Heimilistíminn - 15.02.1979, Page 9

Um miöbik 18. aldar voru ekki til nema
furöu ófullkomnir uppdrættir af Islandi,
ströndum þess og hafinu umhverfis þaö.
baö voru ekki til nema mjög ófullkomin
siglingarkort. Kortin sem notuö voru af
sjómönnum voru frönsk, hollensk eöa
ensk yfir noröurhöf og umhverfi íslands.
Þessi kort voru aö visu framför frá þvi,
þegar fyrst var fariö aö gefa vit siglinga-
kort af noröurhöfum. Áriö 1752 gaf
Horrebow Ut uppdrátt af lslandi og var
hann allgóöur miöaö viö timann. Rantzau
greifi geröi lika uppdrátt af Islandi, og
var hann prentaöur i Nurnberg i Þýska-
landi áriö 1761.
Næst kom svo uppdráttur Jóns Eiriks-
sonar konferensráös i Kaupmannahöfn og
Schönings áriö 1772, er fylgdi feröabók
Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar.
En i feröabók ólavlusar er kom Ut 1780,
var uppdráttur af landinu geröur af Jóni
Eirikssyni og ólafi ólafssyni. Þessi kort
voru öll fremur ófullkomin, þó aö þeim
væri talsvert gagn, sérstaklega voru þau
ófullkominn, hvaö áhræröi strendur
landsins, og sýndu illa f jarlægöir og erfitt
var aö taka staöarákvaröanir eftir þeim.
Þessi kort uröu þvi sjómönnum aö mjög
takmörkuöu gagni, og á stundum jafnvel
villandi. Þaö var mikil hætta oft á tiöum
fyrir sjófarendur aö nálgast lslands-
strendur i dimmviröi og þokum, og þar aö
auki var oft illt aö átta sig á kortunum,
þegar veöur batnaöi og leiöi varö skárra.
Af þessu stafaöi mikill vandi.
A 18. öld voru Frakkar farnir aö senda
allstóran flota á Islandsmiö, og eru af þvi
fáar sögur. En þaö er vist, aö áriö 1776
sendi franska stjórnin herskip til Islands
til þess aö llta eftir fiskiskipum sinum og
veita þeim aöstoöogh jálp, ef i nauöir rak.
Foringi herskipsins hét Kergulen de
Tramarec og reit hann bók um sjóferöir
sinar um noröurhöf á árunum 1757 og 1768
og kemur Island þar viö sögu.
Kergulen de Tremarec geröi nokkrar
mælingar viö Vestfiröi og staöarákvarö-
anir, og var þaö brautryöjendastarf.
Hann ræöir mjög i bók sinni um ónákvæm
landabréf, og bendir einnig á skekkju
segulnálar. Hann segir frá þvi, hvaö
nokkrar hafnir fyrir austan og vestan
land heita, og eru nöfnin mjög afbökuö,
enda viröist hann hafa tekiö þau eftir
erlendum sjómönnum, frakkneskum eöa
hollenskum.
Tremarec lýsir landi og þjóö nokkuö
itarlega oger hann vingjarnlegur i henn-
ar garö ogskýrir öfgalaust frá. En fátt er
nýtt hjá honum. Hann viröist mjög hafa
stuöst viö frásögn Horrebows. En hann er
furöu hlutlaus en hefur þó ákveönar skoö-
anir.
Eftir lýsingum Tremarec hefur voriö
1757 veriö mjög hart á Islandi og hafis
veriö viö strendur landsins, og lá is á
Patreksfiröi 14. maí um voriö. En sumt er
furöu frumstætt hjá þessum franska rit-
höfundi meöal annars þegar hann ræöir
um skriöjöklana. Hann segir þegar hann
talar um þá:
„Ef menn t.d. rekja spor manns, sem
degi áöur hefur gengiö yfir þessi fjöll, þá
hverfa stundum förin allt I einu viö ógur-
lega stóra ishrúgu, sem ómögulegt er aö
ganga yfir, en fari maöur kringum þenn-
an ishól, og svo upp á viö hægra eöa
vinstra megin, þá taka för feröamannsins
sig upp aftur i sömu hæö og i hinni beinu
linueins oghinum megin. Þetta sannar aö
ishrúgan, var þar ekki hinn fyrra dag.
Menn veröa aö játa aö sllk fyrirbrigöi eru
mjög undarleg”.
Tremarec lýsir einnig fiskiveiöum út-
lendinga viö Island ogfiskveiöum þeirra
yfirleitt. Hann greinir svo frá aö fiskurinn
sé hausaöur og slægöur jafnóöum og hann
er dreginn úr sjónum og saltaöur niöur I
tunnur.
Viö Fuglasker uröu á leiö þeirra
Tremarec hvalir nokkrir og lét skipstjóri
skjóta á þá 20 fallbyssuskotum, til þess aö
æfa skotliö skipsins, og særöust nokkrir
hvalir. En hann getur þess ekki, aö
Frakkar hafi drepiö hval þarna.
Tremarecsegir frá þvi, aö skipslæknir-
innhafi hjálpaö sængurkonum á Islandi,
og getur þess, aö margar konur deyi af
barnsförum, sakir læknisleysis og vant-
andi hreinlætis. Hann lætur illa af heilsu-
fari Islendinga og segir aö þeir deyi úr
brjóstveiki, skyrbjúg og harölifi. Hann
segir, aö landsmenn kaUi alla eöa flesta
sjúkdóma landfarsótt. Aöalfæöu lands-
manna telur hann þorskhausa á sumrin,
en kindahausa á vetrum, en skrokkana af
kindunum og bolinn af þorskinum, segir
hann aö landsmenn selji I verslanir.
3.
Þaö kemur greinilega fram hjá
Tremarec, aö hann hefur mjög miöalda-
leg sjónarmiö á ýmsum efnum viökom-
andi landskipun ogfleira. Meöal annars
fer hann eftir fornum uppdráttum af haf-
inu út af Vestfjöröum og viöa umhverfis
Island. Hann heldur aö þar séu eyjar.
Hann segir, aö Frakkar hafi siglt þangaö
til Gunnbjarnarskerja, og séu þau á upp-
drættinum. En nú séu þar engar eyjar, en
aftur á móti 140 faöma dýpi. Tremarec
álítur, aö eyjar þessar hafi sokkiö i jarö-
skjálftum. Viö Austurland leitaöi hann aö
eynni „Enkhuyen”, sem þar var merkt á
sjókort, en fann hana ekki sem vonlegt
var. Hann telur hana hafa sokkiö, þvi slö-
astliöin 50 ár hafi um þaö bil 500 fiskiskip
fariö þar um árlega og oröiö hennar vör.
Þó gerir hann þann fyrirvara, aö svo geti
veriö, aö eyja þessihafialdrei veriö til, en
mennhafi iþokuséö þar is- eöa hafisjaka,
eöa ef til vill skeriö, Hvalbak. En á korti
þvi er fylgir bók Termarecs er samt eyja
þessi merkt inn á þaö. Sömuleiöis eyja 25
sjómflur suöur af Reykjanesi, sem á aö
hafa séstþar árin 1713 og 1734, en þar suö-
ur af er „Land van Bus” sem merkt er á
mörgum hollenskum sjókortum, og er
leifar um Frisland, sem er sagnaminni
frá fyrri timum.
Ariö 1771 geri franska stjórnin út her-
skip til Islands undir forustu Verdun de la
Brenneogvoru i för meö honum nokkrir
visindamenn. Þessi leiöangur átti aö
kanna og rannsaka höf og strendur viös
vegar um heim og gera tilraunir meö
verkfæri til sjómælinga, sérstaklega átti
aö reyna sigurverk, sem þá var nýlega
fundiö upp og fariö var aö nota til lengd-
arákvaröana á sjó.
Leiöangur þessi var aö störfum i tvö ár,
fór viöa um höf, og kom meöal annars til
Islands, oggeröi þar nokkrar nytsamleg-
ar og þýöingarmiklar rannsóknir og mæl-
ingar. Þaö má þvi telja, aö Frakkar hafi
lagt grunninn aö sjómælingum hér viö'
land og unniö brautryöjendastarf á þvi
sviöi, sem siöar var notaö til undirstööu.
Rannsóknir I þessum leiöangri visuöu
til mikillar skekkju á eldri uppdráttum ts-
lands, aö því er snerti legu stranda lands-
ins. Hann rannsakaöi llka botnlag og
mældi dýpi sjávar i fjöröum og flóum og
út af ströndum landsins. Jafnhliöa geröi
hann marga uppdrætti, af strandsýn Is-
lands, og mældi nákvæmlega hnattstööu
ýmissa fjaröa, annesja oghöföa, sérstak-
lega vestan lands. Yfirleitt voru þessar
rannsóknir þýöingarmiklar, og uröu
hvatning til aframhaldandi strandmæl-
inga viö tsland og útgáfu sjókorta af
fjöröum, vikum og hafinu umhverfis Is-
land.
4.
Þaö var einn rammasti fylgifiskur ts-
lendinga frá miööldum, aö margs konar
sjónarmiö, þrungin óvissu og hindurvitn-
um og á stundum svo auösæum rökieys-
um aöfuröulegt er, voru rikjandi. Eitt af
þessum arfi var óvissan um hnattstööu Is-
lands, þrátt fyrir þaö, aö á 16 öld var hún
velþekkt. Afleiöingin varösú, aö áreiöan-
legar hnattmælingar uröu ekki til staöar.
Þaö var auövitaö eölilegt hlutverk stjórn-
arinnar i Kaupmannahöfn aö sjá um aö
þær yröu framkvæmdar á raunhæfan og
sannferöugan hátt.
Ariö 1749 var Horrebow sendur hingaö
til lands, og átti hann aö undirbúa mæl-
ingu á hnattstööu landsins ásamt fleiru
meö stjörnuathugunum. Mælingar hans
reyndust fljótlega ófullnægjandi. Komst
stjórnin bráölega aö þvi, aö hún varö aö
gera ákveönari og haldbetri ráöstafanir.
Danakonungur skipaöi nefnd til aö
athuga bága landshagi á tslandi áriö 1770.
Skyldi nefndin leggja fram tillögur til úr-
bóta. Nefndinni var gefiö itarlegt erindis-
bréf, og var henni þar faliö aö rannsaka
orsakir fólksfækkunar i landinu, og höfuö-
atvinnuvegi landsins. Nefndarmenn
voru: Andreas Holt vararæöismaöur i
Kristanfu, formaöur, Þorkell Fjeldsted,
lögmaöur i Færeyjum ogThomas Wilde-
kilde kaupmaöur á Eyrarbakka. En ritari
nefiidarinnar var skipaöur Eyjólfur Jóns-
9