Morgunblaðið - 09.05.2005, Blaðsíða 22

22 MÁNUDAGUR 9. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SIV Friðleifsdóttir hefur ásamt
fleiri þingkonum lagt fram frum-
varp um breytingar á tóbaksvarn-
arlögum sem m.a. felur í sér bann
við reykingum á skemmtistöðum
og veitingahúsum. Frumvarpinu
fylgir vandaður rökstuðningur þar
sem gerð er grein fyrir hættunni
sem af óbeinum reykingum stafar
og tíundaðir eru kostir þess að
draga úr möguleikum á skaða af
völdum beinna sem óbeinna reyk-
inga.
Í ljósi ágætis þessa frumvarps
mætti ætla að flestir þingmenn
hefðu tekið því fagnandi og það
jafnvel verið lagt fram sem stjórn-
arfrumvarp. Það virðist að minnsta
kosti ólíkt mikilvægara fyrir fram-
tíð þjóðarinnar en mörg önnur
þrætuefni sem ríkisstjórnarflokk-
arnir hafa sameinast um. En
reyndin hefur orðið önnur. Stjórn-
málamenn hafa stigið á svið og
staðhæft að nú sé ekki rétti tíminn
til að herða tóbaksvarnarlögin, nóg
hafi verið að gert þar sem frelsi
einstaklinga hafi verið takmarkað
um of, frelsi atvinnurekenda sé
skert verði frumvarpið að lögum
o.s.frv.
Lítum eitt andartak nánar á
þessi rök. Frelsi hvers er verið að
vernda með því að leyfa mönnum
t.d. að reykja á matsölustöðum?
Tvennum rökum er jafnan haldið á
lofti. Annars vegar er staðhæft að
verið sé að vernda rétt reykinga-
manna og hins vegar er það réttur
þeirra sem eiga mat-
sölustaðina.
Skoðum fyrst rétt
reykingamannsins.
Stór hluti Íslendinga
hefur komið auga á
að þau rök lykta illa
og eru raunar moð-
reykur, enda hvernig
getur einn maður
haft rétt til að reykja
yfir öðrum manni eða
mönnum sem hafa
ekki gefið þar til sitt
leyfi? Fullyrða má að
allir munu samdóma eftir fáein ár,
líklega fyrr, eftir að reykingar
verða bannaðar á matsölustöðum
að sjálfsagt sé að virða rétt þeirra
sem vilja njóta matarins einir eða
með fjölskyldum sínum án þess að
þurfa að sitja í reykjarkófi. Það
getur ekki talist frekja eða árás á
frelsi annarra að vilja njóta matar
síns í hreinu lofti, og án þess að
eiga á hættu heilsutjón. Frelsi fel-
ur ekki í sér rétt til að skaða aðra.
Langflestir íslenskir reykingamenn
láta varla hvarfla að sér að reykja
yfir fólki sem snæðir mat sinn í
heimahúsum eða mötuneytum fyr-
irtækja og stofnana. Mjög margir
reykingamenn eru sammála banni
við reykingum t.d. á matsölustöð-
um. Bítum ekki svo fast í okkur
frelsishugsunina að það brengli
dómgreindina og blindi okkur á
einföldustu staðreyndir.
Afleiðingar tóbaksreykinga eru
sífellt að koma skýrar fram. Sumar
hætturnar eru leiddar í ljós af vís-
indamönnum á tilraunastofum, aðr-
ar uppgötva einstaklingar í einrúmi
og örvæntingu á eigin vaxandi
heilsuleysi eða veikindum barna
sinna. Gildir það bæði um þá sem
reykja og hina sem aðeins hafa orð-
ið fyrir þeirri ógæfu að dvelja lang-
tímum saman í reykmettuðu um-
hverfi. Á sama tíma og skelfilegar
afleiðingar reykinga eru hverju
barni orðnar augljósar (nema um
sé að ræða einstaklinga sem hafa
peningalega hagsmuni af því að
leiða þær hjá sér) hefur engum
tekist að benda á nokkuð jákvætt
við þennan leiða ósið, þessa miklu
fíkn. Víst má enda telja að eftir 20
ár þyki það ámóta ósiður að reykja
og nútímamanni þykir sá löngu af-
lagði háttur að hrækja í þar til
gerð ílát eða í námunda við þau.
En hvað um frelsi þeirra sem
vilja reka matsölustað og bjóða
gestum sínum upp á reykingar?
Margar spurningar hljóta að vakna
um slíkan atvinnurekstur. Hver er
t.a.m. ábyrgð atvinnurekenda
gagnvart heilsutjóni sem starfs-
menn hljóta á reykmettuðum
vinnustöðum? Hver er ábyrgð
þeirra sem vita um hættuna en
gera lítið eða ekkert til að draga úr
henni? Það hvarflaði t.d. varla að
nokkrum manni fyrir aðeins örfá-
um árum að tóbaksframleiðendur
gætu þurft að greiða skaðabætur
vegna vöru sinnar. Annað hefur
komið á daginn. Hver veit hvað
framtíðin ber í skauti sér? Við
þekkjum a.m.k. enga aðra starfs-
grein á Íslandi þar sem atvinnurek-
endur myndu vitandi vits leyfa sér
að stofna heilsu og lífi starfsmanna
sinna í hættu ef þeir ættu þess kost
að komast hjá því. Á vinnustöðum
er sú krafa einfaldlega gerð að for-
svarsmenn fyrirbyggi hættur og
reyni að útiloka lífshættur í stað
þess að velta ábyrgðinni yfir á
starfsfólk sitt.
Sorglegt er að fylgjast með því
þegar skynsamt fólk leyfir sér að
nota almenn og þvæld frelsisrök í
þágu málstaðar sem kominn er fyr-
ir löngu í rökþrot. Sorglegast er þó
fyrir unnendur einstaklingsfrelsis
að horfa upp á slíka misnotkun.
Af þessum sökum teljum við
undirritaðir að þingheimur eigi að
sameinast um frumvarp til tóbaks-
varna og leggja eitt andartak til
hliðar karp um fánýtari efni til að
samþykkja lög sem stuðla að því að
auka landsmönnum lífsgæði og lífs-
líkur.
Tóbaksreykur er afþakkaður
Kári Bjarnason og Róbert H.
Haraldsson fjalla um frumvarp
um breytingar á tóbaksvarn-
arlögum
’Sorglegt er að fylgjastmeð því þegar skynsamt
fólk leyfir sér að nota al-
menn og þvæld frels-
isrök í þágu málstaðar
sem kominn er fyrir
löngu í rökþrot. ‘
Róbert H. Haraldsson
Kári er íslenskufræðingur.
Róbert er dósent við HÍ.
Kári Bjarnason
MEÐ frumvarpinu um framtíð-
arskipan Ríkisútvarpsins, sem keyra á
í gegn á síðustu dögum vorþings, eru
stjórnvöld aftur komin í sama far og
þau lentu í með fjölmiðlafrumvarpið
svokallaða sl. vor, sem þau kusu þó að
draga til baka fremur en að þjóðin
fengi að segja sitt álit á því. Það ætti
að vera sjálfsagt að
breytingar á lögum um
Ríkisútvarpið væru
gerðar með hliðsjón af
og í tengslum við laga-
breytingar sem unnið
var að í góðri samvinnu
allra flokka og snerta
aðra ljósvakamiðla, þ.e.
lög um starfsemi fjöl-
miðla. En í stað þess að
leita eftir pólitískri sam-
stöðu líkt og gert var
með vinnu fjölmiðla-
nefndarinnar svoköll-
uðu var Ríkisútvarpið
tekið út fyrir sviga og í flýti samið
frumvarp sem er alveg ófullburða.
Hvernig á til dæmis að vera hægt að
samþykkja að Ríkisútvarpið verði
sameignarfélag þegar enginn veit
hvernig nýtt lagafrumvarp við-
skiptaráðherra um sameignarfélög
kemur til með að líta út?
Flokkspólitísk völd og leynd
Það er heldur ekki reynt að losa
Ríkisútvarpið undan hinu flokks-
pólitíska valdi heldur þvert á móti.
Stjórn Ríkisútvarpsins fær sam-
kvæmt frumvarpinu vald til að ráða og
reka útvarpsstjóra og ráðningartími
hans er ekki skilgreindur. Það þýðir
einfaldlega að hætta er á að útvarps-
stjóri telji sér ekki fært að ganga gegn
vilja stjórnarinnar. Annar ókostur við
frumvarpið er að samkvæmt því er
langt frá því að stjórnin endurspegli
valdahlutföllin á Alþingi þar sem ekki
geta allir stjórnmálaflokkarnir átt full-
trúa þar.
Í umsögn fjármálaráðuneytis um
frumvarpið, sem fylgir því, kemur
fram að sameignarfélagið tilvonandi
verði „losað undan ýmsum lögum og
reglum sem gilda sérstaklega um rík-
isrekstur, svo sem varðandi fjárreiður,
upplýsingagjöf, starfsmannahald og
lántökuheimildir“. Þetta getur varla
talist nútímaleg, opin stjórnsýsla. Er
ekki einmitt sérstaklega mikilvægt að
eigandi Ríkisútvarpsins, þjóðin, eigi
aðgang að öllum upplýsingum varð-
andi þau atriði sem þarna eru nefnd
og að öll stjórnsýsla sé gagnsæ?
Ef Ríkisútvarpið á að vera lýðræð-
isleg stofnun er æskilegt að taka upp
fyrirkomulag sem gæti leitt til al-
mennrar sáttar um það. Það væri best
gert með því að fara í gagnstæða átt
við þá stefnu sem mörkuð er í frum-
varpinu og hafa æðstu stjórn stofn-
unarinnar breiðari og umfram allt fag-
legri en þar er gert ráð fyrir. Það
vekur sérstaka athygli að starfsmenn
Ríkisútvarpsins eiga
enga lögboðna aðkomu
að stjórn þess. Víða í ná-
grannalöndum okkar er
æðsta stjórn rík-
isútvarps skipuð fulltrú-
um ýmissa þjóðfélags-
hópa. Það væri bæði
faglegt og lýðræðislegt
ef hægt væri að koma á
fót einhvers konar aka-
demíu sem yrði hluti af
æðstu yfirstjórn Rík-
isútvarpsins. Þar sætu
fulltrúar þjóðarinnar,
eigenda útvarpsins,
þeirra sem nýta sér þjónustu þess.
Stærð slíkrar akademíu gæti verið allt
frá 10 manns upp í 20–30. Þar ættu
t.d. sæti fulltrúar ýmissa almanna-
samtaka, íþróttahreyfingar, verka-
lýðshreyfingar, stjórnmálaflokka, há-
skólasamfélagsins, blaðamanna,
nýbúa og síðast en ekki síst starfs-
manna Ríkisútvarpsins; það má hugsa
sér að í þessu ráði væri jöfn skipting
kynjanna og þar væru fulltrúar allra
landshluta.
Þetta ráð kæmi saman t.d. tvisvar á
ári og seta í því væri mikilsverð við-
urkenningar- og virðingarstaða, í það
væri valið hið hæfasta fólk með víða
sýn yfir samfélagið. Hlutverk þess-
arar akademíu væri að standa vörð
um fagleg sjónarmið og frelsi Rík-
isútvarpsins gagnvart utanaðkomandi
þrýstingi. Þetta þekkist víða annars
staðar, líkist meðal annars því sem
nefnt er „Board of Governants“ hjá
BBC.
Flas er ekki til fagnaðar
Meginhlutverk Ríkisútvarpsins á að
vera metnaðarfull innlend dag-
skrárgerð og að standa vörð um tung-
una og menninguna. Það er forsenda
þess að við viljum hafa ríkisrekinn
fjölmiðil, það er þjónusta sem íslenska
þjóðin vill og á rétt á. Hins vegar á
Ríkisútvarpið ekki að vera málpípa
stærstu stjórnmálaflokkanna hverju
sinni, þá er það varla „Útvarp allra
landsmanna“. Það er mjög brýnt að
vanda gerð frumvarps um Rík-
isútvarpið, þjóðarútvarp okkar. Þess
vegna á ekki að keyra það í gegnum
þingið nú á síðustu dögum þings, held-
ur þarf að leyfa frjálsri og lýðræð-
islegri umræðu um frumvarpið að
þróast meðal þjóðarinnar svo frum-
varpið geti breyst til batnaðar frá því
sem nú er. Fari svo fram sem horfir
um afgreiðslu þessa máls verður það
að vera eitt fyrsta verk nýrrar lands-
stjórnar að taka þau lög til endurskoð-
unar.
Frumvarp í flaustri
Margrét Sverrisdóttir fjallar
um frumvarp um framtíð-
arskipan Ríkisútvarpsins
’Það er mjög brýnt aðvanda gerð frumvarps
um Ríkisútvarpið, þjóð-
arútvarp okkar. Þess
vegna á ekki að keyra
það í gegnum þingið nú
á síðustu dögum þings.‘
Margrét Sverrisdóttir Höfundur er formaður Hollvina-
samtaka Ríkisútvarpsins.
Mannréttindaskrifstofa Íslands
hefur án efa unnið gott starf
undanfarin misseri að mannrétt-
indamálum. Það virðist hins veg-
ar þvælast fyrir þeim aðilum
hver baráttumálin eru. Það er
sagt vera atlaga að mannrétt-
indum í landinu að stjórnvöld
hafi skorið niður fé til reksturs
skrifstofunnar. Það er ný kenn-
ing að fjárframlög teljist til
mannréttinda.
Starfsemi mannréttindasam-
taka er gríðarlega mikilvæg í
hverju samfélagi. Mannréttindi
eru brotin oft á dag, jafnvel í
hinum siðmenntuðustu samfélög-
um og þar eru stjórnvöld í hlut-
verki hins brotlega. Mannrétt-
indasamtök þurfa stöðugt að
anda ofan í hálsmál stjórnvalda
til að tryggja rétt borgaranna.
Eðli máls samkvæmt þurfa slík
samtök því að vera óháð stjórn-
völdum. Aldrei má efast um sjálf-
stæði slíkra samtaka né heilindi.
Mannréttindasamtök sem starfa
í skjóli stjórnvalda eru ekki trú-
verðug og minna frekar á hin
ríkisreknu mannréttindasamtök
sem starfrækt voru í Sovétríkj-
unum forðum.
Það er því bæði rétt og nauð-
synlegt að stjórnvöld rjúfi þau
fjárhagslegu tengsl sem verið
hafa milli ríkisins og Mannrétt-
indaskrifstofunnar. Mannrétt-
indasamtök eiga að reiða sig á
frjáls framlög einstaklinga og
fyrirtækja. Aðeins þannig getur
almenningur verið þess fullviss
að barátta fyrir mannréttindum
sé unnin af heilindum.
Sveinn Andri Sveinsson
Mannréttinda-
ákvæði fjárlaga
Höfundur er hæstarétt-
arlögmaður.
HLUTI alþingismanna veltir því
nú fyrir sér að lækka áfeng-
iskaupaaldurinn úr 20
árum niður í 18 ár. Til
þessa hefur 18 ára ung-
lingum reynst leikur
einn að komast yfir
áfenga drykki, og hafa
þeir sem aðhyllast
lækkunina beitt þeim
rökum að úr því að 18
ára hvort eð er geti
komist yfir áfengi eigi
þeir eins vel að geta
keypt það. Veltum því
eilítið fyrir okkur
hvernig 18 ára ungling-
ar hafa til þessa getað
komist yfir áfengi. Jú, það hafa þeir
gert með því að beita fyrir sig 20 ára
félögum sínum, sem margir hverjir
hafa hvorki nægilega dómgreind til að
bera né nægan þroska til að neita bón
um áfengiskaup fyrir sér yngri félaga.
Verði áfengiskaupaaldurinn hins veg-
ar lækkaður niður í 18 ár má gera því
skóna að 16 ára unglingar og jafnvel
enn yngri börn eigi greiðan aðgang að
áfengi. Mig langar að biðja ykkur, les-
endur góðir, að velta þessari spurn-
ingu sem snöggvast fyr-
ir ykkur: Haldið þið að
unglingar verði ein-
hverju bættari, ef þeir
komast yfir áfengi?
Verður líf 18 ára (og
yngri) unglinga á ein-
hvern hátt jákvæðara,
betra, innihaldsríkara
eða sælla ef þeir eiga
auðveldara með að kom-
ast yfir áfenga drykki?
Rannsóknir sýna að
líkurnar á ofdrykkju og
drykkjusýki magnast í
takt við lægri aldur
fyrstu drykkju. Engu að síður eru
margir tilbúnir til að aðhyllast lækkun
áfengiskaupaaldurs. Bera þeir hinir
sömu umhyggju fyrir æsku landsins
eða vakir einungis fyrir þeim að koma
eigin skoðunum á framfæri? Sumir
beita þeim rökum að úr því keyra
megi bíl 17 ára, gifta sig og kjósa 18
ára, hvers vegna megi þá ekki kaupa
áfengi á þessum aldri. Margir gleyma
því hins vegar, og oftar en ekki í nafni
frjálshyggju, að sjaldgæft er að menn
gangi um óðir og drepi hver annan
þótt þeir gifti sig eða fái að kjósa. Vita
menn hve hátt hlutfall allra glæpa og
slysa á Íslandi á rætur að rekja til
áfengisneyslu? Er ástæða til að
hækka það hlutfall?
Lækkun áfengiskaupa-
aldurs, hvers vegna?
Guðlaug Kjartansdóttir fjallar
um áfengiskaupaaldur ung-
menna ’Sumir beita þeim rök-um að úr því keyra megi
bíl 17 ára, gifta sig og
kjósa 18 ára, hvers
vegna megi þá ekki
kaupa áfengi á þessum
aldri.‘
Guðlaug Kjartansdóttir
Höfundur er forvarnafulltrúi og fram-
haldsskólakennari.