en láta eins og þeim komi
málið ekkert við.
Misréttið eykst
Eins og áður segir eru lífeyrisrétt-
indi landsmanna óheyrilega misjöfn
eftir því hvort viðkomandi launa-
maður vinnur hjá ríkinu og er í félagi
opinberra starfsmanna eða bara
verkamaður í vinnu á almennum
markaði. Þarna munar svo miklu að
lengur verður ekki við unað, sér-
staklega vegna þess að mismunurinn
fer vaxandi með hverju árinu sem
líður. Í stað þess að reyna að minnka
óréttlætið og jafna kjörin hafa þing-
menn allra flokka lagt sig fram við
að auka það, nú síðast með sérhönn-
uðu eftirlaunafrumvarpi fyrir Davíð
Oddsson forsætisráðherra. Það er
engu líkara en meirihluti þingmanna
telji sjálfsagt og eðlilegt að gróft
misrétti eigi að ríkja í lífeyrismálum
Íslendinga, það sýndi mikill og al-
mennur stuðningur þeirra við eft-
irlaunafrumvarpið hans Davíðs. Það
eina sem kom í veg fyrir að yfir 90%
alþingismanna styddu frumvarpið
voru harkaleg viðbrögð almennings
og skelegg mótmæli verkalýðshreyf-
ingarinnar gegn þessu ranglæti.
Ábyrgð stjórnvalda
Nú er málum svo komið að það tekur
langan tíma að jafna þann mikla
mun sem er innbyrðis á lífeyrisrétt-
indum Íslendinga og vegna mikils
kostnaðar verður það ekki gert
nema í áföngum á lengri tíma. Mikið
mega alþingismenn skammast sín
fyrir þann þátt sem þeir eiga í að
skipta þjóðinni í þessa tvo misjöfnu
hópa, á annan veginn ríkisstarfs-
menn sem fá góðan ríkistryggðan líf-
eyri og á hinn veginn almennt launa-
fólk sem fær helmingi lægri lífeyri,
sem háður er sveiflum á verð- og
hlutabréfamörkuðum.
Þennan uppsafnaða vanda verða
stjórnvöld að leysa, því það er í
þeirra verkahring að stíga fyrsta
skrefið til jöfnunar lífeyrisréttinda
allra landsmanna og bæta þannig
fyrir það misrétti sem þau hrundu af
stað. T.d. mætti hugsa sér að rík-
issjóður tæki að sér að greiða al-
mennu lífeyrissjóðunum þann kostn-
að sem sjóðirnir bera af greiðslu
örorkulífeyris. Slíkt myndi bæta
greiðslustöðu sjóðanna verulega og
gera þeim kleift að hækka eft-
irlaunalífeyririnn og jafna þannig að
hluta til núverandi misrétti.
Lífeyrisréttindi landsmanna
Sigurður T. Sigurðsson
skrifar um lífeyrismál ’Þennan uppsafnaðavanda verða stjórnvöld
að leysa …‘
Sigurður T. Sigurðsson
Höfundur er starfsmaður
Verkalýðsfélagsins Hlífar.
Í UMRÆÐUM á Alþingi á þriðju-
daginn kom glöggt fram að í utanrík-
isráðuneytinu velta menn því fyrir sér
að láta enn einu sinni
undan óbilgjörnum
kröfum Norðmanna
um aukna hlutdeild úr
norsk-íslenska síld-
arstofninum. Í svari við
ræðu minni var erfitt
að komast hjá því að
álykta að af hálfu Hall-
dórs Ásgrímssonar sé
ekki útilokað að gefa
eftir 3–5000 tonn af
hlut Íslendinga til að
friða Norðmenn. Það
kemur að mínu viti ekki
til greina. Það voru
ekki veiðar Íslendinga
á stórsíld sem gjör-
eyddu norsk-íslenska
stofninum heldur gríð-
arleg rányrkja Norð-
manna á ungsíld.
Árin 1950–1965
veiddu Norðmenn á
hverju einasta ári í
kringum 100 þúsund
tonn af seiðum innan
við tveggja ára aldur.
Sum árin veiddu þeir
miklu meira. Árið 1961 drápu þeir
skv. uppgefnum aflatölum um 300
þús. tonn af slíkum smáseiðum og
áratug síðar fast að 250 þúsund tonn-
um. Norska rányrkjan keyrði loks um
þverbak 1965 og 1966 þegar aðeins
0,1 prósent – eitt prómill – náði fjög-
urra ára aldri. Í reynd voru árgang-
arnir frá 1965 og fram að falli stofns-
ins veiddir svo látlaust að nýliðun í
stórsíldarstofninn varð engin. Seiðin
voru einfaldlega öll drepin áður.
Það verður að segja norskum fiski-
fræðingum til hróss að þeir hafa ekki
reynt að fela hlut Norðmanna í þess-
um grimmilega hildarleik. Fremstu
vísindamenn þeirra á sviði síld-
arfræða birtu árið 1980 yfirlitsgrein
um þróun og hrun stofnsins. Þetta
voru heiðursmennirnir
Olav Dragesund, Jo-
hannes Hamre og Öy-
vind Ulltang. Meðal nið-
urstaðna þeirra var
eftirfarandi staðreynd:
„Eina takmörkunin sem
þurfti til að koma í veg
fyrir eyðingu stofnsins
var að setja á árunum
fyrir 1960 reglur um lág-
marksstærð síldar í afla,
sem vernduðu 0- og 1-
árganginn.“
Það er í meira lagi
napurt þegar norskir
fræðimenn hafa betri
skilning á sögunni en ís-
lenskir ráðherrar. Það
hefði nægt að vernda
seiðin – sem í dag þætti
glæpur að veiða – til að
bjarga norsk-íslenska
stofninum. Norðmenn
eiga sannarlega góða
vináttu okkar skilda sem
góðir frændur. Í ljósi
óverjandi umgengni
þeirra við stofninn er
hins vegar fáránlegt að fallast á auk-
inn hlut þeirra. Halldór Ásgrímsson
verður að skilja það. Hann gerði
vondan samning árið 1996 sem batnar
ekki með því að gera annan verri
núna. Enn ein eftirgjöf verður aldrei
samþykkt af Samfylkingunni. Í þessu
máli verður hann að standa í lapp-
irnar þótt seint sé.
Vondan samning
má ekki gera verri
Össur Skarphéðinsson skrifar
um veiðar úr norsk-íslenska
síldarstofninum
Össur Skarphéðinsson
’Það er í meiralagi napurt þeg-
ar norskir
fræðimenn hafa
betri skilning á
sögunni en
íslenskir
ráðherrar.‘
Höfundur er formaður Samfylking-
arinnar og gamall síldarsjómaður.