Fréttablaðið - 11.01.2003, Blaðsíða 18

Ef fólk vissi hvernig þetta er íraun og veru yrði stríðið
stöðvað á morgun. En auðvitað
veit fólk það ekki og má ekki vita
það. Fréttaritarar skrifa ekki
sannleikann og ritskoðun myndi
ekki leyfa birtingu hans,“ sagði
Lloyd George, forsætisráðherra
Bretlands, við C. P. Scott, ritstjóra
the Manchester Guardian, þegar
fyrri heimsstyrjöldin með öllu
sínu blóðbaði hafði staðið í þrjú
ár. Þá áttu æskufylkingar Evrópu
og Ameríku eftir að úthella blóði
sínu á vígvöllunum í eitt ár enn
áður en endir var bundinn á stríð-
ið til að ljúka öllum stríðum, eins
og það var svo ranglega nefnt.
Það hefur stundum verið sagt
að fyrsta fórnarlambið í hverjum
átökum sé sannleikurinn. Hann
megi sín oft lítils gegn stjórnvöld-
um sem reyna að tryggja stuðning
við hernaðinn, þjóðerniskennd
sem blossar upp og ýmsa hags-
muni sem miða að því að lýsa at-
burðum í hagstæðu ljósi sem ekki
fer alltaf saman við sannleikann.
Á móti þessu eiga fjölmiðlarnir að
standa leitandi sannleikans og
flytjandi fréttir af atburðum eins
og þeir gerðust. Því hefur þó ekki
alltaf verið að fagna, hvort sem er
vegna ritskoðunar yfirvalda,
áherslu á æsifréttir og rómantík
stríðsins eða öðrum ástæðum.
Frá ævintýraljóma til rit-
skoðunar
Starf stríðsfréttaritarans hef-
ur breyst mikið á þeirri einu og
hálfu öld sem liðin er frá því The
Times í London sendi William
Howard Russell til Krímskagans
til að fjalla um stríðið þar. Í þá
daga var algengt að stríðsfrétta-
ritarar væru fyrrum hermenn og
þótti jafnvel ekki athugavert að
þeir tækju að sér að stýra her-
sveitum lands síns í orrustum og
settust svo niður til að skrifa um
þær. Þessi beina stríðsþátttaka
þeirra datt reyndar fljótlega upp
fyrir.
Ævintýraljóminn var þó ekki
fyrir bí. Þannig var það vinsælt
meðal stríðsfréttaritara um alda-
mótin 1900 að hernema heilu bæ-
ina. Þegar 800 manna bandarísk
hersveit hafði læðst varfærnis-
lega upp að kúbversku þorpi í
spænsk-ameríska stríðinu tók
blaðamaðurinn Stephen Crane á
móti hermönnum og sagði for-
ingja þeirra: „Ég hertók þennan
bæ fyrir morgunmat í gær,“ segir
í magnaðri bók breska blaða-
mannsins Philips Knightley um
sögu stríðsfréttaritunar. Kannski
engin þörf á fjölmennum her-
sveitum þegar fjölmiðlarnir bjóða
upp á svo framtakssama blaða-
menn. Það er þó umdeilanlegt
hversu vel hagsmunum lesenda
var borgið. Fjölmiðlar æstu til
stríðsins og lýstu því sem hinu
mesta ævintýri en minntust
minna á það sem aflaga fór. Sölu-
tölur blaðanna jukust þó til muna.
Á þessum tíma kunnu hermála-
yfirvöld stríðsfréttariturum ekki
alltaf miklar þakkir og reyndu oft
að koma í veg fyrir að þeir gætu
aflað frétta eða komið þeim frá
sér. Það var hins vegar við upphaf
fyrri heimsstyrjaldar sem nokk-
urs konar járntjald féll yfir stríðs-
fréttaritarana. Harkaleg ritskoð-
un var tekin upp. Stríðsfréttarit-
arar voru útilokaðir frá átaka-
svæðum að mestu, fengu megnið
af sínum upplýsingum frá her-
málayfirvöldum og þurftu að
leggja allar fréttir sínar undir
dóm ritskoðenda áður en þær
voru birtar. Upplýsingarnar frá
hermálayfirvöldum voru ekki
beysnar. Fyrrnefndur Knightley
segir á einum stað að fréttastjórar
hafi verið svo sveltir af fréttum á
tímabili að þeir fögnuðu því sem
stórfrétt þegar hermálayfirvöld
sögðu hermenn hafa átt andvöku-
nótt. Þá vissu þeir að eitthvað
hefði verið á seyði, en ekki endi-
lega hvað.
Lesendur fengu engar fréttir
af hryllingnum í skotgröfunum og
aðstæðum hermanna sinna. Frétt-
um af hryllingsverkum andstæð-
inganna rigndi þó yfir þá en síðar
kom í ljós að margar reyndust
rangar eða færðar verulega í stíl-
inn. Sumar þeirra áttu þó eftir að
birtast aftur í ýmsum gervum í
styrjöldum fram eftir allri öld-
inni. Þeirra á meðal má nefna sög-
una um þýsku hermennina sem
ruddust inn á sjúkrahús og myrtu
tugi eða hundruð ungabarna. Und-
ir lok aldarinnar voru hermenn-
irnir orðnir íraskir og fórnar-
lömbin kúveisk.
Rofar til um stund
Víetnamstríðið birtist lesend-
um og sjónvarpsáhorfendum í allt
öðru ljósi en fyrri stríðsátök.
Hryllingur stríðsins, dauði her-
manna og þjáningar óbreyttra
borgara réðust inn í stofu og eld-
hús almennings í fréttatímum,
blöðum og tímaritum með mynd-
um af limlestu fólki og fréttum af
stríðsglæpum, ekki aðeins and-
stæðinganna heldur einnig eigin
hermanna.
Ástæðan var sú að bandaríski
herinn tók með mýkri höndum á
fjölmiðlum en tíðkast hafði und-
anfarna áratugi. Herinn aðstoðaði
fréttaritara við að komast á milli
staða og veitti þeim ýmislega að-
stoð í von um að fá jákvæða um-
fjöllun. Þeir voru ekki sáttir við
það sem þeir fengu í staðinn enda
varð lítt heftur fréttaflutningur-
inn til þess að almenningsálitið
snerist gegn stríðinu.
Þetta var nokkuð sem Bretar
ákváðu að hætta ekki á þegar kom
að því að vinna Falklandseyjar
aftur úr höndum Argentínu-
manna. Þeir höfðu lært af reynsl-
unni. Yfirvöld ákváðu að engir
fréttamenn fengju að fara með
hernum á vettvang nema gegn því
að gangast undir ritskoðun. Að
auki voru valdir sérstaklega til
fararinnar þeir fréttamenn sem
þóttu líklegir til að fjalla um átök-
in með þeim hætti að almenningur
yrði fylgjandi herferðinni.
Meðan á stríðinu stóð töfðu
stjórnvöld birtingu mynda sem
sýndu limlestingar og lík. Í staðinn
urðu fjölmiðlar að sýna tölvuteikn-
ingar sem áttu að sýna gang stríðs-
ins en höfðu þann kost fyrir stjórn-
völd að sýna ekkert blóð og engar
þjáningar. Það, ásamt eindregnum
stuðningi áhrifamikilla fjölmiðla,
varð til þess að Bretar fylktu sér
að baki stjórnvöldum í herförinni
til að frelsa eyjarnar. Til marks um
eindreginn stuðning sumra fjöl-
miðla við stríðið má nefna eina
frægustu fyrirsögn úr sögu breska
blaðsins Sun. „Gotcha“ (náði þér)
stóð stórum stöfum yfir mynd af
flaki argentínsks orrustuskips eft-
ir að það varð fyrir flugskeyti.
Fyrirsögnin minnti meira á
íþróttafrétt af stórsigri en atviki
þar sem 1.800 sjóliðar voru látnir
eða í lífshættu. Í seinni útgáfum
blaðsins var svo búið að breyta
fyrirsögninni sem fór fyrir brjóst-
ið á mörgum.
Árangurinn af því að takmarka
fjölmiðlaumfjöllun var svo góður
að aðrir fetuðu í fótspor Breta.
Þegar Bandaríkjamenn réðust inn
í Grenada og Panama var frétta-
mönnum haldið utan átakasvæða
fyrstu um sinn. Einu fréttirnar
frá þessum svæðum komu því frá
hermálayfirvöldum.
Tölvuleikur í beinni
Fréttaflutningur frá Persaflóa-
stríðinu 1991 tók að stórum hluta
mið af þessum lærdómi stjórn-
valda og herstjórnenda. Herinn
takmarkaði fjölda þeirra frétta-
manna sem fengu aðgang að
átakasvæðum, valdi fréttamenn
sem skyldu njóta aðstoðar við að
komast á milli staða og reyndi eft-
ir fremsta megni að stýra fjöl-
miðlaumfjölluninni, löngum með
góðum árangri. Fréttirnar voru að
stórum hluta unnar úr mikilli fjar-
lægð frá átökum og minntu löng-
um á tölvuleik frekar en stríðsá-
tök.
Nokkrir fjölmiðlamenn reyndu
að vinna sjálfstætt að fréttaöflun
þó með misjöfnum árangri væri.
Reynt var að takmarka athafnir
þeirra eftir megni, þeir voru oft
stöðvaðir af hermönnum, hand-
teknir og sumum vísað úr landi.
Þeir fjölmiðlamenn sem slógu
helst í gegn meðan á Persaflóa-
stríðinu stóð voru þó menn á borð
við Peter Arnett sem fluttu fréttir
frá Bagdad og sýndu fram á að
loftárásirnar voru mannskæðari
og hættulegri óbreyttum borgur-
um en gefið hafði verið í skyn
utan Íraks.
Tvíburaturnarnir
og breytt viðhorf
Árásirnar á tvíburaturnana í
New York og varnarmálaráðu-
neytið í Washington höfðu gríðar-
leg áhrif á fjölmiðlaumfjöllun
eins og gefur að skilja og þjóðar-
andinn breyttist. Þess sáust ein-
nig skýr merki í verkum sjón-
varpsframleiðenda og kvik-
myndaiðnaðarins í Hollywood.
Sýningu á óheppilegum myndum
var frestað, eitt skýrasta dæmið
er myndin The Quiet American
sem leikarinn Michael Caine
þurfti að berjast fyrir að yrði
sýnd í kvikmyndahúsum til að
hann ætti möguleika á ósk-
arsverðlaunum. Myndin þótti
óheppileg þar sem hún sýnir
bandarísku leyniþjónustuna CIA í
neikvæðu ljósi.
Þorskar, hvalveiðar
og íþróttir
Íslendingar hafa ekki skipt sér
mikið af hernaðarátökum hingað
til, það er helst að þeir hafi farið í
stríð um þorskinn. Þorbjörn
Broddason, prófessor við Háskóla
Íslands, segir að sér sé ekki kunn-
ugt um að þáttur íslenskra fjöl-
miðla í umfjölluninni um átökin
hafi verið könnuð. Þorskastríðin
hafi þó orðið fyrir því að augu
margra opnuðust fyrir hlut-
drægni erlendra fjölmiðla. „Þessi
heilaga kýr og stórmerka stofnun
BBC, sem ég vil ekki gera lítið úr,
var bullandi hlutdræg í frásögn-
inni af þorskastríðunum. Þetta
var mjög þörf lexía fyrir menn.“
Í seinni tíð eru það helst hér-
lendar íþróttafréttir sem eru hlið-
stæðar erlendum stríðsfréttum
segir Þorbjörn. „Þetta er einhliða
lýsing málsaðila,“ segir Þorbjörn.
Fréttir af deilum um hvalveiðar
hafi ekki verið jafn hliðstæðar
stríðsfréttum að hans mati þar
sem skoðanir hafa verið skiptar
innanlands.
brynjolfur@frettabladid.is
18 11. janúar 2003 LAUGARDAGUR
„Þessi heilaga
kýr og stórmerka
stofnun BBC, sem ég vil
ekki gera lítið úr, var bull-
andi hlutdræg.“
,,
Fyrsta fórnarlamb átakanna
Sannleikurinn hefur stundum verið sagður fyrsta fórnarlambið í hverju stríði. Það má að nokkru til sanns vegar færa enda hafa stjórnvöld
löngum reynt að ritskoða fréttir af stríðum sem þau eiga í og stríðsfréttaritarar stundum lýst stríðum í ævintýralegri ljóma en þátttakend-
ur þeirra hafa upplifað.
LEITAÐ AÐ HRYÐJUVERKAMÖNNUM
Fjölmennt herlið er enn í Afganistan til að tryggja stöðugleika í landinu og leita
að meðlimum al Kaída.
VAKTIN STAÐIN Í KÚVÆT
Bretar og Bandaríkjamenn eru að byggja upp hernaðarmátt sinn við Persaflóa. Herstöð Bandaríkjamanna í eyðimörk Kúvæt
nefnist New York-bækistöðin.