Morgunblaðið - 27.01.2005, Qupperneq 26

26 FIMMTUDAGUR 27. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÖRYGGISRÁÐIÐ
OG AÐRAR LEIÐIR
Þverpólitísk samstaða hefur tilþessa ríkt um þá stefnu ríkis-stjórnarinnar að sækjast eftir
sæti í Öryggisráði Sameinuðu þjóð-
anna árin 2009–2010. Brestur kom þó í
samstöðuna er Einar Oddur Krist-
jánsson, þingmaður Sjálfstæðisflokks-
ins og varaformaður fjárlaganefndar
Alþingis, lýsti því yfir fyrr í vikunni að
fyrirtækið væri alltof dýrt og aðeins
kosningabaráttan myndi kosta 800–
1.000 milljónir króna. Það setur málið
vissulega í nýtt ljós ef tölur þing-
mannsins eru réttar. Viðlíka fjárhæð-
um hefur aldrei verið varið til að fá Ís-
land eða Íslending kosinn í nokkra
trúnaðarstöðu í alþjóðastofnun.
Ekki hefur tekizt að fá tölur Einars
Odds staðfestar í utanríkisráðuneyt-
inu. Í fréttaskýringu Ómars Friðriks-
sonar blaðamanns, sem birtist hér í
blaðinu á þriðjudaginn, kemur fram að
sú upphæð, sem Einar Oddur nefnir,
sé eftir því sem næst verði komizt ekki
fjarri lagi, jafnvel hóflega áætluð.
Rökin fyrir því að sækjast eftir aðild
að Öryggisráði SÞ eru skýr og ljós.
Það er liður í þeirri viðleitni íslenzkra
stjórnvalda að sækjast eftir meiri
ábyrgð í alþjóðlegu samstarfi. Sú
stefna hefur orðið til annars vegar til
að vega upp á móti missi hernaðarlegs
mikilvægis landsins, sem á sínum tíma
var ákveðin trygging fyrir hagsmuni
Íslands, og hins vegar vegna þess að
Íslendingar eru orðnir ein ríkasta þjóð
heims og eðlilegt að til þeirra séu
gerðar kröfur í samræmi við það.
Ísland hefur tekið að sér forystu- og
ábyrgðarstörf í ýmsum alþjóðastofn-
unum, þar sem áður var ekki sótzt eft-
ir slíkri ábyrgð. Sendiráðum og fasta-
nefndum hjá alþjóðastofnunum hefur
verið fjölgað. Ísland leggur meira af
mörkum til þróunarsamvinnu en áður
og hefur þar að auki eflt verulega
framlag sitt til alþjóðlegrar friðar-
gæzlu. Allt er þetta í raun forsenda
þess að framboð til Öryggisráðs Sam-
einuðu þjóðanna geti nokkurn tímann
heppnazt, eins og Morgunblaðið hefur
bent á. Seta í Öryggisráðinu myndi
ekki skila Íslandi neinum beinum
ávinningi, hún væri fremur enn einn
þáttur í því að styrkja áhrif og sam-
bönd landsins á alþjóðlegum vettvangi
og þannig möguleika til áhrifa á mál,
sem skipta Ísland miklu.
Augljóst er að mikið valt á því að Ís-
landi tækist að verða annað tveggja
ríkja, sem hinn svokallaði vestræni
ríkjahópur innan SÞ byði fram til
ráðsins. Þá hefði sæti í Öryggisráðinu
verið nánast sjálfkrafa í höfn. Eftir að
Tyrkland ákvað að berjast um sætið
við Ísland og Austurríki blasir hins
vegar við að Ísland þarf að heyja erf-
iða kosningabaráttu – og þá fer kostn-
aðurinn, sem Einar Oddur Kristjáns-
son gerir að umtalsefni, að vega
umtalsvert þyngra, ekki sízt í ljósi
þess að Ísland á alls ekki víst að fá sæti
í ráðinu.
Til að knýja fram loforð ríkja víða
um heim um stuðning – sem reynslan
sýnir raunar að óvíst er að haldi – get-
ur Ísland líka þurft að skuldbinda sig
til að styðja ýmis mál á vettvangi SÞ,
sem ekki er endilega samstaða um inn-
anlands. Og sú staða getur auðvitað
komið upp, ef Ísland nær kjöri, að það
þurfi af sömu ástæðum að styðja mál í
Öryggisráðinu, sem koma almenningi
á Íslandi spánskt fyrir sjónir.
Smáríki eins og Ísland hlýtur alltaf
að þurfa að forgangsraða. Það virðist
ástæða til að staldra við og velta því
fyrir sér hvort hægt sé að fara aðrar
leiðir til að auka áhrif og virðingu Ís-
lands á alþjóðavettvangi og leggja
okkar af mörkum til þróunar- og ör-
yggismála en að taka þá áhættu, sem
felst í að verja hundruðum milljóna í
baráttu um óvíst sæti í Öryggisráðinu.
ÁRÁSIN Í KABÚL OG HLUTUR FJÖLMIÐLA
Þrír íslenskir friðargæsluliðarsærðust í árás, sem gerð var á þá í
teppakaupaleiðangri á einni fjölförn-
ustu verslunargötu Kabúl 23. október
á liðnu ári. Í árásinni létu lífið afgönsk
stúlka og bandarísk kona. Enginn vafi
leikur á því að þessi leiðangur var full-
komlega óþarfur. Hægðarleikur hefði
verið að kalla teppakaupmanninn á
flugvöllinn, eins og síðar var raunar
gert.
Í gær birtist frétt í Morgunblaðinu
um skýrslu Hallgríms Sigurðssonar,
fyrrverandi yfirmanns alþjóðaflug-
vallarins í Kabúl, um árásina. Skýrsl-
an er skrifuð 29. október, sex dögum
eftir árásina. Þar gagnrýnir Hallgrím-
ur umfjöllun fjölmiðla harðlega og
segir verulega mikið um „rangfærslur
fjölmiðla gegn betri vitund, æsifrétta-
mennsku, skítkast og lágkúruhátt í
kjölfar þessa hörmungaratburðar“.
Þessi gagnrýni er með ólíkindum.
Hafi fjölmiðlar með einhverjum hætti
brugðist í umfjöllun sinni um þetta
mál er það með því að taka ekki nógu
hart á því. Þessi ummæli bera því að-
eins vitni að höfundur þeirra geri sér
ekki grein fyrir alvarleika málsins. Í
fyrstu var reynt að verja förina, en
brátt kom í ljós hversu óvarlega hafði
verið farið. Með leiðangrinum var búið
til skotmark þar sem lífi almennra
borgara var stefnt í hættu.
Tveimur mánuðum fyrir árásina
höfðu Bandaríkjamenn varað banda-
ríska ríkisborgara við hryðjuverkum
vegna forsetakosninganna, sem þá
voru í vændum 9. október, og hvatt þá
til að láta lítið fyrir sér fara í Kabúl.
Íslendingar tókust á hendur erfitt
verkefni með því að taka að sér stjórn
flugvallarins í Kabúl. Upphaflega átti
verkefnið að standa í eitt ár, en það
var síðan stytt um fjóra mánuði. Hinn
hörmulegi atburður í verslunargöt-
unni hefur vissulega orðið til þess að
beina gagnrýnisljósi að starfsemi Ís-
lensku friðargæslunnar og vekja
spurningar um hvort Íslendingar séu í
stakk búnir til að taka að sér svo erfið
verkefni á átakasvæðum.
Atburðurinn í Kabúl var hörmuleg-
ur. Hann kostaði tvö mannslíf. Þrír Ís-
lendingar særðust, þar af einn alvar-
lega. Það eru ekki rangfærslur. Við
eigum að draga lærdóm af þessum at-
burði og leitast við að gera betur. Það
verður ekki gert með því að skella
skuldinni á fjölmiðla.
Réttur mánuður var liðinn í gærfrá því að gríðaröflugur jarð-skjálfti, einn sá stærsti semkomið hefur frá því mælingar
hófust, varð vestur af Súmötru í Indónes-
íu. Á málþinginu í gær fjölluðu starfsmenn
Jarðvísindastofnunar HÍ og Veðurstofu
Íslands um eðli og orsakir atburðanna á
annan dag jóla síðastliðinn. Einnig skýrðu
þeir út hvernig nútíma tækni gerir kleift
að vara við náttúruvá. Síðast en ekki síst
var fjallað um hættuna á því að flóðbylgjur
skelli á ströndum Íslands. Málþingið var
fjölsótt og fundarstjóri var Ágúst Gunnar
Gylfason hjá Almannavarnadeild ríkislög-
reglustjóra.
Einn stærsti jarðskjálftinn
Páll Einarsson, prófessor við Háskóla
Íslands, sagði að jarðskjálftinn mikli við
Súmötru á annan dag jóla hefði verið einn
stærsti jarðskjálfti sem orðið hefur síðan
mælingar hófust. Auk þess að vera í flokki
stærstu viðburða frá sjónarhóli jarðfræð-
innar auki það enn á þýðingu skjálftans
hve gríðarmiklu manntjóni hann olli. Í gær
var talið að um 280 þúsund manns hefðu
farist í hamförunum.
Páll rakti flekaskil jarðskorpunnar og
hvernig stóri skjálftinn í Asíu varð þar
sem Indlands/Ástralíu-flekinn og Evrasíu-
flekinn rekast saman. Þar er að leita skýr-
inga á því mikla tjóni sem jarðskjálftinn
olli og eins því hvers vegna hann kom á
óvart. Þess má geta að austurhluti Íslands
er á vesturmörkum Evrasíu-flekans.
Flekaskil eru af þremur gerðum. Hér á
landi þekkjum við gliðnunarbelti en þarna
rekast flekarnir saman. Úthafsskorpan og
meginlandsskorpan mætast á hallandi
skilfleti og leitar úthafsflekinn undir meg-
inlandsflekann. Þessi samskeyti eru oftast
læst þannig að jaðrarnir færast ekki en
flekarnir eru á hreyfingu og þrýstast sam-
an. Við þrýstinginn verður efri flekinn eins
og spenntur bogi. Þegar spennan yfirstíg-
ur núninginn á misgenginu hrekkur læs-
ingin, spennan losnar og jarðskorpan rétt-
ir úr sér.
Ef þetta gerist undir sjó, eins og raunin
var við Súmötru, er líkt og sparkað sé und-
ir hafið og flóðalda myndast. Öldumynd-
unin eflist við það að hluti af sjávarbotn-
inum dettur niður og annar hluti þrýstist
upp. Þessar hreyfingar í gagnfasa valda
sjávarbylgju sem breiðist í allar áttir.
Meginlandsmegin verður fyrsta hreyfing
niður á við en sjávarmegin upp á við.
Upptakapunktur jarðskjálftans var
vestur af norðanverðri Súmötru en upptök
skjálftans voru í raun á 1.300 km löngu og
100 km breiðu svæði sem rifnaði upp við
jarðskjálftann. Rifnunin tók sennilega allt
að átta mínútum. Stærð skjálftans er nú
metin upp á 9,0 og færsla um misgengið
var allt að 20 metrum. Fyrsta sólarhring-
inn var mikil skjálftavirkni og dæmi um
eftirskjálfta upp á 7,3 sem er stærra en
nokkur skjálfti hefur mælst hér á landi.
Orkan sem losnaði úr læðingi er metin
hafa samsvarað 475 þúsund kílótonnum af
TNT eða 23 þúsund kjarnorkusprengjum
af sömu stærð og varpað var á Nagasaki í
Japan.Við höggið hrökk norðurpóllinn, eða
snúningsás jarðar, til um 2,5 sentimetra í
stefnu 140°. Dagurinn styttist um 2,68
míkrósekúndur og sjávarborð í heiminum
hækkaði um 1 mm vegna þess að botninn
lyftist upp á stóru svæði.
Hafnarbylgjur vel þekkt fyrirbæri
Bryndís Brandsdóttir, jarðeðlisfræðing-
ur við Háskóla Íslands. fjallaði um hafn-
arbylgjur eða tsunami eins og þessi fyr-
irbæri heita á japönsku. Tsunami myndast
oftast við jarðskjálfta og eru ekki óalgeng-
ar í Kyrrahafi. Segja má að þar myndist
tsunami-bylgjur á hverju ári eða annað
hvert ár. Flestar hafa þó aðeins áhrif ná-
lægt upptökum jarðskjálftanna sem valda
þeim. Síðan er talið að stærri flóðbylgjur
myndist á 10–12 ára fresti og þá aðallega á
flekamótum Kyrrahafsins. Stórar flóð-
bylgjur geta einnig myndast í kjölfar þess
að eldfjöll hrynja, við mikil skriðuföll og
berghlaup. Flóðbylgjur hafa einnig orðið
af mannavöldum. Dæmi eru um að jarð-
skjálftar hafi orðið í tengslum við stíflu-
gerð og það valdið hreyfingum á stíflun-
um. Einnig er mögulegt að kjarnorku-
sprengjur neðansjávar geti komið af stað
flóðbylgjum.
Merki eru um mikla flóðbylgju við norð-
anvert Atlantshaf sem varð þegar svo-
nefnd Storegga-skriða hljóp á hafsbotni
undan vesturströnd Noregs fyrir rúmlega
8 þúsund almanaksárum. Umfang skrið-
unnar eða skriðnanna er metið um 3.500
km3. Flóðaset, sem myndast hefur í kjölfar
flóðbylgju af völdum skriðufallanna, hefur
fundist í stöðuvötnum á Hjaltlandi og í
Noregi og Skotlandi. Bryndís segir að
reynt að reikna hafi verið að reikna út
hvað flóðbylgja, á borð við þá sem
Storegga-skriðan olli, væri lengi að berast
um hafið. Talið er að hún næði á um tveim-
ur tímum til Íslands og kæmi fyrst upp að
Austfjörðum. Bryndís sagði að það væri
spurning hvort ekki væri að finna set frá
þessari flóðbylgju á Austfjörðum.
Loftsteinar hafa fallið á jörðina og vald-
ið flóðbylgjum. Dæmi um það er gígurinn
Mjölnir norður í Barentshafi. Hann er um
40 km í þvermál og talinn hafa myndast
við árekstur loftsteins á jörðina fyrir 142
milljónum ára.
Nauðsyn á alþjóðlegu
viðvörunarkerfi
Steinunn Jakobsdóttir hjá eftirlitsdeild
Veðurstofu Íslands fjallaði um viðvaranir
við tsunami-flóðbylgjum og annarri nátt-
úruvá. Hún sýndi myndir af því hvernig
jarðskjálftinn í Asíu kom fram á jarð-
skjálftamælum hér á landi.
Steinunn sagði mjög mislangan fyrir-
vara gefast til að koma viðvörunum til
fólks vegna aðsteðjandi náttúruvár. Sumir
búa fjarri upptökum várinnar, t.d. jarð-
skjálfta, verða einskis varir og ugga ekki
að sér fyrr en flóðbylgja skellur á. Stein-
unn taldi því nauðsynlegt að byggja upp
alþjóðakerfi sem staðsetji jarðskjálfta og
geti metið þá hættu sem þeir kunna að
skapa. Í framhaldi af því er nauðsyn á
virkum boðleiðum svo koma megi viðvör-
unum til þeirra sem eru í hættu. Steinunn
nefndi sem dæmi hvernig vísindamenn hér
láta samstundis vita af eldgosum til mið-
stöðvar í London sem miðlar upplýsingum
um hættu af völdum eldfjallaösku. Þegar
er reiknuð út möguleg dreifing eldfjalla-
ösku og flugumferð hagrætt í samræmi við
það. Eins þurfa að vera til reiðu líkön til að
reikna út útbreiðslu flóðbylgna. Virkar al-
mannavarnir og boðleiðir til almennings
eru einnig nauðsynlegar til að vara við þá
sem eru í hættu vegna náttúruvár. Einnig
þarf að útbúa viðbragðsáætlanir, líkt og
Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra
hefur útbúið hér á landi vegna eldgosa og
fleira. Steinunn taldi að einnig þyrfti að
gera viðbragðsáætlanir hér á landi vegna
svo ólíklegra atburða sem flóðbylgna.
Þá rakti Steinunn uppbyggingu jarð-
skjálftamælingakerfis Veðurstofunnar síð-
astliðin 15 ár. Kerfið safnar upplýsingum
um litla skjálfta, ekki síður en stóra. Þegar
kerfið var sett upp þótti mörgum lítil
ástæða til að skrá litla skjálfta, en reynsl-
an hafi sannað gildi þess. T.d. megi lesa úr
þróun smáskjálfta aðsteðjandi Heklugos
og aðdragandi síðasta Grímsvatnagoss
hafi sést hálfum mánuði áður en það hófst.
Jarðskjálftaeftirlitskerfið er ódýrt í
rekstri, miðað við þær upplýsingar sem
það gefur á hverjum degi. Í því er mikil
sjálfvirkni og gefur kerfið viðvaranir
bregði eitthvað út af venjunni. Landinu er
skipt upp í misstór svæði eftir þéttleika
jarðskjálftastöðva. Nú eru 44 mælistöðvar
í gangi og eru viðvörunarstigin fimm tals-
ins.
Flóðbylgjur við Ísland
Páll Einarsson jarðeðlisfræðingur sagði
að margir sem fást við náttúruvá um heim-
inn líti nú í eigin barm og spyrji sig hvað ef
eitthvað líkt því sem gerðist í Asíu gerist
nálægt þeirra heimaslóð. „Lexían, sem all-
ir þurfa að l
atburðir ger
valdið ótrúle
sagði að við
irbæri í nág
stað flóðbylg
að vinna hei
fyrir alla hel
orðið og lík
vinna sé nán
Páll sagði
nokkra mög
flóðbylgjum,
minnislisti.
sjávarbotni,
og varð í St
egi og merki
ur slík skrið
grunnshlíðum
Páll skriðu s
Stóra-banka
Skriðan sleit
yfir Atlantsh
framskrið h
hleypti af st
land í Nýf
þorpin skolu
ust.
Stórir skjá
í hafinu, t.d
Þar varð mik
Lissabon í
brunar í bor
land og olli m
ir atburðir
jarðskjálfti f
ildum má le
samband væ
Skriður ú
Íslands geta
ströndina. L
land er sérs
brött og þa
hlaup úr Kö
að þeir setb
hlaupið af st
skjálftar. La
virk og þar v
ar.
Eins gæt
Hættur úr
hafdjúpunum
Hætta á tsunami-flóðbylgjum við Ísland og jarðfræðileg-
ur rammi náttúruhamfaranna í Asíu á annan dag jóla síð-
astliðinn voru til umræðu á fjölsóttu málþingi sem Há-
skóli Íslands efndi til í raunvísindahúsinu Öskju í gær.
Málþingið um