Morgunblaðið - 26.02.2004, Blaðsíða 42

MINNINGAR
42 FIMMTUDAGUR 26. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Helgi Sæmunds-son fæddist í
Baldurshaga á
Stokkseyri 17. júlí
1920. Hann lést á
Landspítala í Foss-
vogi 18. febrúar síð-
astliðinn. Foreldrar
hans voru hjónin
Ástríður Helgadótt-
ir, húsmóðir, f. 28.8.
1883, d. 30.11. 1970,
og Sæmundur Bene-
diktsson, sjómaður,
f. 6.12. 1879, d. 5.
sept. 1955. Helgi var
næstyngstur níu
systkina. Þau eru:
Benedikt Elías, vél-
stjóri, f. 7.10. 1907; Guðrún, hús-
móðir, f. 19.2. 1909, d. 24.4. 1993;
Anna, húsmóðir, f. 21.2. 1909, d.
26.3. 1998; Ástmundur, bóndi, f.
23.10.1910, d. 28.7. 1985; Þorvald-
ur, kennari, f. 20.9. 1918 og Ást-
bjartur, skrifstofumaður, f. 7.2.
1926. Tvö systkini Helga, Þor-
gerður og Ágúst, dóu í frum-
bernsku.
Helgi kvæntist 23. október 1943
eftirlifandi eiginkonu sinni, Val-
nýju Bárðardóttur, f. 24. október
1917. Valný er dóttir Guðlaugar
Pétursdóttur, húsmóður, f. 13.8.
1895, d. 16.2. 1986, og Bárðar Jón-
assonar, sjómanns, f. 13.6. 1894, d.
25.7. 1964.
Helgi og Valný eignuðust níu
syni. Þeir eru: 1) Helgi Elías, f.
31.5. 1944, eiginkona Ásdís Ás-
mundsdóttir, f. 1946. Synir þeirra
eru: a) Ásmundur, f. 1969, í sam-
búð með Sigurborgu S. Guð-
mundsdóttur, og eiga þau þrjú
börn: Líneyju, Helga Guðmund og
ins 1952–1959. Starfsmaður Bóka-
útgáfu Menningarsjóðs 1959–
1990. Ritstjóri tímaritsins And-
vara 1960–1972. Í mennta-
málaráði 1956–1971, form.
ráðsins 1956–1967 og varaform.
1967–1971. Átti sæti í úthlutunar-
nefnd listamannalauna 1952–1978
og oft formaður. Fulltrúi Íslands í
dómnefnd um bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs 1961–1972.
Helgi sendi frá sér sjö ljóðabæk-
ur. Þær eru: Sól yfir sundum,
1940 (æskuljóð); Sunnan í móti,
1975, 2. prentun 1984 (ljóð 1935–
1975); Fjallasýn, 1977; Tíundir,
1979, (ljóð); Kertaljósið granna,
1981; Vefurinn sífelldi, 1987;
Streymandi lindir, 1997 (ljóð).
Önnur ritverk: Sjá þann hinn
mikla flokk, 1956 (palladómar
undir dulnefninu Lúpus); Í minn-
ingarskyni, 1967, (greinar); Ís-
lenskt skáldatal I og II, 1973 –
1976 (ásamt Hannesi Péturssyni).
Auk þess þýddi Helgi margar
bækur og eftir hann liggur fjöldi
greina og ritgerða sem hann
skrifaði í blöð og tímarit, einkum
um bókmenntir og menningarmál.
Þá bjó hann til prentunar ljóða-
söfnin Rósir í mjöll eftir Vihjálm
frá Skáholti, 1992, og Sóldagar
eftir Guðmund Inga Kristjánsson,
1993. Helgi hóf ungur þátttöku í
félagsmálum. Á skólaárum sínum
var hann formaður Sambands
bindindisfélaga í skólum. Hann
átti sæti í stjórn Sambands ungra
jafnaðarmanna og í miðstjórn Al-
þýðuflokksins. Hann var heiðurs-
félagi Karlakórsins Fóstbræðra.
Einnig var hann heiðursfélagi í
félaginu Akóges í Reykjavík.
Viðurkenningar: Móðurmáls-
verðlaun Björns Jónssonar, 1956;
verðlaun úr Rithöfundasjóði Rík-
isútvarpsins, 1977.
Útför Helga verður gerð frá
Hallgrímskirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15.
Ásdísi Emblu; b)
Helgi Sæmundur, f.
1975; c) Bárður Ingi,
f. 1984. 2) Óskírður
drengur (tvíburi) f.
31.5. 1944, d. sama
dag. 3) Gunnar, f.
20.6. 1946, d. 6.1.
1947. 4) Gísli Már, f.
14.11. 1947. 5) Sæ-
mundur, f. 5.7. 1949,
d. 21.11. 1973. 6)
Gunnar Hans, f. 4.5.
1951, eiginkona Sig-
rún Þórðardóttir, f.
1948. Börn þeirra
eru: a) Þórður Viðar,
f. 1975; b) Steinunn, f.
1978, í sambúð með
Birgi Steini Björnssyni. Dóttir
Steinunnar er Sigrún Ísgerður; c)
Gunnar Ingi, f. 1987. 7) Óttar,
f.5.5. 1953, d. 2.9. 1996, eiginkona
Ásdís Stefánsdóttir, f. 1952. Dæt-
ur þeirra eru: a) Unnur Helga, f.
1970, gift Ólafi Ingvari Arnarsyni,
þau eiga tvö börn, Örnu Dís og ný-
fæddan óskírðan son; b) Valný, f.
1975, í sambúð með Antoni Sig-
urðssyni. Þau eiga tvö börn: Birtu
Mjöll og Óttar. 8) Sigurður Helga-
son, f. 1.10. 1954, eiginkona Anna
B. Ólafsdóttir, f. 1951. Börn
þeirra eru: a) Stefán Ólafur, f.
1978; b) Alma, f. 1981; c) Sigríður,
f. 1983. 9) Bárður, f. 30.7. 1961,
eiginkona Svanhildur Jónsdóttir,
f. 1961. Börn þeirra eru: a) Ragn-
heiður, f. 1987; b) Helgi, f. 1990.
Helgi stundaði nám við Gagn-
fræðaskólann í Vestmannaeyjum
1936–1939 og lauk prófi frá Sam-
vinnuskólanum í Reykjavík 1940.
Blaðamaður við Alþýðublaðið
1943–1952, ritstjóri Alþýðublaðs-
„Ætlarðu að taka við mig ævi-
sagnaviðtal? Nei, fjandakornið! Ég
er svo ungur enn. Hins vegar skal ég
spjalla við þig um kveðskap, bæði
minn og annarra; ég er hvort eð er á
kafi í honum. Og ef eitthvað verður úr
þessu vil ég fá að lesa próförk sjálfur,
elskan mín. Ég þoli ekki prentvillur
eins og þú veist; þær eru mesti sóða-
skapur sem ég þekki; þær eru eins og
óværa á fallegum kvenmanni …“
Þessi ummæli Helga Sæmunds-
sonar rifjast upp fyrir mér, þegar ég
blaða í fjörugu viðtali við hann sem
birtist þegar hann var á sjötugsaldri.
Helgi var einn af þeim öfundsverðu
mönnum sem eru hafnir yfir allan
aldur; hann breyttist bókstaflega
ekkert þau rúmlega fjörutíu ár sem
við þekktumst; var ævinlega snöfur-
mannlegur í framgöngu, hress í tali
og skeleggur, fyndinn og málsnjall.
Ég get ekki stillt mig um að minn-
ast Helga fáeinum orðum við fráfall
hans í þakklætisskyni fyrir uppörv-
andi leiðsögn um ólgusjó blaða-
mennsku og skáldskapar. Hann var
lærimeistari minn og örlagavaldur
hvað ritstörf varðar; réð mig ungan
prófarkalesara og síðan blaðamann
við Alþýðublaðið, og æ síðan voru
samskipti okkar náin og skemmtileg.
„Þú ert réttlátur, elskan mín,“
sagði hann gjarnan við þá, sem hann
hafði velþóknun á, og ég var svo lán-
samur að fylla flokk þeirra.
Helgi Sæmundsson var fæddur á
Stokkseyri, en fluttist búferlum til
Vestmannaeyja fimmtán ára gamall
ásamt foreldrum sínum, Sæmundi
Benediktssyni, sjómanni og verka-
manni, og konu hans, Ástríði Helga-
dóttur. Hann hélt til Reykjavíkur og
settist í Samvinnuskólann um það bil
sem heimsstyrjöldin síðari var að
hefjast. Sama árið og hann útskrif-
aðist þaðan sendi hann frá sér ljóða-
bókina Sól yfir sundum (1940), og
henni var vel tekið, enda voru kvæði í
þá daga lesin betur og af fleirum en
nú; almenningur fjallaði um þau og
skipti sér af þeim.
Í Eyjum hafði Helgi skrifað blaða-
greinar og kunni því örlítið til verka á
því sviði. Af þeim sökum hljóp hann í
skarðið fyrir æskuvin sinn, Jón
Helgason, sem þá var orðinn blaða-
maður við Tímann. Einn góðan veð-
urdag árið 1943 var Helga svo boðin
vinna við Alþýðublaðið og frá því
sagði hann í áðurnefndu viðtali á
þessa leið: „Fyrsta daginn átti ég að
annast útlendar fréttir og fylla heila
síðu. Mér var ekki leiðbeint hið
minnsta; ég var bara lokaður inni í
kamesi og sagt að hlusta á útvarps-
stöðina BBC. Nú, mér tókst að skila
því sem til var ætlast dag frá degi.
Síðan fékk ég að spreyta mig á fleiri
sviðum blaðamennskunnar – og á
endanum varð ég ritstjóri blaðsins.“
Helgi vann við Alþýðublaðið í
sautján ár og var ritstjóri um helm-
ing þess tíma, eða 1952–1960. Stjórn-
mál og bókmenntir voru þeir mála-
flokkar, sem hann skrifaði mest um,
og lét að sér kveða á báðum sviðum
svo að eftir var tekið. Á veltiárum
hernáms og tímum kalda stríðsins,
þegar viðhorf til menningarmála
gjörbreyttust, var hann einn áhrifa-
mesti bókmenntagagnrýnandi lands-
ins. Íslensk ljóðagerð stendur í þakk-
arskuld við hann, því að hann varð
einna fyrstur manna til að viður-
kenna formbyltingu ungra skálda.
„Já, ég tók upp hanskann fyrir at-
ómskáldin,“ sagði hann. „Þau sættu
fordómum og ósanngirni og lentu í al-
veg einstaklega illvígri og fáránlegri
styrjöld. Það var barið á þeim ómjúk-
um höndum, svo að vægt sé til orða
tekið, og það hlaut að kalla fram
gagnaðgerðir. Allt þetta tal um bún-
ing, rím og stuðla og slíkt, það voru
deilur um keisarans skegg að mínum
dómi.“ Um hlutverk sitt sem gagn-
rýnanda komst hann svo að orði:
„Sumir tala illa um gagnrýnendur,
eins og allir vita. Ég má náttúrlega
ekki gera það, því að ég hef gamlan
glæp á samviskunni. En nú orðið sé
ég minnst eftir gagnrýninni af því
sem ég gerði hér áður fyrr og veitti
mér gleði og fullnægju. Það er ekki
að öllu leyti hollt að fást við gagnrýni,
sérstaklega ekki fyrir ungan mann
sem ætlar sér sjálfur að verða skáld.“
Svo fjölhæfur og slyngur var Helgi
Sæm. að mestar vinsældir meðal
landsmanna hlaut hann ekki fyrir op-
inber skrif um stjórnmál og skáld-
skap, heldur hliðarspor sín á þeim
sviðum.
Árið 1955 tók hann þátt í útvarps-
þætti Sveins Ásgeirssonar og botnaði
vísur ásamt þrem öðrum stórsnilling-
um: Steini Steinarr, Karli Ísfeld og
Guðmundi Sigurðssyni. Þeir félagar
voru skemmtikraftar síns tíma; þjóð-
in öll fylgdist með þáttum þeirra,
lærði utan að smellnustu vísurnar og
hafði ærið gaman af. Þótt hraðinn
skipti mestu máli í slíkum vísnaþátt-
um gátu stökur þeirra fjórmenninga
verið dýrt kveðnar og vandaðar. Í
þætti, sem haldinn var á heimaslóð
Helga í samkomuhúsinu í Vest-
mannaeyjum, var svohljóðandi fyrri-
parti varpað fram.
Margur hrósar maður drós,
meðan ljósin skína.
Og Helgi botnaði um hæl:
Lampinn ósar út við fjós,
ertu að frjósa, Stína?
Í sama þætti áttu snillingarnir að
glíma við vísuhelming sem var á
þessa leið:
Oft hefur heimsins forsjón fín
fært mér gleði í raunum.
Helgi reyndist hraðkvæðastur eins
og svo oft áður og mælti:
Það er meiri mæða en grín
að miðla skáldalaunum.
Þessi botn hefur áreiðanlega kom-
ið beint frá hjartanu, því að Helgi
gegndi því vanþakkláta starfi um
árabil að sitja í úthlutunarnefnd lista-
mannalauna. Einnig var hann annar
tveggja fulltrúa Íslands í dómnefnd
um bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs 1961–1972, og síðast en
ekki síst átti hann lengi sæti í
Menntamálaráði Íslands, var tvívegis
formaður þess, 1956–1959 og 1959–
1967 en varaformaður 1967–1971. Er
þá aðeins fátt eitt talið af þeim trún-
aðarstörfum sem hann gegndi á sviði
menningarmála.
Hitt hliðarsporið er palladómar
um alþingismenn, sem Helgi skrifaði
undir dulnefninu Lúpus og frægir
hafa orðið; þeir birtust fyrst í blöðum
en síðan ritinu Sjá þann hinn mikla
flokk (1956). Þetta er listileg bók sem
staðist hefur vel tímans tönn; fleyti-
full af litríkum mannlýsingum og
óvæntum athugasemdum. Um Einar
Olgeirsson sagði Lúpus meðal ann-
ars: „Honum lætur sýnu betur að
bregða sér í háloftsflug hugsjóna-
geimsins ofar rósrauðum skýjum en
klöngrast um hrjósturlönd stað-
reyndanna.“ Og Ólafur Thors fékk
þennan dóm: „Ef íslenskri stjórn-
málabaráttu er líkt við tafl, þá er
Ólafur Thors skákmeistarinn, hvort
sem mönnum líkar betur eða verr.“
Að loknu löngu starfi fyrir Alþýðu-
blaðið gerðist Helgi starfsmaður
Bókaútgáfu Menningarsjóðs og var
ómetanleg hjálparhella skáldum og
fræðimönnum við útgáfu verka
þeirra; einnig var hann ritstjóri And-
vara 1960–1972. Í einkalífi sínu var
hann gæfumaður; kvæntist hinn 23.
október 1943 mikilli öndvegiskonu,
Valnýju Bárðardóttur, sjómanns og
verkamanns á Hellissandi Jónasson-
ar – og þau eignuðust átta syni.
Enn er ótalinn sá þáttur í ævistarfi
Helga sem honum sjálfum þótti
mestu varða. Þrátt fyrir tímafreka
blaðamennsku, umfangsmikil bók-
menntaskrif og önnur afskipti af póli-
tík og menningarmálum vék ljóða-
gyðjan sjaldan langt frá honum
fremur en öðrum sem ánetjast henni
ungir. Hann birti öðru hverju kvæði í
tímaritum, og árið 1975 valdi hann úr
syrpu sinni og gaf út bókina Sunnan í
móti, ljóð 1937–1975. Þegar ísinn
hafði verið brotinn sigldi hver bókin í
kjölfar annarrar: Fjallasýn (1977),
Tíundir (1979), Kertaljósið granna
(1981), Vefurinn sífelldi (1987) og
Streymandi lindir (1997). Ef litið er
yfir safnið kemur í ljós að ljóðin eru
fjölbreytileg bæði að efni og ytri
gerð. Helgi yrkir jöfnum höndum
hefðbundið og frjálst og gerir ýmiss
konar formtilraunir. Mest ber á nátt-
úrustemmningum og tilfinningaljóð-
um, sem einkennast af vönduðu og
fáguðu orðfæri, en víða nýtur sín
einnig fljúgandi mælska hans og
landsþekkt kímni.
Við tvenns konar aðstæður þótti
mér persónuleiki Helga njóta sín sér-
staklega vel. Annars vegar á veit-
ingahúsum í hópi „réttlátra“ vina,
þegar samræðan hóf sig til flugs fyrir
hans tilverknað, og hins vegar á ferð
um landið þar sem hann lýsti nátt-
úruundrum og sögustöðum í lifandi
svipleiftrum. Dæmi um hið síðar-
nefnda er að finna í kvæðinu Við
Skjálfanda sem lýkur þannig:
Héruð þessi hæfa tröllum
hömrum girt í djúpum sæ.
Fiskur vakir í fljótum öllum
og framsóknarmaður á hverjum bæ!
Sannarlega er skarð fyrir skildi og
tilveran fátæklegri þegar Helgi Sæ-
mundsson hefur horfið til nýrra
heimkynna. Hans verður sárt sakn-
að. Ég votta Valnýju, sonunum og
öðrum aðstandendum innilegustu
samúð og kveð minn kæra vin með
tilvitnum í kvæði hans Vegurinn
heim:
Senn er leiðin á enda,
sumarið horfin tíð.
Mun þó helkuldann lifa
minningin skær og blíð.
Gylfi Gröndal.
Látinn er í Reykjavík Helgi Sæ-
mundsson, tengdafaðir minn, 83 ára
að aldri.
Tengdafaðir minn var einstakur
maður. Það sem einkenndi hann
öðru fremur var lífsgleði. Hann
kunni að njóta lífsins hvort sem var
í góðum félagsskap vina og kunn-
ingja eða hin síðari ár meira í hópi
fjölskyldu, barnabarna og barna-
barnabarna. Alls staðar varð hann
miðpunktur. Með hnyttnum tilsvör-
um og persónutöfrum hreif hann
alla með sér. Sögumaður var hann
mikill.
Ótrúleg þekking hans á mörgum
sviðum var brunnur sem alltaf mátti
sækja í. Engum hef ég kynnst, sem
þekkt hefur jafn marga menn, lífs og
liðna. Hvort sem það var bóndakona
úr Flóanum, persóna úr Njálu eða
rithöfundur frá Danmörku, aldrei
var komið að tómum kofunum.
Annað sem mér þótti einkenna
Helga var hlýja og kurteisi. Öll þau
ár sem við höfum átt samleið féll
aldrei styggðaryrði okkar á milli. Ef
mig vantaði bók að láni úr bókasafni
bókamannsins Helga var ekkert
sjálfsagðara. Þess nutu líka barna-
börnin. Þau leituðu óspart í fróðleik-
skistu afa síns þegar þau þurftu á að
halda vegna skólanáms eða annars.
Helgi var samvinnuskólamenntað-
ur, en ritstörf og bókmenntir urðu
starfsvettvangur hans. Hið mikla
bókasafn Helga var hans heilögu vé.
Þangað dró hann sig í hlé frá erli
dagsins. Og þá vildi Helgi gjarnan
vera einn. Kannski var hann stund-
um að yrkja. Yfirleitt talaði hann
ekki mikið um ljóðin sín. Allt í einu
var bara komin bók.
Ræðusnillingur var hann og virtist
alltaf tala átakalaust, en einu sinni
trúði hann mér fyrir því að hann færi
aldrei óundirbúinn í ræðupúlt. Slík
var virðing hans fyrir hinu talaða
orði.
Ég þekkti Helga best sem fjöl-
skyldumann og afa. Barnabörnum
sínum var hann afar kær og það var
gagnkvæmt. Allir í fjölskyldunni
nutu þess að heimsækja afa og ömmu
á Miklubrautinni þar sem alltaf var
glatt á hjalla og mikið spjallað.
„Helgaklúbburinn“ kveður foringja
sinn og fjölskyldan kveður og saknar
yndislegs manns.
Ásdís Ásmundsdóttir.
Margar góðar minningar leita
fram í hugann er ég minnist tengda-
föður míns Helga Sæm, nú á kveðju-
stundu.
Eitt af því fyrsta sem leitar fram í
hugann er frásagnargleði hans, af
bæði mönnum og málefnum. Ragn-
heiður dóttir mín heillaðist mjög af
„snúðasögunni“ hans þegar hún var
barn að aldri, en sagan er á þann veg
að Helgi, þá barn að aldri, var sendur
til að kaupa nokkra snúða með
kaffinu. Hann sneri hins vegar til
baka með 40 snúða. Þetta þótti þeirri
stuttu algjör snilld og skráði þessa
sögu hjá sér.
Eftir að sonur minn fæddist gaf
Helgi honum nafnið Kolur, enda
strákurinn dökkur yfirlitum. Til þess
að nafnið festist ekki við strákinn var
hann færður til skírnar og gefið nafn-
ið Helgi. Þetta þótti tengdaföður
mínum afar vænt um og urðu þeir
nafnar miklir mátar alla tíð. Ekki
spillti heldur að sá stutti var KR-ing-
ur eins og afinn, en tengdafaðir minn
fylgdist vel með fótboltanum og fór á
leiki þegar vel viðraði og heilsan
leyfði. Hann hefur líka alltaf fylgst
vel og náið með nafna sínum og lang-
aði að lifa það að sjá strákinn ferm-
ast, sem því miður verður ekki.
Helgi hafði mikla ánægju af ferða-
lögum og var fullur tilhlökkunar fyrir
allar ferðir. Ófáar ferðir fór hann
með fjölskyldu, bræðrum og vinum
sínum á æskuslóðirnar á Stokkseyri.
Hann hafði í þeim ferðum frá mörgu
að segja eins og venjulega. Ekki
spillti það ánægjunni að enda ferðina
á veitingastaðnum Við Fjöruborðið
og fá sér humarsúpu.
Eina mjög eftirminnilega ferð fór
ég með tengdaforeldrum mínum, en
það var til Mallorka á Spáni. Þar fór
tengdafaðir minn á kostum, fór með
ljóð eftir þjóðskáldin okkar og gerði
það bæði á hrífandi og áhrifaríkan
hátt með sinni sérstöku röddu.
Í lokin langar mig að kveðja
tengdaföður minn með ljóðinu hans
Spánarmyndir, sem urðu honum að
yrkisefni í þessari ferð okkar sam-
an.
Sóldagana sé ég ennþá
sindra einsog litríkt vor.
Aldrei hverfur hugarsjónum
haustið mitt á Cala d’Or.
Húsaröð í brattri brekku
brosir við mér lángan dag,
þó mun eyjan yndislegust
undir gullið sólarlag.
Ölduleiðir bátar bruna,
bliki slær á sand og grjót.
Hláturmildar heimasætur
hraða sér á stefnumót.
Spænskir dansar duna léttir,
drottníng verður sérhver mær.
Loksins þegar ljósið dvínar
leikur um mig svalur blær.
Myndir þessar hug og hjarta
hressa eins og fagurt ljóð.
Sindrar enn um sálu mína
sólskinið á Spánarslóð.
Hvíl í friði.
Svanhildur Jónsdóttir.
Þegar ég íhuga þau einkenni sem
helst prýddu hann afa kemur ýmis-
legt upp í hugann. Margir myndu
vafalaust nefna lífsgleðina og húm-
orinn. Af þessu átti hann nóg eins og
allir vita sem til hans þekktu eða
fylgdust með þjóðlífi um og eftir mið-
bik síðustu aldar. Afi átti sér að vísu
einnig bæði alvarlegri og róman-
HELGI
SÆMUNDSSON