Morgunblaðið - 27.03.2004, Síða 58

MINNINGAR
58 LAUGARDAGUR 27. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Með nokkrum orð-
um viljum við hjónin
kveðja Guðmund
Pálmason samstarfs-
mann okkar í fjörutíu
ár. Fyrstu kynni Hrefnu af Guð-
mundi voru þegar hann kenndi Z-
bekk Menntaskólans í Reykjavík
eðlisfræði. Axel vann í sumarvinnu
1962 og 1963 með Guðmundi við
mælingar á hitastigi í borholum og
fékk að mæla nokkrar bylgjubrots-
mælingar sem urðu síðar hluti af
doktorsverkefni Guðmundar. Þessi
tvö verkefni ásamt umsjón með öfl-
un þyngdarmælinga af landinu öllu
urðu með merkustu rannsóknar-
verkefnum Guðmundar. Við kynnt-
umst Guðmundi betur þegar við
komum til starfa sem fullmenntaðir
sérfræðingar í upphafi áttunda ára-
tugarins. Jarðhitadeild var á þess-
um árum frjór vinnustaður þar sem
fjöldi ungs fólks, menntað víðsveg-
ar í heiminum, kom saman og lagði
sitt af mörkum til að hitaveituvæða
Ísland og byggja fyrstu jarðhita-
orkuverin. Guðmundur var á þess-
um árum mjög heppilegur stjórn-
andi fyrir þennan hóp, hæfilega
afskiptalaus og leyfði einstakling-
unum að njóta sín en hafði þó frum-
kvæði að mörgum verkefnum.
Hann var fyrst og fremst vísinda-
maður, bæði vandvirkur og íhugull,
og setti fram líkan sitt sem skýrði
myndun og gerð jarðskorpu Ís-
lands. Hrefnu er í minni vísinda-
grein sem hún vann með Guðmundi
um jarðskorpu Íslands ásamt flest-
um sérfræðingum Jarðhitadeildar.
Greinin var kynnt á erlendri ráð-
stefnu og fóru þau þangað saman. Í
þeirri ferð kom vandvirkni Guð-
mundar vel í ljós er nær hver mín-
úta flugferðarinnar var nýtt til að
fara yfir erindið, nostra við fram-
setningu og tryggja að engir endar
væru lausir. Í gosinu í Vestmanna-
eyjum útveguðu rannsóknarstofn-
anir Almannavörnum sérfræðinga á
vakt í Heimaey sem voru til ráð-
gjafar og fylgdust með þróun um-
brotanna. Allflestir jarðvísinda-
menn tóku þátt í þessu. Þegar röðin
kom að Hrefnu vildu Almannavarn-
ir ekki leyfa að kona færi út í Eyjar.
Guðmundur var fastur fyrir og
sagði að Hrefna væri næst í röðinni
og enginn annar sérfræðingur
stofnunarinnar færi fyrr en hún
hefði staðið sína vakt.
Samskipti okkar við Guðmund
minnkuðu með árunum, en á síðasta
ári áttum við bæði mjög ánægjuleg
GUÐMUNDUR
PÁLMASON
✝ GuðmundurPálmason fædd-
ist á Oddsstöðum í
Dalasýslu 11. júní
1928. Hann lést á
Landspítalanum við
Hringbraut 11. mars
síðastliðinn og var
útför hans gerð frá
Dómkirkjunni 24.
mars.
fagleg og persónuleg
samskipti við Guð-
mund. Hann aðstoðaði
Hrefnu við að taka
sýni úr heitum laugum
á Vestfjörðum og að-
eins eru fáar vikur síð-
an við ræddum saman
um eðli jarðhitans og
gerð jarðskorpunnar
undir Íslandi og Axel
sendi honum uppkast
að grein til yfirlestrar
án þess að vita að hann
lá þá banaleguna.
Við vottum Ólöfu og
afkomendum Guð-
mundar samúð okkar.
Hrefna Kristmannsdóttir,
Axel Björnsson.
Guðmundur Pálmason var áhrifa-
maður í mínu lífi. Það byrjaði með
því að hann skrifaði fyrir mig um-
sókn um skólavist í háskóla í Stokk-
hólmi. Seinna starfaði ég svo undir
handarjaðri hans um margra ára-
tuga skeið á Jarðhitadeild Orku-
stofnunar.
Undir stjórn Guðmundar dafnaði
starfsemi Jarðhitadeildar svo vel að
hún varð ein virtasta stofnun í
heimi á sviði jarðhitarannsókna.
Kom þar til víðsýni Guðmundar og
eiginleikar hans að treysta sam-
starfsmönnum sínum til að finna
góðar lausnir á öllum málum. Guð-
mundur sýndi jafnan gott fordæmi í
þessari vinnu, bæði sem traustur
vísindamaður og þægilegur stjórn-
andi. Við sem áttum því láni að
fagna að starfa með honum að þess-
um málum erum stolt af þeim ár-
angri sem Jarðhitadeild náði.
Við Ingibjörg sendum Ólöfu og
fjölskyldu innilegar samúðarkveðj-
ur.
Valgarður Stefánsson.
Með láti Guðmundar Pálmason-
ar, fyrrverandi forstöðumanns jarð-
hitadeildar Orkustofnunar, er
genginn einn af frumkvöðlum jarð-
hitafræðilegra rannsókna á Íslandi
eins og þær eru í dag. Undirritaður
varð þess aðnjótandi að starfa und-
ir stjórn og í samvinnu við Guð-
mund um langt árabil og féll þar
aldrei skuggi á. Þrátt fyrir erilsamt
starf í daglegum rekstri jarðhita-
deildarinnar ásamt ráðgjafarstörf-
um fyrir ýmsa aðila gaf hann sér
ávallt tíma til þess að leggja hönd á
plóginn til úrlausnar vandamálum
sem upp kunnu að koma í sambandi
við einstök verkefni jarðhitadeildar.
Eitt af verkum Guðmundar var að
stuðla að því að allflestir sérfræð-
ingar jarðhitadeildarinnar rituðu
greinar um rannsóknir sínar á jarð-
hita og myndun hans fyrir jarðhit-
aráðstefnu Sameinuðu þjóðanna,
sem haldin var í San Francisco árið
1975, og fluttu þeir margir sjálfir
erindi sín á ráðstefnunni.
Árið 1964 tók Guðmundur við
stöðu forstöðumanns jarðhitadeild-
ar raforkumálastjóra sem síðar
varð jarðhitadeild Orkustofnunar.
Um það leyti voru hafnar og stóðu
yfir umfangsmiklar jarðhitaboranir
á höfuðborgarsvæðinu. Voru þær
gerðar með jarðbornum Dofra, sem
upphaflega var í eigu ríkisins og
Reykjavíkurborgar og Jötni sem
Jarðboranir áttu.
Boranir þessar urðu til þess að
unnt var að fullnægja heitavatns-
þörf mestallrar Reykjavíkurborgar
svo og nágrannabyggðanna Garða-
bæjar, Hafnarfjarðar og Mosfells-
bæjar í samvinnu við Hitaveitu
Reykjavíkur.
Boranir voru gerðar á Laugar-
ness- og Elliðaársvæðunum í
Reykjavík svo og í Mosfellssveit,
bæði í Mosfellsdal og við Suður-
Reyki. Jafnframt voru boraðar
djúpar holur á Seltjarnarnesi og
Hitaveita Seltjarnarness stofnsett
upp úr því, um 1973, sem sjálfstætt
fyrirtæki. Staðsetning margra nýju
holnanna var byggð á verkum Guð-
mundar sem sérfræðings við jarð-
hitadeild raforkumálastjóra frá
1955. Stóð hann þar ásamt Gunnari
Böðvarssyni fyrir mælingum á hita-
stigli í flestum eldri borholum á Ís-
landi til þess að kanna líklegan
berghita í nánd og neðan við þær.
Þessi orð eru ekki rituð til þess
að tíunda verk Guðmundar á jarð-
hitasviðinu né margvísleg félags og
trúnaðarstörf önnur, heldur til þess
að koma á framfæri þakklátssemi
fyrir að hafa haft aðstöðu til að
starfa með Guðmundi og njóta
góðra ráða hans. Eiginkonu hans og
sonum og fjölskyldum þeirra svo og
öðrum aðstandendum votta ég sam-
úð mína.
Þorsteinn Thorsteinsson.
Það er nærri sanni, að ég hafi
þekkt Guðmund Pálmason alla
mína ævi, eða í 29 ár. Guðmundur
var góður vinur föður míns, Stein-
gríms Baldurssonar, síðan þeir
voru sessunautar í Menntaskólan-
um í Reykjavík fyrir mörgum árum.
Leiðir Guðmundar og föður míns
skildi um tíma, er þeir fóru báðir
utan til náms, en þeir settust síðan
báðir að á Íslandi og tóku upp þráð-
inn að nýju.
Ég hef heimsótt Ólöfu og Guð-
mund með foreldrum mínum og
bræðrum allt frá barnæsku og
minnist þess, að það var alltaf nota-
legt og ánægjulegt að koma til
þeirra. Hjá Guðmundi er stórt
skákborð, og einhvern tímann byrj-
uðum við að tefla hvor við annan.
Það fyrsta sem ég man eftir í sam-
bandi við þessar viðureignir, er að
Guðmundur var spurður að því,
hvort ekki væri skynsamlegt, að
hann leyfði mér einhvern tíma að
vinna sig. Guðmundur svaraði, að
það væri betra að gera það ekki, því
að, ef hann leyfði það, þá hefði ég
ekki eins mikla ánægju af að vinna
sig, þegar sá tími kæmi, að það
tækist í raun og veru. Það má segja,
að skákin hafi í fyrstu og reyndar æ
síðan tengt okkur Guðmund saman.
Á ég honum mjög mikið að þakka á
því sviði. Seinna fundum við fleiri
sameiginleg áhugamál og ræddum
líka um aðra hluti lífsins.
Ég er ákaflega þakklátur fyrir að
hafa notið þeirrar gæfu að kynnast
Guðmundi Pálmasyni. Mér fannst
Guðmundur vera ákaflega þroskað-
ur maður, sem sýndi, að með heið-
arleika gagnvart sjálfum sér og
öðrum eru engin mannleg viðfangs-
efni óyfirstíganleg.
Ég kveð Guðmund Pálmason með
trega og miklum söknuði í hjarta.
Ólöfu og sonunum tveimur, Magn-
úsi Atla og Jóni Pálma, sendi ég
innilegar samúðarkveðjur.
Héðinn Steingrímsson.
Leiðir okkar Guðmundar Pálma-
sonar lágu einkum saman í
tengslum við skák, bæði við skák-
borðið og í félagsmálum skákhreyf-
ingarinnar. Guðmundur var um
áraraðir í fremstu röð íslenskra
skákmanna, tefldi meðal annars á
þrem ólympíumótum. Hann tók
þátt í fjölmörgum skákmótum, æv-
inlega með góðum árangri. Við velt-
um því oft fyrir okkur hve langt
Guðmundur hefði náð við skákborð-
ið ef hann hefði tekið skákina „al-
varlega“. Guðmundur Arnlaugsson
sagði um Guðmund Pálmason að
hann hefði aldrei látið skákina tefja
sig, hann sinnti sínu námi og starfi
af kostgæfni, var forystumaður í
jarðhitarannsókunum á Íslandi, for-
stöðumaður jarðhitadeildar Orku-
stofnunar, doktor í jarðeðlisfræði.
Athuganir hans á jarðskorpunni við
Ísland með bylgjubrotsmælingum,
sem fram koma í doktorsritgerð
hans eru stórmerkar og þær kenn-
ingar sem hann setti fram um land-
rek í kinematisku rekmódeli er mér
er sagt að séu undirstaðan undir
skilning manna á landreki á Íslandi
í dag. Landreksmódelið skýrir
hvernig nýmyndun jarðskorpu á
sér stað í stórum dráttum í gosbelt-
inu og gerir jafnframt kleift að
reikna út líklegt hitastig djúpt í
skorpunni.
En ef hann hefði helgað sig skák-
inni? Hvað þá? Flest okkar velta
fyrir sér spurningunni einhvern
tíma á lífsleiðinni, ef ég hefði gert
þetta þá hefði … Alltaf þegar ég
hugsa um skákina og Guðmund
Pálmason kemur þessi sama sögn
upp í huga mér, hefði … Við sem
vorum ungir þá spurðum okkur oft
með söknuði hve langt hann hefði
getað náð ef hann hefði fórnað
meiri tíma fyrir skákina. En Guð-
mundur Pálmason hagaði lífi sínu
þannig að hann þurfti ekki á neinu
hefði að halda. Í rauninni var hann í
fremstu röð alls staðar þar sem
hann beitti sér.
Við kynntumst þegar róstusamt
var í íslenskri skákhreyfingu. Þá
bar hitinn og kappið menn stundum
af leið og stundum féllu orð sem
mönnum fannst eftir á að betur
væru ósögð. Mitt í þeim deilum og
orrahríð tókst Guðmundi ævinlega
að hefja sig upp yfir ágreininginn
og beina sjónum manna að aðal-
atriðum á þann hátt að enginn van-
treysti honum. Og nú koma mér í
hug orð Björns M. Olsen sem hann
sagði um Finn Jónsson þegar ill-
vígar deilur voru ræddar: „Til hans
vissi ég aldrei óhreint orð né verk.“
Á þessum árum lagði einn vinur
minn fyrir mig erfiða spurningu:
„Setjum svo að þú stæðir frammi
fyrir erfiðu deilumáli sem varðaði
þig og þjóðfélagið allt miklu.
Ákveðið væri að leggja málið í dóm
eins manns og allir yrðu að una
þeim dómi. Hvaða mann mundir þú
telja svo réttsýnan að þú gætir
treyst honum fyrir slíku verkefni?“
Ég hugsaði mig dálítið um en sagði
síðan. „Ég mundi velja Guðmund
Pálmason.“ En þessi vinur minn
hélt áfram og sagði: „Ef þú ættir að
lýsa Guðmundi Pálmasyni með
einni setningu hver væri hún?“ Ég
fórnaði höndum, það er ekki hægt
að lýsa manni með einni setningu.
Ég lét mig samt hafa það og sagði:
„Orð hans eru betri en loforð
margra annarra“. Þó að langt sé um
liðið og mikið vatn hafi runnið til
sjávar frá því þetta var, held ég að
ég mundi nú svara spurningunni
eins.
Það sem mest einkenndi skap-
höfn Guðmundar Pálmasonar var
jafnvægi, innri styrkur og öryggi,
eiginleikar sem mjög komu fram
við skákborðið. Guðmundur var
hlýr og traustur persónuleiki, vinur
vina sinna. Mér fannst skapgerð
hans smíðuð úr svo hreinum og
traustum málmi að þar félli aldrei
á. Guðmundur Pálmason tróð ekki
illsakir við neinn mann að fyrra
bragði en hann var fastur fyrir og
þoldi ekki yfirgang.
Nú er þessi vinur minn genginn.
Honum tókst að lifa lífi sínu þannig
að til eftirbreytni er. Lengi mun ís-
lensk skákhreyfing muna Guðmund
Pálmason.
Ég sendi Ólöfu, sonum þeirra og
vinum samúðarkveðjur.
Guðm. G. Þórarinsson.
Guðmundur Pálmason, skák-
meistari og fyrrverandi forstöðu-
maður jarðhitadeildar Orkustofn-
unar, er látinn á 76. aldursári.
Guðmundur var fyrr á árum í
hópi kunnustu skákmanna þjóðar-
innar; ég átti því láni að fagna að
eiga samleið með honum á þeim
vettvangi um langt árabil. Með okk-
ur stofnuðust traust vináttubönd
sem aldrei bar skugga á þótt vissu-
lega væri stundum tekist á af mik-
illi kappsemi á reitunum 64. Það er
mikil eftirsjá að Guðmundi Pálma-
syni sem á farsælli vegferð sinni
ekki einasta auðgaði íslenskt skák-
líf með eftirminnilegum hætti –
heldur og einnig hið íslenska og al-
þjóðlega vísindasamfélag – sem
naut góðs af merkum fræðistörfum
hans og rannsóknum á vettvangi
jarðvísindanna. Með Guðmundi er
genginn mikill hæfileikamaður og
sannur heiðursmaður. Á skilnaðar-
stund kveð ég hann með virðingu;
þakka honum samfylgdina um æv-
intýralendur skákarinnar – og
trausta vináttu.
Guðmundur leit aldrei á skákina
sem köllun, heldur fyrst og fremst
sem íþrótt sem honum var sérstak-
lega hugleikin, enda hneigðist hug-
ur hans snemma til náms. Að stúd-
entsprófi loknu 1949 hélt hann til
Svíþjóðar og útskrifaðist sem eðl-
isverkfræðingur frá Kungliga
Tekniska Högskolan í Stokkhólmi
1955. Hann aflaði sér frekari
menntunar í Bandaríkjunum með
MS-prófi frá Purdue háskólanum í
Lafayette 1957 og hlotnaðist nafn-
bótin Dr. scient. í jarðeðlisfræði frá
HÍ 1971 er hann varði doktorsrit-
gerð sína um jarðeðlisfræðilega
könnun á jarðskorpu Íslands. Eftir
að Guðmundur hóf störf hér heima
að námi loknu fór hann fljótlega að
láta að sér kveða í sínu fagi og varð,
þegar fram liðu stundir, einhver
færasti sérfræðingur þjóðarinnar á
sviði orkumála og jarðeðlisfræði.
Hann var einn þeirra sem vann
verk sín í kyrrþey en varð engu að
síður vel kunnur víða um lönd fyrir
rannsóknir sínar og fræðistörf.
Guðmundi hlotnuðust margvíslegar
viðurkenningar um ævina fyrir
störf sín hérlendis og erlendis; ég
eftirlæt það mér fróðari mönnum
að gera þeim þætti nánari skil.
Að eðlisfari var Guðmundur mað-
ur hógvær og látlaus í framkomu en
það duldist engum einbeitnin og
sigurviljinn sem undir bjó þegar út
í skákina var komið. Hann var góð-
ur félagi, gæddur góðri kímnigáfu
og traustur hlekkur í keðjunni þeg-
ar reyndi á liðsheildina í sveita-
keppnum, svo sem Ólympíumótum
og heimsmeistaramótum stúdenta.
Á þessum mótum stóð hann fyrir
sínu og var jafnan einn helsti mátt-
arstólpinn í liðinu. Mér er sérstak-
lega minnisstæð frammistaða hans
á stúdentamótinu í Lyon 1955 þar
sem hann tefldi eins og sá sem vald-
ið hefur og vann hverja skákina á
fætur annarri gegn þekktum skák-
köppum. Taflmennska hans í þessu
móti bar því glöggt vitni hvers hann
var megnugur og verður mér ávallt
óræk sönnun þess hversu miklum
hæfileikum hann var búinn. Upp í
hugann koma svo minningarnar frá
svæðamótinu í Marianske Lazne
(Marienbad) í Tékkóslóvakíu 1954
þar sem við Guðmundur tefldum
báðir fyrir Íslands hönd. Upphaf-
lega átti Guðmundur að vera að-
stoðarmaður minn í mótinu og hafði
fengið tímabundið leyfi frá náminu í
Stokkhólmi til að sinna því verkefni
en málin skipuðust á þann veg að
Guðmundur varð einn þátttakend-
anna þar sem einn erlendu kepp-
endanna hafði gengið af skaptinu.
Mér er það í fersku minni hversu
fór að fara um aðra keppendur í
mótinu, sérstaklega þá öflugri, sem
töldu sig eiga vísan farmiða á næsta
millisvæðamót, þegar Guðmundur
tók að raka til sín vinningum í
fyrstu umferðunum. Eftir 3 um-
ferðir var Guðmundur í efsta sæti
með fullt hús vinninga og eftir 5
umferðir vorum við Guðmundur
jafnir í 3.–4. sæti með 4 vinninga
hvor, aðeins hálfum vinninga á eftir
efstu mönnum. Á tímabili virtist því
stefna í það að tveir Íslendingar
ynnu sér rétt til þátttöku á milli-
svæðamóti, en því miður dapraðist
okkur flugið þegar á leið og farmið-
arnir á millisvæðamótið féllu í aðrar
hendur. En þetta voru góðir dagar
og síðar á ævinni merla svona
minningar.
Ég hygg að Guðmundur hafi ver-
ið einhver hæfileikaríkasti skák-
maður sem fram hefur komið á
sjónarsviðið hér á landi og er þess
fullviss að hann hefði komist í
fremstu röð hefði hann látið á það
reyna. Þegar ég renni augunum yf-
ir skákir Guðmundar og hugleiði
skákstíl hans kemur mér ávallt í
hug sovéski skáksnillingurinn,
Michael Botvinnik, sem á mennta-
skólaárum Guðmundar þótti bera
ægishjálm yfir aðra skákmenn í
heiminum, sérstaklega á fyrstu ár-
unum eftir heimsstyrjöldina síðari.
Ekki er ósennilegt að eitthvað í
skákstíl Botvinniks hafi höfðað til
Guðmundur og að hann hafi sótt
eitt og annað í smiðju til Botvinn-
iks. Báðir nálguðust þeir viðfangs-
efnið með vísindalegri nákvæmni
og innsæi – á rökvísan hátt eins og
sönnum vísindamönnum sæmir. Ég
ætlaði mér alltaf að spyrja Guð-
mund um þetta en því miður varð
aldrei neitt úr því.
Ég þakka Guðmundi enn á ný
samfylgdina. Við Auður sendum
Ólöfu og öðrum ástvinum innileg-
ustu samúðarkveðjur okkar.
Friðrik Ólafsson.
AFMÆLIS- og minningar-
greinum má skila í tölvupósti
(netfangið er minning@mbl.is,
svar er sent sjálfvirkt um leið
og grein hefur borist) eða á
disklingi. Ef greinin er á disk-
lingi þarf útprentun að fylgja.
Nauðsynlegt er að tilgreina
símanúmer höfundar og/eða
sendanda (vinnusíma og heima-
síma). Ekki er tekið við hand-
skrifuðum greinum.
Um hvern látinn einstakling
birtist ein aðalgrein af hæfi-
legri lengd á útfarardegi, en
aðrar greinar séu um 300 orð
eða 1.500 slög (með bilum) en
það eru um 50 línur í blaðinu
(17 dálksentimetrar).
Frágangur
afmælis-
og minning-
argreina