Fréttablaðið - 16.10.2004, Síða 43

LAUGARDAGUR 16. október 2004 31
Öryggisráðið
í hnotskurn
Skipan
Samkvæmt 23. gr. Sáttmála Samein-
uðu þjóðanna skal Öryggisráðið
skipað fulltrúum fimmtán aðildar-
ríkja Sameinuðu þjóðanna. Árið
1965 voru gerðar breytingar á þrem-
ur ákvæðum Sáttmálans og fulltrú-
um í Öryggisráðinu fjölgað úr ellefu
í fimmtán. Fulltrúarnir tíu, fyrir utan
fastafulltrúana, eru kosnir til tveggja
ára, fimm á hverju ári. Fastafulltrú-
arnir eru frá Bandaríkjunum, Bret-
landi, Kína, Frakklandi og Rússlandi.
Hlutverk og völd
Öryggisráðið hefur það hlutverk að
varðveita heimsfrið og öryggi. Í þeim
tilgangi getur ráðið tekið ákvarðanir
sem öllum aðildarríkjum Sameinuðu
þjóðanna er skylt að framfylgja og
virða.
Neitunarvald
Þau fimm ríki sem eiga fastafulltrúa
í Öryggisráðinu fara jafnframt með
neitunarvald hvert fyrir sig. Það þýðir
að þau geta komið í veg fyrir að
ráðið taki hverja þá ákvörðun sem
þeim er á móti skapi. Til að ályktun
ráðsins sé gild þarf atkvæði níu full-
trúa af fimmtán, þar af allra fasta-
fulltrúanna.
Aðgerðir ráðsins
Ráðið getur beitt ýmist þvingunar-
ráðstöfunum eða vopnavaldi til að
rækja hlutverk sitt en algengast er
að ráðið beiti sér með tilmælum
sem ekki eru bindandi fyrir deiluað-
ila. Öryggisráðið ákvarðar sjálft
hvenær tiltekið ástand réttlætir að
gripið sé til aðgerða.
Framsal valds
Öryggisráðinu er heimilt að láta
svæðisbundin samtök framkvæma
aðgerðir á grundvelli ákvarðana
sinna. Almennt er talið að þetta sé
einungis heimilt að uppfylltu því
skilyrði að yfirstjórn aðgerða sé í
höndum Öryggisráðsins.
Fjölbreytt mál
Á fyrstu 55 starfsárum ráðsins komu
171 mál til kasta þess. Af þeim voru
28 mál almenns eðlis, fimm mál
sem vörðuðu ríki í Vestur-Evrópu,
fjórtán sem tengdust Mið- og Aust-
ur-Evrópu, 57 sem vörðuðu Afríku-
ríki, 33 sem tengdust Asíu, Mið- og
Suður-Ameríkuríki áttu tólf sinnum í
hlut og sjö málanna vörðuðu Mið-
Austurlönd. Önnur mál voru sam-
tals15.
Undirstofnanir
Á vegum Öryggisráðsins starfa ýms-
ar undirstofnanir, auk þess sem ráð-
ið hefur með ákvörðunum sínum
sett á fót sérstaka stríðsglæpadóm-
stóla, annan vegna stríðsglæpa í
fyrrum lýðveldum Júgóslavíu og
hinn vegna þjóðarmorðs í Rúanda.
Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna
er falið það mikilvæga hlutverk að
gæta friðar og öryggis á alþjóða-
vettvangi. Valdheimildir Öryggis-
ráðsins eru einstakar í sögu þjóða-
réttar, enda var það eindreginn
vilji alþjóðasamfélagsins, sem stóð
frammi fyrir hörmulegum afleið-
ingum allsherjarstríðs við lok
seinni heimsstyrjaldar, að koma í
veg fyrir það með öllum tiltækum
ráðum að slíkur hildarleikur gæti
endurtekið sig.
Til að ráðið gæti rækt það hlut-
verk sitt að vera vörður friðar og
öryggis voru því gefnar einstæðar
heimildir til valdbeitingar. Ráðið
getur samkvæmt ákvæðum Sátt-
mála Sameinuðu þjóðanna ákvarð-
að að tiltekið ástand sé ógn við
heimsfrið og öryggi á alþjóðavett-
vangi. Þegar slík ákvörðun liggur
fyrir er ráðinu meðal annars heim-
ilt að grípa til hernaðaraðgerða í
því augnamiði að rækja hlutverk
sitt. Ef frá er talinn réttur ríkja til
sjálfsvarnar hefur Öryggisráð
Sameinuðu þjóðanna einkarétt á
beitingu vopnavalds. Öll önnur
beiting vopnavalds er þannig ólög-
mæt.
Tvisvar sinnum í sögu Samein-
uðu þjóðanna hefur Öryggisráðið
beitt þessum ýtrustu valdheimild-
um sínum, sem gjarnar eru nefnd-
ar hinar „beittu tennur“ Öryggis-
ráðsins. Fyrra dæmið um slíkt er
þátttaka herliðs á vegum Samein-
uðu þjóðanna í Kóreustríðinu árið
1950. Seinna dæmið er frá 1990
þegar ráðið samþykkti að fela her-
liði sem Bandaríkjamenn og Bret-
ar fóru fyrir að hrekja íraskt her-
lið frá Kúvæt. Talið er að tugþús-
undir hafi fallið í þeim átökum
sem fylgdu í kjölfarið í upphafi árs
1991 en ætlunarverk Öryggisráðs-
ins tókst.
Þau miklu umskipti sem urðu á
störfum Öryggisráðsins á tíunda
áratug síðustu aldar hafa vakið upp
mörg álitamál. Telja margir að ráð-
ið hafi um of fjarlægst þann til-
gang sem því var ætlaður af stofn-
endum Sameinuðu þjóðanna –
þ.e.a.s. að varðveita heimsfrið og
öryggi – og sé nú í sífellt ríkari
mæli farið að taka að sér að gæta
laga og reglu. Því hefur verið hald-
ið fram að vegna þess hve ráðið er
í eðli sínu pólitískt og háð varan-
legu fulltrúunum sé það illa til þess
fallið að gæta alþjóðalaga, þótt
ekkert annað tæki sé hentugra til
að gæta friðar og öryggis. Þetta er
eitt af þeim álitamálum sem uppi
eru nú þegar breytingar á skipan
Öryggisráðsins eru í farvatninu. ■
Valdamesta stofnun heims
LÖGMÆTT STRÍÐ Hernaðaraðgerðir fjölþjóðahersins í Kúvæt og suðurhluta Íraks árið
1991. Talið er tugþúsundir Íraka hafi fallið í átökunum, sem hófust með margra vikna
loftárásum en lauk með 100 klukkustunda landhernaði þar sem íraski herinn var rekinn
norður frá Kúvæt.