Morgunblaðið - 04.03.2004, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FIMMTUDAGUR 4. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
E
inu sinni var fullyrt
á Vesturlöndum:
„Það gengur bara
alls ekki að allar
kínverskar fjöl-
skyldur eignist ísskáp, það yrði
allt of mikil mengun.“ Freon-
kerfið í kælitækjum var ástæða
óttans.
Tvennt er rangt við þessa full-
yrðingu. Annars vegar felst í
henni að ekki sé pláss fyrir fleiri
velmegunarríki. Jörðin þoli ekki
meiri neyslu, mengun og spill-
ingu sem henni óhjákvæmlega
fylgi.
Hins vegar að hún gefur ekki
möguleika á þeirri hugsun að vel-
megunarþjóðirnar geti dregið úr
neyslu sinni til að skapa rými fyr-
ir meiri
neyslu þróun-
arríkjanna.
Þetta atriði
felur einmitt í
sér meg-
inhugsunina í
hugtakinu sjálfbær þróun. Vel-
megunarþjóðirnar hafa nú á ann-
an áratug gert veika tilraun til að
tileinka sér aðferðafræði sjálf-
bærrar þróunar. Niðurstaðan er
að þeirra eigin neysla hefur auk-
ist og ríkisstjórnir þeirra hafa
veitt minna fé en áður til þróun-
araðstoðar.
Áfromin voru fögur, t.d. setti
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks fram stefnu sína í
umhverfismálum árið 1993.
Helsta markmið stjórnarinnar
var að „Ísland verði um næstu
aldamót hreinasta land hins vest-
ræna heims og ímynd hreinleika
og sjálfbærrar þróunar tengist
allri atvinnustarfsemi í landinu.“
Hugsunin mótaðist annars veg-
ar af ótta við þynningu ósonlags-
ins og hins vegar því að Gro
Harlem Brundtland, formaður
umhverfisnefndar Sameinuðu
þjóðanna 1992, hafði staðið fyrir
áhrifamikilli umhverfisráðstefnu í
Rio de Janeiro í Brasilíu. Sam-
þykkt niðurstaða nefndarinnar
varð þessi:
„Sjálfbær þróun er uppbygg-
ing sem fullnægir þörfum nú-
tímans án þess að stofna í hættu
getu kynslóða framtíðarinnar til
að fullnægja þörfum sínum. Hún
inniheldur tvö lykilhugtök: hug-
takið „þarfir“, sérstaklega frum-
þarfir hinna fátæku í heiminum
sem ættu að fá ýtrasta forgangs-
rétt; og hugtakið um „takmark-
anir“ sem tækni og skipulag set-
ur möguleikum umhverfisins til
að mæta þörfum nútíðar og fram-
tíðar.“ (Brundtland-skýrslan: Our
Common Future, bls. 43.)
Lykilhugtökin fela í sér svarið
við fullyrðingunni um ísskápana í
Kína eða að um leið og þörfum
þróunarríkja er sinnt þurfi vel-
megunarríki að draga úr neyslu.
Annars geta þau aldrei mæst á
miðri leið.
Þekking hérlendis á meginvið-
miðum sjálfbærrar þróunar
reyndist ekki mikil samkvæmt
viðhorfskönnun sem Þorvarður
Árnason, náttúrufræðingur og
verkefnisstjóri hjá Siðfræðistofn-
un Háskóla Íslands, og sam-
starfsfólk gerði á umhverfisvit-
und Íslendinga á vormánuðum
2003. (Mbl. 15.02.04.)
Þar kom fram að þeir tveir
þættir sem snúa mest að svar-
endunum sjálfum: 1. Að minnka
neyslu almennings á Vest-
urlöndum. 2. Að auka áhrif al-
mennings í ákvörðunum um um-
hverfismál, vega áberandi minnst
að mati svarenda fyrir sjálfbæra
þróun. Spurt var um mikilvægi
heimsmála fyrir sjálfbæra þróun
annars vegar fyrir veröldina
sjálfa og hins vegar fyrir þátt-
takendur sjálfa. Langmikilvæg-
ust voru talin atriðin að búa í
haginn fyrir velferð komandi
kynslóða og að bæta lífskjör í fá-
tækum löndum. Önnur mikilvæg
atriði voru talin að auka nýtni í
meðferð náttúruauðlinda, sporna
gegn hnattrænum umhverf-
isvandamálum og að auka hag-
vöxt á Íslandi og í ríkjum heims.
Breyting á eigin hegðun hugnast
því fólki síst.
Að takmarka þá neyslu sem
íbúar velmegunarríkja hafa vanið
sig á er sennilega margfalt erf-
iðara en að aðstoða fátæka. Hug-
myndin að draga úr öllum þess-
um óþarfa sem maður hefur
vanið sig á er ekki vinsæl: Að
stramma sig af jafnvel niður í
einn bíl á heimili, eitt sjónvarp,
einn kæliskáp, eina tölvu, einn
síma. Ganga, hjóla, taka strætó,
hafna óþarfa umbúðum á vörum,
flokka sorp, setja dagblöð, raf-
hlöður, mjólkurfernur og fleira í
endurvinnslu. Er það ekki til of
mikils mælst?
Leiðirnar til að vinna gegn eig-
in neyslu og áhrifum hennar á
þynningu ósonlagsins, gróður-
húsaáhrifin, mengun vegna
geislavirkra efna og á afkomu
ýmissa lífverutegunda eru lítt
kunnar í (neyslu)samfélaginu.
Orðtakið „margt smátt gerir eitt
stórt“ á vel við í þessu atriði, því
Íslendingar eru upp til hópa þjóð
neyslunnar. Hér er varla gert við
tæki lengur. Bili sími borgar sig
ekki að gera við hann, tölva, sjón-
varp, útvarp og önnur heim-
ilistæki eru einnota í þeirri merk-
ingu að við þætta fæst varla gert.
Hvað þá skó, föt eða annað því-
umlíkt. Fatnaðurinn er svo bara
sendur í dýrum gámum og með
góðri samvisku til Afríku þar sem
sólin skín, og engum myndi hug-
kvæmast að ganga í álafossúlpu
með trefil, eða rifnum gallabux-
um frá Noregi. (Litskrúðugt efni
í klæði er betur þegið.)
Stemmningin í (neyslu)
samfélaginu er óhjákvæmilega
afar hlynnt neyslunni. Kerfi
hennar er þess eðlis að mikið vill
meira. Skeri sig einhver úr og
selji bílinn til að ganga, hjóla og
fara í strætó verður hann fyrir
einhvers konar (neyslu)elti.
Stemmningin er miklu frekar að
skipta úr fólksbíl í jeppa þótt
maður hafi ekkert að gera við
hann og geyma vélsleða í garð-
inum.
Neysla af þessari stærðar-
gráðu eykur nú enn bilið milli
velmegunar- og þróunarríkja.
Sjálfbær þróun var vonarkenning
jafnt velmegunar- sem þróun-
arríkjanna. Ef til vill hefur hún
brugðist.
Bráðabirgðaniðurstaða: Breyt-
um eigin (neyslu)hegðun! (Eða
endurskoðum kenninguna.)
Fátækar
þjóðir II
Að takmarka þá neyslu sem íbúar
velmegunarríkja hafa vanið sig á er
sennilega margfalt erfiðara en að
aðstoða fátæka. Það er erfitt að hætta
öllu þessu „indæla“ óþarfa bruðli.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
SUMARDAGINN fyrsta 2003 tók
gildi ný reglugerð fyrir Garðyrkju-
skóla ríkisins. Með reglugerðinni
fékk Garðyrkjuskólinn formlega rétt
til að bjóða upp á nýtt nám á há-
skólastigi ásamt starfsmenntanámi á
6 námsbrautum. Síðustu misseri hef-
ur verið í gangi undirbúningsvinna
við skipulagningu þriggja nýrra há-
skólabrauta við skólann. Nám þetta
er fyrirhugað á hausti komandi og
um er að ræða hagnýtt háskólanám
með vinnu. Boðið verður upp á þrjár
námsbrautir garðyrkjutækni, skrúð-
garðyrkjutækni og skógrækt-
artækni, 30 eininga diplomanám með
möguleika á framhaldi til BS-gráðu.
Hér er um nýmæli að ræða, ekki síst
á sviði háskólanáms í skógrækt.
Skógræktartækni
Forsendur fyrir því að hægt sé að
bjóða upp á nám á háskólastigi eru
rannsóknir. Garðyrkjuskólinn hefur
stundað rannsóknir í garðyrkju og
trjárækt í rúm 60 ár. Fyrirhugaður
flutningur tilraunastöðvar skógrækt-
ar á Mógilsá á Garðyrkjuskólann
rennir enn traustari stoðum undir þá
rannsóknastarfsemi sem nú er
stunduð við Garðyrkjuskólann. Nú
þegar á sér stað víðtæk samvinna
Mógilsár og Garðyrkjuskólans m.a.
með uppbyggingu sameiginlegrar til-
raunavinnustofu og sameiginlegra
rannsóknaverkefna sem fara fram í
nýju tilraunagróðurhúsi skólans.
Uppbygging námsins
Námið er 30 einingar (60 ECTS) og
er skipulagt sem lotubundið fjarnám
á þremur önnun. Að loknu námi í
skógræktartækni skal nemandinn
hafa góða faglega þekkingu á grunn-
skipulagi, ræktun og nýtingu skóga,
og getað stjórnað uppbyggingu,
ræktun og nýtingu einstakra skóga.
Námið býr nemandann undir frekara
nám í skógrækt, m.a. með þjálfun í
sjálfstæðum og faglegum vinnu-
brögðum í þekkingaröflun.
Helstu námsgreinar eru aðferða-
og upplýsingafræði, trjáplöntuþekk-
ing, skógmælingar, hagnýt jarðvegs-
fræði, skógarvistfræði, plöntulífeðl-
isfræði trjáa, áætlanagerð í skógrækt
og skógræktaraðferðir. Við und-
irbúning námsins hefur
verið leitað til ýmissa sér-
fræðinga, innan og utan
skólans. Lögð er áhersla á
hina faglegu þrískiptingu
skógfræði þ.e. eiginlega
skógrækt (silviculture),
skógmælingar (forest
mensuration) og skóg-
ræktaráætlanir (forest
management).
Framtíðin
Ætla má að mikil eft-
irspurn sé eftir fólki með
hagnýta tæknimenntun á þessu sviði.
Helstu dæmi um starfsvettvang eftir
útskrift er m.a. Skógrækt ríkisins,
störf hjá landshlutabundnu skóg-
ræktarverkefnunum, sjálfstætt starf-
andi verktakar, ýmis sérfræðistörf
auk annarra starfa í græna geiranum.
Unnið er að samstarfssamningum
við aðra háskóla m.a. við Háskóla Ís-
land og Tækniháskóla Íslands þannig
að nemendur geti flutt með sér áunn-
ar einingar inn í annað nám t.d. líf-
fræði eða rekstrarfræði.
Hingað til hefur einungis verið
hægt að stunda nám sem þetta er-
lendis, við aðstæður sem eru um
margt frábrugðnar íslenskum að-
stæðum. Miðað við það fé sem áætlað
er að leggja í nýskógrækt á næstu ár-
um er það vissa skólans að hér sé ver-
ið að mæta töluverðri eftirspurn á
sviði skógræktarnáms. Nánari upp-
lýsingar má fá á skrifstofu skólans og
heimasíðu: www.reykir.is
Hagnýtt háskólanám
við Garðyrkjuskólann
Sveinn Aðalsteinsson
og Ólafur Melsted skrifa
um skólamál
’Forsendur fyrir því aðhægt sé að bjóða upp á
nám á háskólastigi eru
rannsóknir.‘
Sveinn er skólameistari
Garðyrkjuskóla ríkisins og
Ólafur er aðstoðarskólameistari.
Sveinn Aðalsteinsson Ólafur Melsted
ELDRI borgarar hafa vitað það
lengi að alltaf er verið að sauma að
þeim sem minnst mega sín í þjóð-
félaginu, ekki síst öldruðum.
Það er hins vegar sárast þegar það
kemur þaðan sem þeir eiga sér síst
von. Á fræðslufundi Félags eldri
borgara í Reykjavík (FEB) hinn 20.
september sl. flutti forstjóri Trygg-
ingastofnunar (TR)
ræðu og sagði meðal
annarrs: „Trygginga-
stofnun er miðstöð vel-
ferðarkerfisins, þar
sem menn sækja rétt
sinn“. Einnig var farið
fögrum orðum um
aukna upplýsingaþjón-
ustu TR við aldraða.
En eftir að hafa
skoðað vandlega bréfa-
skriftir TR til lífeyris-
þega í nóv. 2003 og í
nóv. 2002, þá er það
greinilegt að hann hef-
ur rétt fyrir sér,
aldraðir verða að sækja
sinn rétt, og upplýs-
ingar liggja ekki á
lausu.
Því er sérstaklega
áhugavert að benda á
það sem ekki er nefnt í
þessum bréfum og TR
kýs þar með að þegja
yfir. Í bréfi frá TR í
nóv. 2003, þar sem beð-
ið er um tekjuáætlun fyrir árið 2004,
er tillaga TR að hækka áætlaðar
greiðslur úr almennum lífeyr-
issjóðum um 10%, á milli áranna 2002
og 2004, en þeir nefna ekki í bréfinu
forsendur hækkunarinnar né pró-
senttölu. Ekki er heldur bent á þá
staðreynd að greiðslur úr almennum
lífeyrissjóðum fylgja verðlagsvísitölu
og hækka því vart meira en um 5–6%
á þessu tímabili. Þetta vita þessir
menn fullvel, en leyfa sér þó að segja
í umræddu bréfi: „Sérstök athygli er
vakin á eftirfarandi: Að tekjuáætlun
sé í sem bestu samræmi við væntan-
legar tekjur ársins 2004“ og: „Að
ábyrgðin á því að tekjuáætlunin sé
rétt er á ykkar hendi !(leturbreyting
mín). Það er fráleitt að halda því
óbeint fram að TR beri hér ekki
mikla ábyrgð.
TR lætur greinilega nota sig til
þess að hafa allar áætlanir sem
hæstar, og þar með lægri greiðslur
tekjutengds lífeyris. Að vísu er lofað
leiðréttingu seint á árinu 2005, og
þannig er TR samkvæmt skipun að
ofan að hjálpa ríkinu að
ná sér í ódýr lán á
kostnað „forríkra“ elli-
lífeyrisþega! Lög segja
5,5% vexti en engar
verðbætur eru nefndar.
Ekki er síður áhuga-
vert að rifja upp atriði í
bréfi TR til ellilífeyr-
isþega í nóv. 2002. Þar
er nefnt að breytingar
verði skv. nýsamþykkt-
um lögum, þannig að
framvegis (frá árinu
2003) verði tekjutengd-
ar bætur miðaðar við
tekjur sama árs, en
ekki eins og undanfarin
ár við tekjur næstu ára
á undan. Í bréfinu er
höfuðáherslan lögð á að
menn gefi TR ótak-
markað leyfi til að
hnýsast í skatta-
skýrslur þeirra, þó að
þeim sé nóg að fá upp-
gefnar tekjur manna.
Þá eru menn beðnir að
senda inn tekjuáætlun fyrir árið
2003, og í þetta sinn án ábendinga frá
TR.
Hins vegar er vandlega þagað yfir
því að þessar breytingar þýða það að
allar tekjur ársins 2002, hvort sem
um er að ræða atvinnu-, lífeyrissjóðs-
eða fjármagnstekjur muni ekki hafa
nein áhrif á upphæð tekjutengdra
bóta frá TR, þegar upp er staðið.
Þetta „skattfrelsisár“ var greini-
lega einkamál TR og þeirra fáu sem
gerðu sér grein fyrir því hvað þessar
breytingar þýddu í raun og veru. Al-
mennir lífeyrisþegar máttu umfram
allt ekki komast á snoðir um þetta.
Því að þarna höfðu þeir tækifæri til
þess að selja gömul húsbréf, hluta-
bréf eða önnur verðmæti og greiða
aðeins fjármagnstekjuskatt, án þess
að þurfa að sæta skerðingum lífeyris
frá TR vegna fjármagnstekna þessa
árs. Halda einhverjir ennþá að TR
hugsi fyrst og fremst um hagsmuni
lífeyrisþega?
Forstjóri TR, sagði einnig í áður-
nefndri ræðu að kerfið sé orðið flókið
og að endalausar tekjutryggingar
samkvæmt lögum frá Alþingi eigi þar
stærstan hlut að máli. Skammirnar
vegna þess fengi svo starfsfólk TR.
Ég get tekið undir hans orð um enda-
lausar tekjutryggingar lífeyris, en
eftir að hafa grandskoðað bréf TR til
lífeyrisþega undanfarin ár þá undr-
ast ég ekki lengur að TR fái stundum
orð í eyra og að þeir eigi það jafnvel
skilið.
Nýjasta svar forstjóra TR, vegna
kvörtunar LEB, sýnir að stofnunin
er ennþá múlbundin af stjórnvöldum
um að hafa tekjuáætlunina sem
hæsta, og TR má þar engu um ráða.
Hins vegar lofa þeir leiðréttingu sé
um hana beðið. Þess vegna skora ég
á alla sem fá greiðslur úr almennum
lífeyrissjóðum að krefja TR um leið-
réttingu. Allir vita núna heildar-
greiðslur síðasta árs frá lífeyrissjóð-
unum í greiðsluyfirliti sjóðanna.
Hæfilegt er að hækka þær árs-
greiðslur um 2,5%, og tilkynna TR
um þá endurskoðuðu tekjuáætlun
fyrir árið 2004, og láta þar með vita
að það er fylgst með gjörningum
þeirra. Félög eldri borgara munu án
efa veita aðstoð við þetta.
Það tekur því varla að nefna það að
TR hefur svikið loforð um það að
segja lífeyrisþegum það við hvaða
tekjuáætlun ársins 2004 greiðslur
TR eru miðaðar. Þeirra tölvukerfi er
greinilega svo lélegt að það getur
ekki einu sinni tilgreint á greiðslu-
seðli forsendur eigin útreikninga.
Það er því sannarlega rétt hjá for-
stjóra TR að aldraðir verða „að
sækja sinn rétt“.
Að sækja sinn rétt
Pétur Guðmundsson
skrifar um lífeyrismál
’ … skora ég áalla sem fá
greiðslur úr al-
mennum lífeyr-
issjóðum að
krefja TR um
leiðréttingu.‘
Pétur Guðmundsson
Höfundur er verkfræðingur.